Morgunblaðið - 15.10.1995, Blaðsíða 28

28 SUNNUDAGUR 15. OKTÓBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 15. OKTÓBER 1995 29*-

STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI
FRAMKVÆMDASTJÓRI
RITSTJÓRAR
UNDANFÖRNUM áratug-
um hefur því margsinnis
verið spáð, að lestur blaða og
bóka mundi dragast mjög saman
eftir því, sem sjónvarpsstarfsemi
yrði víðtækari og margþættari.
Sumir hafa gengið svo langt að
halda því fram, að bókaútgáfa
mundi leggjast af og blaðaútgáfa
dragast verulega saman. Margt
bendir til, að þessi þróun sé á
allt annan veg.
í menningarblaði Morgun-
blaðsins á laugardag fyrir viku
var frá því sagt, að bókin væri í
sókn í Bandaríkjunum. Þar eyða
menn meiri peningum í bækur en
í nokkra aðra fjölmiðlun. Á síð-
asta ári varði hver Bandaríkja-
maður að meðaltali tæpum sex
þúsund krónum til bókakaupa en
rúmlega fimm þúsund krónum í
sjónvarp. Sú upphæð, sem
Bandaríkjamenn veija til bóka-
kaupa, fer ört vaxandi með hveiju
ári.
Þetta er forvitnilegt ekki sízt
í ljósi þess, að framboð á sjón-
varpsefni verður stöðugt meira.
Fólk á nú kost á að kaupa að-
gang að mörgum tugum sjón-
varpsrása a.m.k. En svo virðist
sem fólk horfi minna á sjónvarp
eftir því sem sjónvarpsrásum
fjölgar. Á síðasta ári vörðu
Bandaríkjamenn tæplega sextán
hundruð milljörðum króna til
bókakaupa og því er spáð að þessi
Árvakur hf., Reykjavík.
Hallgrímur B. Geirsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson:
upphæð muni hækka um 7% á
ári næstu árin.
Þessi þróun hefur orðið m.a.
vegna þess, að bókaútgefendur
og bóksalar hafa gripið til nýrra
aðgerða til þess að auka sölu
bóka. Forlög hafa sameinast.
Bækur hafa lækkað í verði. Bók-
sala fer nú fram með ýmsum
hætti bæði í gegnum bókaklúbba
og í bókaverzlunum, sem eru
þannig úr garði gerðar, að þær
eru að verða með vinsælustu
verzlunum í stórborgum, opnar
fram á kvöld og um helgar. Við-
skiptavinir geta komið þangað,
þegar þeir sjálfir hafa góðan
tíma, skoðað bækur, drukkið
kaffi og haft það gott á meðan
þeir íhuga bókakaup. Þessi þróun
er einnig að verða í bókabúðum
hér og hefur gefizt vel.
Með sama hætti hefur athygl-
isverð þróun orðið á dagblaða-
markaðnum. Á undanförnum ára-
tugum hafa dagblöð, sem byggt
hafa á uppsláttarefni, léttmeti og
margvíslegri afþreyingu sótt
mjög sterkt fram og skákað dag-
blöðum, sem byggja á alvarlegri
efnismeðferð,- Nú er þessi þróun
að snúast við. Erling Zanchetta,
framkvæmdastjóri danska dag-
blaðsins Aarhus Stiftstidende,
lýsir þessari þróun með eftirfar-
andi hætti í viðtali við Morgun-
blaðið í gær:
„Af línuriti, sem Erling Zanc-
hetta dregur fram, má sjá að blöð
eins og Politiken og Jyllandspost-
en halda sínu og vel það en veru-
lega hallar undan fæti hjá Extra-
bladet til að mynda. Hann rekur
þá þróun til þess að Extrabladet
sé fyrst og fremst að keppa við
aðra afþreyingu, sjónvarp, útvarp
og tölvúr og geti ekki sigrað í
þeim slag. Það hafi náð verulegri
útbreiðslu á sínum tíma vegna
þess, að ritstjórnarstefna blaðsins
byggðist að mestu á skemmtiefni
frekar en alvarlegri frétta-
mennsku. Fyrir vikið standi það
höllum fæti því þeir lesendur, sem
það hefur höfðað til í gegnum
árin, hafi æ minni áhuga á að
lesa og snúa sér frekar að
skemmtiefni í útvarpi og sjón-
varpi í kjölfar verulega aukins
framboðs á sliku. Vandaðri biöð
til að mynda Jyllandsposten hafi
aftur á móti sótt í sig veðrið . . .“
Þetta er ánægjuleg þróun. Það
er áreiðanlega rétt, sem haft var
eftir erlendum fjölmiðiafræðingi
í brezka tímaritinu The Econom-
ist fyrir skömmu, að bækur eru
enn bezti miðillinn til þess að
koma á framfæri nýrri hugmynd
eða góðri sögu. Með sama hætti
er það rétt, sem fram kemur hjá
Erling Zanchetta, að „frétta-
flutningur útvarps og sjónvarps
byggist á upphrópunum og aðeins
það helzta er dregið fram í dags-
ljósið en á dagblöðum er öll um-
fjöllun ítarlegri“.
Vel menntuð og upplýst þjóð
verður að hafa aðgang að alvöru
upplýsingum og vettvangi fyrir
almenn skoðanaskipti. Vel
menntuð og upplýst þjóð þarf að
hafa aðgang að hugverkum og
hugmyndum í aðgengilegu formi.
Fólk gerir sér betur grein fyrir
þessu eftir því, sem yfirborðs-
mennskan í sjónvarpsheimi nú-
tímans verður augljósari. Og skal
þá ekki gert lítið úr því, sem vel
er gert í sjónvarpi og kvikmynd-
um. Það sem er bezt gert á þeim
vettvangi stendur fyrir sínu og
vel það.
BÆKUR OG BLÖÐ
UNGUM
• biaðamanni
fannst mér ég stundum
vera að skrifa smásög-
ur, þegar ég taláði við
fólk sem snerti kvik-
una. Jafnvel kom fyrir
ég þættist vera að skrifa ljóðrænan
texta. Sum samtölin voru mér því
mikil áskorun. En að því kom þessi
brunnur svalaði mér ekki lengur. Ég
vildi ekki að endurtekning blaða-
mennskunnar yrði að kæk í lífi mínu.
Hægt og sígandi leitaði ég þvf inn
fyrir eigin skel. Einsog fuglar á
heimaslóðir.
ÞEGAR VIÐ TÖLUM UM
• ævisögur af ýmsum tegund-
um, en þó einkum samtalsbækur svo-
nefndar, og hvemig með þær hefur
verið farið verða bókagagnrýnendur
að taka á sig sína ábyrgð, svo kæru-
ieysislega sem þeir hafa fjallað um
þessi verk. Þeir skrifa jafnvel um
samtalsbækur án þess höfundur komi
þar við sögu. Engu líkara en þeir
telji að bækurnar skrifi sig sjálfar.
Allur dómurinn fjaliar um þann sem
um er skrifað þótt ábyrgðin hvíii vit-
anlega fyrstogsíðast á spyrlinum.
Engu líkara en gagnrýnendur telji
nokkurn veginn fullvíst að metnaður
hans sé enginn. Það er rétt, oft er
hann sáralítill. Verkið virðist renna
einsog uppkast af segulbandi eða úr
einhverri töivunni líkast því sem þessi
tæki séu almáttug og lítið þurfi að
huga að þessum texta. En þá eru iíka
hinir sem leggja sál sína í verkið,
vinna það af alúð og jafnvel af löng-
un til listrænna átaka - eiga þeir
ekki rétt á metnaðarfyllri umfjöllun?
Um það virðist enginn hugsa. Alit
lagt að jöfnu og þá einkum í skjóli
þess að metnaðurinn sé yfirleitt svo
iítill að verkin skipti í raun og vera
engu máli, þetta sé hvort eð er ekk-
ert nema bísness. Verkin séu úthugs-
aðar dægurflugur, guloi og úreldist
einsog dagblöð. En þá vandast málið,
því dagblöð eru yfirleitt heljarmiklar
heimildir. Og svona
bækur geta haft heim-
ildagildi þótt óvandað-
ar séu að öðru leyti.
Satt er það, oftast
er ástæða til að líta á
þessi verk einsog hvern
annan söluvarning sem endist vart
jólin út. En gagnrýnendum ber þá
að skilja á miili sauða og hafra. Þeir
eiga að sýna fram á með rökum
hvemig höfundur hefur staðið að
verki, hvort hann hefur leyst það vel
eða illa af hendi og þá ekkisízt hvort
ætla megi að það sé einhver marktæk
viðbót við ritlist í landinu. Spyrillinn
vinnur úr hfaefni sem honum er feng-
ið í hendur og skrifar það inní andrúm
bókarinnar. Menn þurfa að gefa mik-
ið af sér til að vel takist til og bak-
við vei gerða samtalsbók er óhemju-
mikil vinna. Umfram allt þarf að tak-
ast gott samstarf milli spyrils og
spyrðils. Þetta á við allar bækur af
þessu tagi þótt ritdæmendur leiði
sjaidnast að því hugann eitt andar-
tak. Sjaldnast hafa þeir hugmynd um
hvernig svona verk verða til.
Bókin um séra Rögnvald Finn-
bogason er ekkisízt merkileg vegna
aðildar Guðbergs Bergssonar að
henni, svo sérstæður rithöfundur sem
hann er. Framlag Guðbergs hlýtur
að vera þáttur í rithöfundarferli hans,
hvemigsem til hefur tekizt og hvað-
sem séra Rögnvaldi líður. Hið sama
á við um ævisögur og samtalsbækur
annarra alvöruhöfunda, tilaðmynda
Gyifa Gröndals sem hefur getið sér
gott orð fyrir ijóðiist.
í RITDÓMI í MORGUN-
• blaðinu um bók Einars Sand-
ens um Eðvald Hinriksson var höf-
undur ekki svo mikið sem nefndur á
nafn enda þótt hann hefði streðað
við það úti í Bretlandi mánuðum sam-
an' að bókfæra þennan umdeilda
flóttamann sem setti allt á annan
endann hér og erlendis misserum
saman, en er nú látinn. Sandens setti
þó bókina saman og ber ábyrgð á
því hvort hún hefur heppnazt eða
ekki, hvort hún er sönn eða login;
allur sannleikurinn eða hvít lygi. Án
hans hefði bókin ekki verið skrifuð
en kannski einhver önnur bók. Þetta
er helzta málsvörn Edvalds og Sand-
en er vel kunnur og virtur af öðrum
verkum. Hann ber einsog aðir ábyrgð
á ritverki sínu og hvernig til hefur
tekizt.
HRÁEFNIÐ í SAM-
•talsbækur er frásögn spyrð-
ilsins en spyrillinn ber ábyrgð á list
og hönnun. Þegar við sjáum bíl dett-
ur okkur ekki í hug jámgrýti, heldur
listilegt útlit, hugvit og árangur
hönnuða; erfiði. Og þegar við sjáum
flugvél, hvarflar hugurinn ekki að
áli né kerum og Straumsvík, heldur
úrvinnslu flugverkfræðinga og list-
rænna tæknihönnuða.
Hið sama gildir um samtalsbækur.
Og ævisögur.
Það þætti saga til næsta bæjar ef
Karls ábóta væri ekki getið í umfjöll-
un um Sverris sögu, né Þórbergs í
úttekt á Árna sögu Þórarinssonar né
Hagalíns ef rætt væri um Virka daga,
svo nefnd séu þrjú öndvegisrit í þess-
ari grein bókmennta fyrrogsíðar.
Mörg rit sem sprottin eru úr sam-
tölum eru mikilvæg bókmenntaafrek,
listræn að stíl og formi og kliða af
smitandi andrúmi og samtíma sem
verður sígildur í mikilvægu ritverki.
Énginn skyldi halda að slíkar bækur
hafi skrifað sig sjálfar.
Samtalsbækur eiga að vera annað
og meira en tómarúm innan í jóia-
pappír. Þær eiga að rísa af miklum
metnaðj og um þær á að fjalla af
þekkingu og ábyrgð. Þá fyrst mun
þessi grein ritlistar njóta þeirrar virð-
ingar sem efni standa til, En þá dug-
ar ekki he|dur að rubba þessum verk-
um upp af segulböndum. Listræn
afrek kosta blóð og svita, kvíða og
þónokkurn lífsháska. Samtaisbækur
eiga að vera unnar og upplifaðar;
helzt einsog góður skáldskapur; helzt
með listrænu ívafi.
HELGI
spjall
w
REYKJAVÍKURBRÉF
Laugardagur 14. október
BÚVÖRUSAMNINGUR-
inn nýi kostar skatt-
greiðendur um 11 millj-
arða króna. Kostnaður
við hann er talinn um
1.200 milljónum króna
meiri en ef gamli bú-
vörusamningurinn hefði
verið áfram í gildi. Ef eingöngu ér horft
á tölurnar er því ekki stigið nýtt skref
með nýjum búvörusamningi til þess að
draga úr þeim kostnaði, sem aimenningur
hefur af þessari atvinnugrein, heldur er
þessi kostnaður aukinn.
Um þetta er samið við bændur á sama
tíma og þjóðin er að sigla út úr djúpum
öldudal kreppu og samdráttar, sem hefur
leitt til umtalsverðrar skerðingar á lífskjör-
um á undanförnum árum. Um þetta er
samið á sama tím'a og stöðugt stríð stend-
ur um önnur útgjöld ríkissjóðs svo sem til
heilbrigðismála og annarra velferðarmála.
Sjúkradeildum er lokað á spítölum, þjón-
ustugjöld vegna sjúklinga eru hækkuð,
tryggingagjöld eru tekjutengd og svo
mætti lengi telja.
Almúgamaðurinn í þéttbýlinu spyr,
hvers vegna ekki er gengið jafnhart að
bændum og velferðarkerfinu. Hið sann-
gjarna svar við þeirri spurningu er að sjálf-
sögðu, að á undanförnum árum hefur ver-
ið gengið hart að bændum og þá fyrst og
fremst sauðfjárbændum, framleiðsla þeirra
hefur verið skorin niður og tekjuskerðing
þeirra er mikil. Því verður þess vegna
ekki haldið fram með rökum, að þeir hafi
sloppið við allar afleiðingar eigin umfram-
framleiðslu á lambakjöti. Þótt hins vegar
megi spyija, eins óg áður hefur verið bent
á í Reykjavíkurbréfi, hvers vegna annað
eigi við um bændur, sem standa frammi
fyrir því, að þeir eru að framleiða vöru,
sem markaðurinn vill ekki kaupa í sama
mæli og áður heldur en t.d. smáiðnrekend-
ur, sem hafa lent í því sama og engum
hefur dottið í hug að styrkja. Þeir urðu
að taka afleiðingum gerða sinna.
Mælikvarðinn, sem nota verður, þegar
nýi búvörusamningurinn er metinn, hlýtur
að vera sá, hvort skattgreiðendur eru að
borga þessa miklu íjármuni fram til alda-
móta til þess að taka á og leysa helztu
vandamál landbúnaðarins. A undanförnum
árum hefur offramleiðsla á lambakjöti
verið einn helzti vandi atvinnugreinarinn-
ar. Eru íslenzkir skattgreiðendur að greiða
11 milljarða fram til aldamóta til þess að
leysa þennan vanda í eitt skipti fyrir öll?
Tryggir búvörusamningurinn nýi, að um
aldamót verði ekki fyrir hendi meiri fram-
leiðsla á dilkakjöti en innanlandsmarkaður
tekur við? Er hægt að ganga út frá því
sem vísu, að fulltrúar bænda komi ekki
síðustu misserin fyrir aldamót til stjórn-
valda og segi: búvörusamningurinn hefur
því miður haft svo alvarlegar afleiðingar
fyrir bændur, að það er óhjákvæmilegt að
ríkisvaldið hlaupi undir bagga með þeim?
Fá skattgreiðendur fyrir 11 milljarða
króna tryggingu fyrir því, að þingmenn
Framsóknarflokks og Sjálfstæðisflokks og
að einhveiju leyti Alþýðubandalags taki
ekki höndum saman á nýjan leik um alda-
mót til þess að tryggja bændum áfram-
haldandi stórfé úr ríkissjóði?
Svarið við þessum spurningum er að
búvörusamningurinn nýi veitir skattgreið-
endum enga slíka tryggingu. En í honum
felst ákveðin viðleitni til þess að draga úr
framleiðslu dilkakjöts og ákveðin viðleitni
til þess að leggja fjárhagslega ábyrgð á
offramleiðslu á herðar bænda sjálfra en
skattgreiðendur hafa enga tryggingu fyrir
því, að þeir fái ekki nýjan reikning um
aldamót.
Í þessu felst veikleiki búvörusamnings-
ins. Það var hægt að færa rök fyrir því,
að eina ferðina enn ætti að greiða veruleg-
ar fjárhæðir úr almannasjóðum til þess
að gera sauðfjárræktinni kleift að komast
út úr framleiðsluvandanum, ef um leið var
lögð á borðið af hálfu bænda trygging
fyrir því, að ekki yrði komið aftur að fimm
árum liðnum með nýjan reikning.
Að þessu leyti hafa fulltrúar ríkisvalds-
ins ekki staðið sig sem skyldi i samninga-
viðræðunum við bændasamtökin. En auð-
vitað er Ijóst, að hér er um pólitíska ákvörð-
un að ræða. Ríkisstjórnin hefur einfaldlega
komizt að þeirri niðurstöðu, að hún gæti
ekki gengið harðar að bændum af pólitísk-
um ástæðum og getur að sjálfsögðu vísað
til þess, að meðal bænda sjálfra er bull-
andi óánægja með þennan samning, þótt
hann tryggi þeim meira fé úr ríkissjóði
heldur en þeir hefðu fengið að óbreyttu.
Fyrir bændur sjálfa, talsmenn bænda-
samtakanna og þá alþingismenn, sem
ganga erinda bænda hlýtur það á hinn
bóginn að vera mikið umhugsunarefni,
hversu mikið vit er í því fyrir þessa at-
vinnugrein að ofbjóða ár eftir ár og áratug
eftir áratug skattgreiðendum og neytend-
um í þéttbýli með fjárkröfum á hendur
hinu opinbera í stað þess að framkvæma
róttækan uppskurð á atvinnugreininni.
Stærsti hluti þeirra ellefu milljarða, sem
búvörusamningurinn kostar skattgreið-
endur eru hinar svonefndu beingreiðslur.
Bændur geta auðvitað sagt, að með þeim
sé ekki verið að styrkja þá heldur greiða
niður matvælaverð til neytenda. Á móti
geta neytendur sagt sem svo: við borgum
markaðsverð fyrir nánast alla aðra mat-
vöru, hveiju nafni sem nefnist, hvort sem
það er fiskur, kjúklingar eða svínakjöt og
hvers vegna ekki líka fyrir lambakjöt? Á
móti má þá segja, að framleiðslukostnaður
við lambakjöt sé svo mikill, að sala á því
hrynji ef lögmál markaðarins ræður verð-
lagningu. Það er ekki endilega víst. Það
er að rísa hér upp umtaisverður frjáls
markaður með lambakjöt, þar sem mark-
aðslögmálin’ráða ferðinni og þar er átt
við hina svonefndu heimasiátrun. Á þeim
markaði er sagt, að kílóið af lambakjöti
kosti um 300 krónur. Þar er um fijálsa
sölu að ræða en auðvitað fer hún fram í
skjóli þeirra styrkja, sem bændur fá úr
hinu opinbera kerfi að öðru leyti.
En með sama hætti og sú stefnubreyt-
ing varð fyrir nokkrum árum að láta þá
fjármuni ganga beint til bænda, sem áður
fóru til þess að niðurgreiða lambakjöt á
öðru framleiðslustigi má spyija, hvort
þessum fjúrmunum sé þá ekki bezt varið
með því að láta þá ganga beint til þeirra
neytenda, sem vegna lágra launa þurfa á
því að halda og þeir geti þá sjálfir ákveð-
ið, hvort þeir noti peningana tii þess að
kaupa lambakjöt eða eitthvað annað. Er
ekki hin umtalaða forsjárhyggja í fullum
blóma í landbúnaðinum, þegar fjármunir
skattborgara eru notaðir beint og óbeint
til þess að beina neytendum að einni ákveð-
inni matvöru umfram aðra?
Nýi búvörusamningurinn kallar á um-
ræður af þessu tagi vegna þess, að hann
veitir því miður enga tryggingu fyrir því
að skattborgarar séu að greiða 11 millj-
arða til þess að komast út úr gömlu og
úreltu kerfi. Þá greiðslu var hægt að veija
með því en sú ótvíræða trygging er ekki
fyrir hendi.
Iátttil
markaðsbú-
skapar
ÞOTT SLÍK
trygging felist ekki
í búvörusamningn-
um nýja er ljóst, að
með . honum er
stefnt markvisst að
því að draga úr framleiðslu á dilkakjöti.
Það er gert fyrst og fremst með því að
leggja fjárhagslega ábyrgð á herðar bænda
sjálfra, ef þeir'framleiða svo mikið að
umtalsvert magn verði flutt út fyrir lágt
verð. Þeir fá þá einfaldlega mun minna í
sinn hlut. Reynslan á eftir að leiða í ljós,
hvort þessi aðferð dugar að einhveiju ráði.
I annan stað er í búvörusamningnum
hvatning fyrir bændur til þess ýmist að
hætta alveg framleiðslu á dilkakjöti eða
draga verulega saman seglin. Þeim er með
samningnum gert tilboð um að hætta
framleiðslu alveg, sem hlýtur að vera
freistandi fyrir marga þeirra. Þeir geta
llka losnað undan þeirri kvöð að taka þátt
í sameiginlegri ábyrgð á útflutningi með
því að draga verulega saman seglin. Með
sama hætti er dregið úr þejrri hættu að
þeir auki framleiðslu sína að ráði með því
að refsa þeim sérstaklega fyrir það. Þá
verður öll framleiðsla þeirra umfram
ákveðið mark gerð upp á útflutningsverði
auk þess, sem þeir taka þátt í sameigin-
legri ábyrgð bænda á útflutningi.
Loks eru þeir hvattir til þess að draga
úr framleiðslu með því að fá í staðinn
greiðslur fyrir önnur störf á sviði skóg-
ræktar, landgræðslu og umhverfisverndar
almennt.
Ákvæði búvörusamningsins nýja í þess-
um efnum eru það stíf að fyrirfram a.m.k.
er ástæða til að ætla, að þau skili einhveij-
um árangri. Það hlýtur að verða einhveij-
um hópi bænda hvatning til að koma sér
út úr atvinnugrein, sem augljóslega er lít-
il framtíð í, þegar þeir eiga kost á því
gegn umtalsverðri greiðslu. Þeir fá vænt-
anlega meira fyrir eignir sínar með því
að selja þær skv. ákvæðum búvörusamn-
ingsins heldur en að selja þær á hinum
frjálsa markaði.
Það hlýtur líka að vera veruleg hvatning
fyrir bændur að draga úr framleiðslu, ef
þeir geta á þann háttað losnað undan
þeirri kvöð að standa undir kostnaði við
útflutning á umframframleiðslu annarra
bænda, sem kunna að sýna af sér það
ábyrgðarleysi að auka framleiðsluna í stað
þess að minnka hana.
Með sama hætti er ljóst, að það er skv.
ákvæðum búvörusamningsins dýrt spaug
fyrir bændur að auka framleiðslu sína svo
mjög, að hún lendi öli í útflutningsverði.
Þessi ákvæði búvörusamningsins eru
athyglisverð í ljósi annarra umræðna, sem
m.a. hafa farið fram á þessum vettvangi.
Með búvörusamningnum er verið að hverfa
frá kvótakerfí í landbúnaði. Þess í stað
er gerð tilraun til þess að takmarka fram-
leiðsluna með fjárhagslega hvetjandi og
letjandi aðgerðum. Það getur borgað sig
fyrir bændur að draga úr framleiðslu þann-
ig að hún verði um þriðjungi undir greiðslu-
marki þeirra. Það getur verið mjög dýrt
spaug fyrir þá að framleiða of mikið. Hér
er verið að gera tilraun til þess að láta
fijáls markaðsöfl ráða ferðinni.
Gary S. Becker, Nóbelsverðlaunahafinn
í hagfræði sem gerður var að umtalsefni
hér í Reykjavíkurbréfi fyrir viku, hefur
hvatt til þess að höfð verði stjórn á of-
veiði með skattlagningu. Það verði svo
dýrt að veiða fisk umfram ákveðin mörk,
að það sé einfaldlega ekkert vit í því.
Búvörusamningurinn er skref í þessa átt.
Það er hins vegar spurning, hvort það
verður svo dýrt fyrir bændur að framleiða
meira en innanlandsmarkaður þarf á að
halda skv. þessum ákvæðum að það stöðvi
þá af. Og það er líka spurning, hvort það
er svo hagkvæmt að framleiða minna en
núverandi greiðslumark þeirra segir til um,
að það verði þeim nægileg hvatning. En
hugsunin á bak við þessi ákvæði er skyn-
samleg og forvitnileg og ætti að vera þeim
að skapi, sem aðhyllast hinn frjálsa mark-
að.
Önnur ákvæði þessa samnings eru einn-
ig skref í átt til markaðsbúskápar. Nú ber
bónda að semja við sláturhús um slátrun
‘Og það verð sem hann fær fyrir innlagða
idilka. Sláturhúsinu er ekki lengur skylt
;að staðgreiða innan tiltekins tíma heldur
<eru greiðslukjör samningsatriði á milli
Iframleiðanda og sláturhúss. Þetta eykur
imöguleika söluaðila á að laga verðlag á
idilkakjöti að verðþróun á markaðnum. Á
íundanförnum árum hefur þéim verið skylt
;að greiða bændum ákveðið verð innan til-
itekins tíma. Það gerði það að verkum, að
isöluaðilar höfðu ekkert svigrúm til að
breyta verði hvorki til hækkunar né lækk-
unar eftir markaðsaðstæðum. Þetta breyt-
ist skv. hinum nýja búvörusamningi og
ætla verður, að söiuaðilar vilji frekar reyna
að auka sölu á lambakjöti innanlands með
því að lækka verð þess eitthvað heldur en
að selja það fyrir enn lægra verð til út-
landa. Þessi ákvæði ásamt þeirri sameigin-
legu fjárhagslegu ábyrgð, sem bændur
taka á útflutningi gætu stuðlað að lækk-
andi verði heima fyrir, þótt það sé engan
veginn víst.
Morgunblaðið/RAX
Byggða-
stefna og
byggða-
styrkir
Á UNDANFÖRN-
um áratugum hefur
sú afstaða verið
ríkjandi, að þjóðin
ætti að leggja veru-
lega fjármuni til
þess að halda öllu
landinu í byggð. í
krafti þeirrar stefnu hefur gífurlegum fjár-
munum verið varið til að halda uppi at-
vinnustarfsemi víðs vegar um landið. Rík-
isstjórnir og Alþingi hafa sett upp sjóði
til þess að millifæra fé frá skattborgurum
til atvinnufyrirtækja. Þetta var síðast gert
í tíð ríkisstjórnar Steingríms Hermanns-
sonar 1988 til 1991. Þessar millifærslur
hafa alitaf endað sem kostnaður skatt-
greiðenda, hvað svo sem hefur verið sagt
í upphafi.
Smátt og smátt hefur orðið grundvailar-
breyting á viðhorfum manna til slíkra fjár-
framlaga. Vestfj arðaaðstoðin svonefnda
er vonandi síðasta dæmið um bein fjár-
framlög úr ríkissjóði til einstakra atvinnu-
fyrirtækja. Nú gerir fólk sér betri grein
fyrir því en áður að aðstoð af þessu tagi
er engin aðstoð. Hún er aðferð til þess
að ýta vandamálum á undan sér og skilar
engum raunverulegum árangri. Fólkið
þéttbýlinu á landsbyggðinni vill líka standa
á eigin fótum og finnur, að það er engum
tii heilia að hafa stöðugt uppi kröfugerð
á hendur ríkisvaldinu um fjárframlög til
þess að halda uppi atvinnustarfsemi og
byggð. Að þessu leyti hefur grundvallar-
breyting orðið á afstöðu almennings til
byggðamála.
Þessi viðhorfsbreyting hefur ekki náð
til sveitanna nema að mjög takmörkuðu
leyti. Um sjö og hálfur milljarður af 11
milljörðum, sem búvörusamningurinn
kostar fer í svonefndar beingreiðslur. Þær
eru í raun og veru ekkert annað en fjar-
framlög til þess að halda uppi byggð í
sveitum landsins. Einu sinni var því trúað
að ekki væri hægt að halda byggð í sjávar-
plássunum nema með slíkum styrkveiting-
um í einhveiju formi. Nú blómstra flest
sjávarpláss á landinu vegna þess, að sjáv-
arútvegurinn blómstrar.
Það er ekkert vit í því til lengdar að
borga mönnum fé til að búa á ákveðnum
stöðum á landinu. Það er til lengdar niður-
drepandi fyrir þá, sem slíkar greiðslur
þiggja og stuðlar hvorki að líflegu atvinnu-
lífí né hamingjuríku lífi þeirra einstakl-
inga, sem hlut eiga að máli.
Sjávarplássin almennt hafa ekki farið í
eyði, þótt nánast allar millifærslur og
sjóðasukk hafi verið þurrkuð út á þessum
áratug. Vissulega eiga sum þeirra í erfið-
leikum, en smátt' og smátt eru þau að
komast út úr þeim eins og sum sjávarpláss-
anna á Vestfjörðum. En yfirleitt blómstra
sjávarplássin víðs vegar um landið.
Hið sama mundi gerast með landbúnað-
inn, ef hann fengi tækifæri til að standa
á eigin fótum. íslenzkir bændur framleiða
góðar vörur, svo góðar, að hér skal full-
yrt, að þeim stafar engin raunveruleg
hætta af innflutningi landbúnaðarafurða.
Slíkur innflutningur eykur vöruúrval í
verzlunum og veitir bændum aðhald um
verðlagningu, sem allir þurfa á að halda
en yfirgnæfandi meirihluti neytenda mundi
halda áfram að kaupa íslenzkar búvörur.
Bæði vegna þess að þær þykja góðar og
þjóðin er vön þeim.
I búvörusamningnum nýja eru ákveðnir
jákvæðir þættir. og þó fyrst og fremst
skynsamleg hugsun, sem ástæða er til að
fagna. En sú hugsun hefur ekki verið út-
færð nægilega vel. Það hefði átt að leggja
meiri vinnu í þennan samning og umfram
allt að veita skattgreiðendum tryggingu
fyrir því, að ekki yrði haldið áfram á sömu
braut fjárausturs í þessa atvinnugrein, sem
ekki eru lengur nokkur rök fyrir, þegar
horft er til þess, sem er að gerast á öðrum
sviðum opinberra útgjalda.
„Fyrir bændur
sjálfa, talsmenn
bændasamtak-
anna og þá al-
þingismenn, sem
ganga erinda
bænda hlýtur það
á hinn bóginn að
vera mikið um-
hugsunarefni,
hversu mikið vit
er í því fyrir þessa
atvinnugrein að
ofbjóða ár eftir
ár og áratug eftir
áratug skatt-
greiðendum og
neytendum í þétt-
býli með fjárkröf-
um á hendur hinu
opinbera í stað
þess að fram-
kvæma róttækan
uppskurð á at-
vinnugreininni. “