Morgunblaðið - 16.07.1996, Blaðsíða 24

24 ÞRIÐJUDÁGUR 16. JÚLÍ1996
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 16. JÚLÍ1996 25
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI: Árvakur hf., Reykjavík.
FRAMKVÆMDASTJÓRI: Hallgrímur B. Geirsson.
RITSTJÓRAR: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
METN AÐARFULLT
STÓRVIRKI
FRÆNDUR okkar Danir, sýndu mikinn stórhug, þegar
þeir ákváðu fyrir fjórum árum að standa straum af
kostnaði við gerð fornmálsorðabókarinnar „Ordbog over
det norröne prosasprog“. Hér er um afar metnaðarfullt
verk að ræða, enda mun taka um þijátíu ár að ljúka því.
Fyrsta bindi verksins er nýútkomið og ráðgert er að ell-
efta og síðasta bindið komi út árið 2025.
Upphaf verksins má rekja til ársins 1939 þegar Stefán
Einarsson prófessor í Bandaríkjunum hóf að skrá upplýs-
ingar og safna orðaseðlum, sem nú eru orðnir um ein
milljón talsins, eins og fram kom í Morgunblaðinu sl. laug-
ardag. Síðan hafa fjölmargir fræðimenn lagt hönd á plóg-
inn. Fimm ritstjórar eru nú við fornmálsorðabókina, fjórir
Danir og einn íslendingur og aðrir starfsmenn eru sex
fyrir utan ritara. Verði verkinu lokið, samkvæmt áætlun,
árið 2025 hefur vinna við það staðið í átta og hálfan áratug.
Helle Degnbol, einn ritstjóri fornmálsorðabókarinnar
lýsti því í samtali við Morgunblaðið, hvernig danska ríkið
stóð að ákvarðanatöku um fjármögnun verksins. Skipuð
var nefnd fimm sérfræðinga í orðabókagerð og á norræn-
um sviðum, sem mátu fylgirit fornmálsorðabókarinnar sem
kom út árið 1989. Fylgiritið inniheldur skrár yfir útgáfur
og handrit textanna sem orðabókin nær yfir. Danska rík-
ið ákvað síðan á grundvelli hins jákvæða mats sérfræðing-
anna, að standa straum af kostnaði þessa metnaðarfulla
stórvirkis. Slík vinnubrögð eru til fyrirmyndar.
Fjárhagslegur ávinningur af útgáfu sem þessari er ekki
markmiðið. Menningarlegur ávinningur er á hinn bóginn
ómetanlegur. Það verða ekki einvörðungu norrænufræð-
ingar sem munu hafa hag af verkinu, heldur einnig þeir
sem fást við mannfræði, sögu, fornleifafræði, þjóðhátta-
fræði og málvísindi, hvort sem um ræðir nemendur eða
fræðimenn. Fornmálsorðabókin verður komandi kynslóð-
um dýrmæt vegna þess að hún auðveldar þeim aðgang
að sögu okkar og menningu og eykur með þeim skilning
á sögu íslenskrar tungu og þróun hennar. Því verður þetta
lofsverða framtak Dana seint fullþakkað.
VAXTADÆMISAGA
HÖFUÐSTÓLL spariskírteina ríkissjóðs, útgefinna árið
1986, var þrír milljarðar króna. Með verðbótum fram
að innlausn, árið 1996, verður höfuðstóllinn 7,5 milljarðar
króna. Þar á ofan bættast síðan 9,8 milljarðar í vexti.
Ríkissjóði bar því að greiða, þegar allt var talið, 17,3
milljarða króna. En ekki er sagan öll sögð enn. Með því
að innkalla þessi spariskírteini nú, eins og gert var, og
endurfjármagna með útgáfu nýrra skírteina, 5,2% til 5,4%
raunávöxtun, sparar ríkissjóður 2 milljarða í vaxtagreiðsl-
um á næstu tveimur árum.
Þessi „dæmisaga“ segir flest sem segja þarf um verð-
bólgu- og vaxtaþróun hér á landi á þessu árabili; vaxta-
stig, sem kom fyrirtækjum og einstaklingum illa og hægði
bæði á framkvæmdum og hjólum atvinnulífsins; vaxtatig,
sem hallarekstur og skuldsetning ríkisins átti stóran þátt
í að halda háu. Síðan er að draga rétta lærdóma af reynsl-
unni.
SÚTAÐ FISKROÐ
SJÁVARLEÐUR heitir fyrirtæki norður á Sauðárkróki
sem safnar fiskroði frá fiskvinnslufyrirtækjum vítt
og breitt um landið og sútar, en sútað fiskroð má nýta í
flesta hluti sem leður er notað í, töskur, buddur, veski
o.s.frv. Sala skiptist nokkuð jafnt milli innanlandsmarkað-
ar og útflutnings.
Að baki liggur sex ára þróun á leðri úr fiskroði hjá
Sútunarverksmiðju Loðskinns hf. á Sauðárkróki. Einnig
mikil vinna við markaðssetningu erlendis. Framleiðsla á
vöru úr fiskroði er vistvæn framleiðsla. Nýtt er aukaafurð
úr annarri framleiðslu, sem ella færi fyrir lítið. Þetta fram-
tak Sauðkrækinga er lofsvert dæmi um nýja sókn íslenzks
iðnaðar, sem sagt hefur myndarlega til sín síðustu miss-
eri og ár.
Brautryðjendarannsóknir í jarðvísindum
Eldhjarta
Islands
krufið
Jarðskjálftamælingar
Miðdalurfj
m
Hnjót
Brekka
□
□ Klúka
Blöndulón □
^Akureyri
Asbrandsstaðir
□
Borg á Mýrum
□
rl
Á*A ,
□ Svartárkot
nAskja
□
Birkihlíð
Nýidalur^
Reykjavík q Ljótipollur □
□
Kálfafell
□
4
Hoffell
□ Breiðbandsskjálftamælar A Hátíðni mælar 'fc Skot
KORTIÐ sýnir hvar skjálftamælum var komið fyrir, annars vegar
í skjálftaneti en hins vegar í línu þvert yfir landið.
Síðustu þrjú ár hefur dr. Ingi Þ. Bjamason jarðeðlisfræð-
ingur stýrt flölþjóðlegum rannsóknum sem miða að því
að kortleggja jarðfræðilega uppsprettu heita reitsins
íslands. Þórmundur Jónatansson komst að því að
rannsóknunum er ætlað að auka skilning á myndun
jarðskorpunnar, skilja hvar kvika myndast og hvemig
hún ferðast frá myndunarstað. Langtímamarkmiðið er
að geta sagt fyrir eldgos með allt að áratuga fyrirvara.
Efri möttull
Neðri möttull
Ytri kjarni
Innri kjarni
—Jarðskorpan
skiptist í megin-
landsskorpu
og úthafsskorpu
ÞVERSKURÐUR af jarðkúlunni.
IKVÆÐI Einars Benediktssonar,
Sóley, er yrkisefnið undur og
náttúra íslands. Þar kallar Ein-
ar heita uppsprettu landsins
undir jarðskorpunni í iðrum jarðar
„eldhjarta“ sem „slær í fannhvítum
barmi“. Á Raunvísindastofnun er um
þessar mundir verið að kryfja eld-
hjartað í fjölþjóðlegu rannsóknarverk-
efni sem nefnist fsbráð, leitin að jarð-
fræðilegri uppsprettu ísiands. Tak-
mark þess er að skyggnast inn fyrir
hina þunnu skurn, jarðskorpuna,
kanna djúpa undirstöðu landsins og
kortleggja jarðfræðilega uppsprettu
heita reitsins íslands.
Dr. Ingi Þ. Bjamason sem stýrt
hefur rannsóknunum síðustu þijú ár
segir að um brautryðjendarannsóknir
sé að ræða á sviði jarðvísinda. Rann-
sóknunum er ætlað að auka skilning
á myndun jarðskorpunnar og gera
nákvæmari kort en til eru af hinu jarð-
fræðilega fyrirbrigði heitum reit.
Þannig er reynt að átta sig á því hvar
kvika myndast í möttlinum og skilja
hvernig hún ferðast frá myndunarstað
og upp í jarðskorpuna.
Langtímamarkmiðið er að
geta fylgst með ferðalagi
kvikunnar neðanjarðar
þannig að mögulegt reynist
að finna svokallaða kvikup- ———
úlsa og spá um eldgos.
Hefur hlotið veglega styrki
Verkefnið hefur hlotið veglega
styrki frá Bandaríkjunum, samtals
að upphæð 25 milljónir króna. Banda-
ríski vísindasjóðurinn styrkti verkefn-
ið um 17 millj. kr. og Carnegie-stofn-
unin í Washington um 8 millj. kr.
Mikilvægt fyr
ir jarðhita-
rannsóknir
Ingi segir að styrkirnir teljist stórir,
jafnvel á bandarískan mælikvarða.
„Verkefnið er að sama skapi um-
fangsmikið," segir hann. „Við höfum
smám saman sett upp fimmtán háþró-
aða skjálftamæla um allt land sem
geta numið jarðskjálfta alls staðar í
heiminum.“
Ingi segir að andvirði styrkjanna
hafi einnig verið notað til að setja
upp 14 mæla sem mynda línu þvert
yfir landið. Þar af voru sex mælar á
Vatnajökli en þeim var ætlað að
mæla íslenska skjálfta og auka skiln-
ing á jarðfræðilegri miðju landsins á
skjálftasvæðinu undir Vatnajökli.
Verkefnið er eitt hið stærsta sem
unnið er á Raunvísindastofnun um
þessar mundir en auk bandarísku
stofnananna eru samstarfsaðilar m.a.
Orkustofnun, Veðurstofan og Cam-
bridge-háskóli.
Eðli heitra reita rannsakað
Heitur reitur er landsvæði sem ein-
kennist af mikilli eldvirkni og jarðhita
og stendur hátt. ísland er einn af
--------- stærstu heitu reitum jarðar
og gnæfir 4 km yfir úthafs-
botn. „Margt er óþekkt um
eðli heitra reita en ljóst er
að þeir eiga rætur að rekja
““til aukins hita á afmörkuð-
um svæðum inni í jörðinni,“ segir
Ingi. „Á hinn bóginn hefur ekkert
verið sannað um uppruna hitans en
líklegt er talið að hann stafi af upp-
streymi heits efnis I möttlinum, svo-
kallaðs möttulsstróks."
Möttullinn er þykkasta lagið í jörð-
inni. Hann er í föstu formi en seig-
fljótandi og liggur milli jarðskorpunn-
ar sem er 5-70 km þykk og kjarnans
sem er á 2900 km dýpi. Ingi segir
að ýmis rök hnígi að því að á 100-300
km dýpi sé hitinn það hár að hluti
hans bráðni. „Þessi bráð er efniviður
í jarðskorpuna sem hefur öðruvísi
efnafræðilega. eiginleika en möttul-
efni, er léttara og flýtur upp og mynd-
ar loks jarðskorpuna í eldgosum ofan-
jarðar en einnig í innskotum sem
ekki náðu yfirborðinu," segir hann.
Möttull líkur rökum svampi
Ingi segir takmark sitt vera að fá
aukinn skilning á kvikukerfinu. „Við
viljum finna bræðslusvæðið og reyna
átta okkur á uppruna möttulstrókanna
og ferðalagi kvikunnar. Eitt af verk-
efnum okkar er að athuga hvort kvik-
an ferðast í svokölluðum kvikupúlsum.
Möttullinn er ekki mjög bráðinn en
honum má líkja við rakan svamp. Af
þeim sökum getur verið að kvikan
þurfi að safnast saman áður en hún
biýtur sér leið upp í jarðskorpuna. Ef
svo er ætlum við að fylgjast með þeim
hreyfingum," segir hann.
Heitur reitur eins og laufkróna
ísland er kjörinn staður til að rann-
saka eðli heitra reita. Landið er stórt
og auðvelt er að koma mælum fyrir
til að mæla jarðskjálfta frá ólíkum
stöðum. Azor-eyjar í Atlantshafi og
Hawaii-eyjar í Kyrrahafi eru einnig
heitir reitir en minni möguleikar eru
á mælingum þar vegna lítils flat-
armáls.
Tilgangurinn með því að dreifa
mælum um landið er að fá myndir
af heita reitnum frá óiíkum sjónar-
hornum. „Heitur reitur er í rauninni
eins og tré,“ útskýrir Ingi. „Hann er
með stofn djúpt í möttlinum en hann
virðist greinast upp eftir því sem ofar
dregur, eins og laufkróna. Kvikan
skýst þannig upp í greinarnar og inn
í gosbelti. Ef við ímyndum okkur að
við séum að skoða tré er ljóst að
ekki er vænlegt til árangurs að standa
eingöngu beint fyrir ofan krónuna.
Með því móti getum við ekki séð
stofninn og þess vegna er nauðsyn-
legt að skoða fyrirbærið bæði ofanfrá
og frá hliðum."
Hiti og hraði markar landslag
Til að „reikna út“ landslag heita
reitsins eru jarðskjálftar mældir,
m.ö.o. nema skjálftamælarnir fimmt-
án þrenns konar jarðskjálftabylgjur,
P-, S- og yfirborðsbylgjur, sem mynd-
ast við jarðskjálfta. Ef jarðskjálfti
verður í Nýja-Sjálandi er ferðatími
bylgnanna til Islands mældur og nið-
urstöður hvers mælis fyrir sig síðan
bornar saman. Tímamismunurinn
milli mælistöðva er svo notaður til
að gera mynd af heita reitnum.
„Við þessar mælingar ------------
eru notaðar svipaðar reikn-
iaðferðir og við segulóm-
mælingar þar sem fengnar
eru þrívíðar myndir af
mannskepnunni. Við mæl-
um ferðatíma bylgnanna
sem við
umreiknum í hraða efnisins. Við at-
hugum einnig deyfingu bylgnanna
líkt og gert er í sneiðmyndatækni.
Deyfing bylgnanna er skráð og varp-
að á deyfimynd sem tengist hita efnis-
ins. Hraði og hiti efnisins eru því lykil-
þættir í því að marka landslag heita
reitsins."
Breiðbandsskjálftamælarnir
fimmtán sem Ingi hefur komið upp á
rannsóknartímabilinu eru ólíkt með-
færilegri og tæknilegri en gamlir
mælar með svipað hlutverk og breitt
tíðnisvið. Áður fyrr þurfti að byggja
sérhæfðar skjálftastöðvar um mæl-
ana en nú er þeim komið fyrir á
bóndabæjum eða grafnir niður í jörð-
ina á klöpp eða í ísbreiðu á jökli.
Eins og að fylgjast með fóstri
Til lengri tíma litið er einn af meg-
inávinningum rannsóknanna von um
að hægt verði að segja fyrir elds-
umbrot með góðum fyrirvara. Ingi
kveðst ekki geta talið víst að hægt
verði að gera nægilega nákvæmt kort
af heita reitnum í þessari atrennu til
þess að þetta verði gert mögulegt.
„í framtíðinni má hugsanlega líkja
aðdraganda eldgosa við það hvernig
fylgst er með þroska fósturs með
sónarmyndum," segir Ingi. Með því
móti kveður hann hægt að segja fyr-
ir meiriháttar eldsumbrot með allt að
áratuga fyrirvara. Ekki verði þó hægt
að benda á eitt eldfjall eða megineld-
stöð heldur verði spáð um á hvaða
svæði eða í hvaða gosbelti eldsumbrot
eru yfirvofandi.
Ingi tekur undir athugasemd blaða-
manns að varla séu tök á „fóstureyð-
ingu“ við þessar aðstæður. Hann
minnir á þá óhjákvæmilegu staðreynd
að náttúran fari sínu fram og láti
ekki að stjórn. Eina sem hægt sé að
gera sé að fylgjast með og í besta
falli sinna viðvörunarskyldu.
Hreyfing á gosbeltum
Að sögn Inga hafa rannsóknir á
jarðskorpu íslands og djúpri undir-
stöðu landsins einnig mikið gildi fyr-
ir jarðhitarannsóknir. Til þess að fá
fullan skilning á jarðhitasvæðum
þurfi að þekkja upptökin. Gott dæmi
um rannsóknarefni tengt þessu sé
spurningin hvers vegna jarðhiti sé
meiri á Vestfjörðum en Austfjörðum.
Rannsókn á orsökum þess er nátengd
rannsóknum á heita reitnum.
„Ástæðan er væntanlega sú að heiti
reiturinn var undir Vestfjörðum en
hefur ekki ennþá náð til Austljarða,"
segir Ingi.
Til frekari útskýringar segir hann
að heiti reiturinn sé alltaf á sínum
stað á sama tíma og landrekið færir
jarðskorpuna til. ísland er á hægri
siglingu til vest-norð-vesturs og þann-
ig færast gosbelti og jarðhitasvæði
smám saman til austurs. Ingi segir
að það geti gerst að gosbeltin færi sig
um set til að vera sem næst aðalupp-
sprettu sinni í heita reitnum. „Spurn-
ingin er síðan hvort við getum fylgst
með myndun eldvirks svæðis undir
Austíjörðum eins og fóstri. Líta má á
Öræfajökul og Snæfeli sem fyrsta
spark fóstursins en þau fjöll eru stak-
ar megineldstöðvar utan aðalgosbelta.
Þetta spark er vísbending um myndun
nýs gosbeltis á Austurlandi," segir
Ingi en minnir á að myndunartími
getur verið þúsundir ef ekki
milljónir ára.
Ingi segir að kortlagning
heita reitsins hafi mjög víð-
tæka og almenna þýðingu
fyrir jarðvísindin. Með nið-
rannsóknanna verði leitað
Þrír bændur
sáu alfarið
um mælingar
urstöðum
svara við ýmsum álitaefnum um iður
jarðar. M.a. sé enn ekki ljóst hvað
drífi landrekið áfram, hvort það séu
skriðbeltiskraftar í möttlinum eða
hvort yfirborðsflekar hreinlega sökkvi
ofan í möttulinn af eigin þunga. Við
þessu megi hugsanlega fá svör með
tíð og tíma.
Skj álftamælingar
aukabúgrein bænda
NOKKRUM skjálftamælum var
komið fyrir á haganlegum stöðum
á bóndabæjum eða í grennd við
þá. Ingi segir að hann hafi farið
um allt land til að leita að hag-
stæðum stöðum til að staðsetja
mælana, sem þurftu helst að vera
í góðri ,jarðtengingu“. Samstarf-
ið við bændur æxlaðist síðan þann-
ig að nokkrir þeirra fóru að taka
virkan þátt í skjálftamælingunum.
Þrír bændur, á Klúku í Bjarnar-
firði, Kálfafelli í Fljótshverfi og á
Brekku á Melrakkasléttu, tóku að
sér að sinna mælunum og skrá
niðurstöður mælinga. 1 mælunum
er háþróaður tölvubúnaður en
enginn bændanna hafði sérstaka
tölvuþekkingu en þeim mun meiri
áhuga á þeim rannsóknum sem
Ingi stóð að. Bændurnir gáfu sér
tíma til að setjast á skólabekk og
voru kynnt á stuttu námskeiði
grundvallaratriði tölvunarfræða
vegna verkefnisins. Aðrir bændur
höfðu heldur minni skyldum að
gegna en sjálfur sá Ingi um tækni-
legan rekstur mælanna ásamt
tæknimönnunum Hauki Brynjólfs-
syni, Raunvísindastofnun, og
Randy Kuehnel, Carnegie-stofn-
un.
„Samstarfið við bændurna hef-
ur verið eitt af skemmtilegri þátt-
um þessa verkefnis," segir Ingi.
„Það hefur verið einstakt tæki-
færi að fá að kynnast bændum
með þessum hætti, en segja má
að ég hafi verið í þeirri aðstöðu
um tíma að eiga erindi á hvern
bæ til að spyrja um góða klöpp
fyrir mæli.“
SKJÁLFTASTÖÐIN á Kálfafelli í gömlu torfhlöðnu fjósi. Lárus
Helgason bóndi (t.v.) á tölvunámskeiði hjá Inga Þ. Bjarnason jarð-
eðlisfræðingi'í gamla fjósinu.
4-
Fyrsta nýsmíðaverkefnið í skipasmíðastöð hér í langan tíma
Morgunblaðið/Halldór Sveinbjörnsson
SMÍÐI rækjubátsins Sandvíkur miðar ágætlega og er farin að koma mynd á bátinn.
Sigurður Jónsson er í forgrunni.
Tölvustýrð skurðar-
vél notuð við smíðina
TÖLVUSTÝRÐA skurðarvélin sem fyrirtækið hefur fest kaup á.
Skipasmíðastöðin hf. á
Isafirði hefur tekið í
notkun tölvustýrðan
stjórnbúnað á stálskurð-
arvél. Er tækið m.a. not-
að við smíði rækjubáts,
en það er fyrsta nýsmíða-
verkefnið hjá íslenskri
skipasmíðastöð um
margra ára skeið.
SKIPASMÍÐASTÖÐIN hf. er
að smíða fjórtán og hálfs
metra langan rækjubát,
Sandvík, fyrir Tind ehf. á
Sauðárkróki. Smíðin er komin
nokkuð áleiðis og verður báturinn
afhentur í haust. Það þykja nokkur
tíðindi þegar ráðist er í nýsmíði
fiskiskips hér innanlands, því það
hefur ekki gerst árum saman.
Úreldingarreglurnar hamla
endurnýjun
Sigurður Jónsson, framkvæmda-
stjóri Skipasmíðastöðvarinnar hf.,
segir að þessi smíðasamningur sé
afrakstur margra ára undirbúnings.
Mikil þörf sé á endurnýjun bátaflot-
ans og myndi þessi stærð henta
mörgum. Vegna þess hvað réttur
til úreldingar er orðinn dýr var lögð
á það áhersla að hanna bát ná-
kvæmlega samkvæmt óskum út-
gerðarinnar og niðurstaðan varð
14,5 metra langur bátur. „Ég er
sannfærður um að stærri bátur
geti í mörgum tilfellum verið eðli-
legra tæki miðað við kröfur nútím-
ans, en þegar það munar mörgum
milljónum kr. á verði fyrir úrelding-
arrétt er eðlilegt að menn reyni að
minnka rúmmetrafjöldann. Með því
er hins vegar verið að klípa af
vinnuaðstöðu og aðstöðu fyrir sjó-
menn,“ segir Sigurður.
Fram hefur komið hjá Sigurði
að reglur um úreldingu fiskiskipa
hamli endurnýjun bátaflotans.
Nefnir hann sem dæmi að á ísafjarð-
ardjúpi sé enn gerður út rækjubátur
frá árinu 1931 og tveir frá 1938.
Vegna úreldingarreglnanna séu
gömlu bátarnir sífellt að hækka í
verði og séu nú lítið ódýrari en nýir.
Nýsmíðin þurfi hins vegar að greiða
úreldingartollinn og það skekki
dæmið.
Nýir bátar þurfa að vera dýpri
og breiðari en þeir sem leystir eru
af hólmi, til þess að uppfylla kröfur
um stöðugleika og að hægt sé að
koma körum fyrir í lest. Rúmmetra-
viðmiðunin er því ekki raunhæf að
hans mati. Þó ætlunin sé að sækja
sama kvóta á nýja bátnum og lítill
munur sé á smíðaverði 14 og 17
metra báta segir hann að útgerðar-
menn reyni að halda rúmmetrafjöld-
anum í lágmarki til þess að minnka
aukakostnað við úreldingarrétt.
Ný tækni sparar vinnu
Sigurður er bjartsýnn á að fleiri
bátar svipaðir Sandvík verði byggð-
ir á næstu árum. „Við íslendingar
erum vanir að taka svona endurnýj-
un í bylgjum og þá ræður skipa-
smíðaiðnaðurinn ekki við þær. Það
hefur verið að byggjast upp mikill
þrýstingur en ég er að vona að
endurnýjunin dreifist að þessu sinni
yfir lengri tíma,“ segir Sigurður.
Við smíði þessa báts er Skipa-
smíðastöðin að innleiða ný vinnu-
brögð. Sett hefur verið tölvustýring
á skurðarvél og er stálið nú skorið
eftir tölvuteikningum. Hingað til
hefur þurft að stækka teikningarn-
ar upp í fulla stærð áður en hægt
er að skera eftir þeim. Sigurður
segir að þessi tækni spari mikinn
tíma.
„Islenskar skipasmíðastöðvar
eru orðnar nokkuð á eftir keppi-
nautum sínum í stálsmíðinni en þær
hafa verið vel samkeppnisfærir við
niðursetningu tækja og vélbúnaðar.
Þetta er liður í því að reyna að
halda i stálsmíðina," segir Sigurð-
ur.