Morgunblaðið - 27.11.1996, Qupperneq 34

34 MIÐVIKtJDAGÚR 27. NÓVÉMBER 1996
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
Sjávarútvegurinn greiðir
nú þegar veiðileyfagjald
STAÐREYNDIN er sú að
sjávarútvegurinn greiðir nú þegar
veiðileyfagjald, er kallast í dag
þróunarsjóðsgjald. Það hefði verið
mun skynsamlegra á sínum tíma
að kalla gjaldið réttu nafni. Það
var aldrei undan gjaldinu flúið,
nær hefði verið að taka jákvætt
á því og reyna að hafa áhrif á
þróunina.
í dag greiðir sjávarútvegurinn
sem fyrr segir þróunarsjóðsgjald,
sem dæmi greiðir Vinnslustöðin
hf. líklega um 15 milljónir króna
þegar upp verður staðið á þessu
ári til sjóðsins. Þróunarsjóðurinn
átti að leiða til hagræðingar í
greininni, með fækkun skipa og
fiskvinnsluhúsa. Auk þessa var
hlutverk sjóðsins að styðja við
bakið á þróunarverkefnum í grein-
inni.
Tilkoma sjóðsins hefur leitt til
verulegrar fækkunar í flotanum
og er það vel. Hins vegar hefur
sjóðurinn lítið sem ekkert gert að
því að úrelda fiskvinnsluhús og
er þó engin vanþörf á. Staðreynd-
in er sú að fiskvinnsluhús á land-
inu eru alltof mörg, flest illa búin
og uppfylla ekki kröfur ESB. Sjóð-
urinn verður að taka á þessum
málum og greiða fyrir fækkun
húsanna. Skýringar sjóðsins hafa
verið þær að það þurfi að finna
húsunum verkefni eftir að styrkur
hefur fengist greiddur. Mun nær
væri að rífa húsin til þess að koma
í veg fyrir vinnslu í húsunum í
framtíðinni, en fækka verður hús-
unum, ella ætti fiskvinnslan ekki
að greiða gjaldið.
Skoðun mín er sú að leggja eigi
Þróunarsjóð sjávarútvegsins niður.
Sjávarútvegurinn eigi áfram að
greiða gjald fyrir aflaheimildir, nú
sem áður, og gjaldið eigi að renna
til þess að greiða skuldbindingar
sjóðsins og í framtíðinni til þess
að reka Hafró og Rannsóknastofn-
un fískiðnaðarins. Gjaldtakan yrði
með svipuðu sniði og
nú þegar er gert, en
upphæðin á hvert
þorskígildi yrði tryggð
með meðalverði á sjáv-
arafurðum. Á þann
hátt myndi gjaldið
fylgja upp og niður-
sveiflum á erlendum
mörkuðum. Ef þorsk-
stofninn vex og dafnar
hækkar gjaldtakan, og
stofnar minnka, lækk-
ar hún.
Um þessa leið þyrfti
að gera samning á
milli sjávarútvegsins
og ríkisins til lágmark
30 ára. Sjávarútvegur-
inn verður að hafa tryggingu fyrir
því að kerfinu verði ekki breytt
með nýjum ríkisstjórnum, eða
breyttum áherslum. Skapa þarf
öryggi til þess að treysta starfsum-
hverfi greinarinnar.
Stefna bæri að því að greinin
tæki rekstur fyrrnefndra stofnana
endanlega yfir um aldamótin. Efla
þarf rekstur þessara stofnana með
framtíðina í huga. Sóknarfærin
eru víða í umhverfinu, ýmsar fisk-
tegundir eru vannýttar og þekking
okkar á hafinu er mjög takmörk-
uð, ekki síst vegna fjárskorts.
Aðrar atvinnugreinar greiði
svipað gjald
Aðrar atvinnugreinar eiga á
sama hátt að greiða fyrir rekstur
stofnana sem eru þeim tengdar,
má þar nefna Iðntæknistofnun,
Rannsóknastofnun landbúnaðarins
o.s.frv. Ennfremur er eðlilegt að
ferðaiðnaðurinn greiði fyrir að-
gang sem hann fær að landinu
fyrir erlenda ferðamenn, sam-
göngufyrirtækin fyrir aðgang að
lofti og legi, o.s.frv. Jafnt á yfir
alla að ganga.
Stóriðjunni á íslandi ber að
greiða svipað verð og annar iðnað-
ur, þar á meðal fisk-
iðnaðurinn, fyrir raf-
orkuna. Aðstöðumun-
urinn er umtalsverður,
og fískiðnaðurinn er
að greiða margfalt
hærra gjald fyrir ork-
una en stóriðjan. í
Vestmannaeyjum
greiðum við hátt gjald
einnig fyrir það vatn
sem við notum til
framleiðslunnar, gjald
umfram aðra.
En kjaminn er að
ef þjóðin á rétt á því
að fá gjald fyrir auð-
lind sína sem er hafíð,
hlýtur hún að eiga
svipaðan rétt á öðrum auðlindum
þar á meðal fallvötnum, hálendinu,
náttúraperlum og svo mætti lengi
telja.
Ef allar atvinnugreinar greiða
kostnað við þær stofnanir sem
þeim tengjast og stóriðjan greiddi
það sem henni bæri, væri hugsan-
lega hægt að reka ríkissjóð halla-
lausan. En að afnema tekjuskatt,
miðað við núverandi stöðu ríkis-
sjóðs, er út í hött.
Sveiflujöfnun
Samtök iðnaðarins hafa haft
uppi háværar kröfur um að setja
veiðileyfagjald á sjávarútveginn
og/eða sveiflujöfnun. Samtökin
virðast gleyma því að helsti við-
skiptavinur iðnaðarins á íslandi er
sjávarútvegurinn. Má þar nefna
fyrirtæki eins og Marel, Hampiðj-
an, Sæplast, Borgarplast, skipa-
smíðastöðvarnar, málningarfyrir-
tækin, vélsmiðjurnar, netagerða-
verkstæðin o.s.frv.
Endurreisn sjávarútvegsins
hefur leitt til eflingar iðnfyrir-
tækjanna og er það vel. Það mun
geta flýtt fyrir þeirri tæknivæð-
ingu sem þarf að eiga sér stað í
greininni. Iðnfyrirtækin mega
ekki gleyma því að uppspretta að
þeim vöram sem þau framleiða
og þeim árangri sem þau hafa náð
koma mörgum tilfellum frá sjáv-
arútvegsfyrirtækjunum. Þar er
gríðarleg reynsla meðal starfs-
manna sem hefur leitt til þróunar
á tæknibúnaði, veiðarfæram
o.s.frv. Samstarf iðnaðar og sjáv-
arútvegs er báðum greinum bráð-
nauðsynlegt og því óskiljanlegt
af hveiju iðnaðurinn þarf að
höggva í sjávarútveginn.
Ef setja á sveiflujöfnun á ein-
hverja atvinnugrein í dag er það
Mikilvægt er að kalla
hlutina réttu nafni, seg-
ir Sighvatur Bjarna-
son, í þessari síðari
grein sinni, þróunar-
sjóðsgjaldið er veiði-
leyfagjald.
stóriðjan, að mínu mati. Fram-
kvæmdir við álver, hugmyndir um
ný álver hafa sett af stað ákveðna
þenslu í þjóðfélaginu. Þenslu sem
mun leiða til hækkandi launa fyrir
aðrar atvinnugreinar, þörf fýrir
aukið vinnuafl og þörf fyrir gjald-
eyri. Allar atvinnugreinar líða fyrir
þessa ásókn stjórnmálamanna í
álver.
Sjávarútvegurinn er að hluta til
farinn að skila hagnaði en bolfisk-
vinnslan er rekin með gríðariegu
tapi víða um land. Bolfiskvinnslan
er hornsteinn sjávarútvegsins og
því þarf greinin að taka á vanda-
málinu og leysa það. Það verður
ekki gert með sveiflujöfnun eða
nýrri gjaldtöku. Það verður gert
með eigin fé, tæknivæðingu, vöru-
Sighvatur
Bjarnason
þróun og markaðsuppbyggingu.
Eina leiðin út úr vandanum er að
ná niður rekstrarkostnaði og auka
framleiðslutekjumar.
Hvers konar sveiflujöfnun rask-
ar hugsun manna og veldur því
að ekki næst sami árangur í rekstri
og ella og því á að hafna öllum
hugmyndum um sveiflujöfnun.
Miðstýring er fortíð sem vonandi
kemur ekki aftur. Einkaframtak
og frelsi er það sem skilar bestum
árangri til lengri tíma litið.
Að lokum
Sjávarútvegurinn á, ef rétt er
á málum haldið, mjög góða fram-
tíð fyrir sér. Greinin er ein af
hornsteinum íslensks atvinnulífs.
Mikið rekstrartap hefur háð upp-
byggingu sjávarútvegsins um
langt skeið. Uppbyggingu þá sem
farin er í gang má ekki stöðva
því hún á eftir að skila þjóðinni
auknum gjaldeyristekjum á kom-
andi árum. Við þurfum að byggja
upp hátæknisjávarútveg sem hef-
ur til umráða vel þjálfað og mennt-
að starfsfólk sem fær mannsæm-
andi laun. Sjávarútvegurinn þarf
að þjálfa upp ungt fólk til starfa
erlendis og byggja upp sölu og
dreifingarnet á erlendum mörkuð-
um.
Ef þetta gengi eftir myndi
sjávarútvegurinn greiða umtals-
verðan tekjuskatt, arð til hluthafa
sinna sem að stóram hluta eru líf-
eyrissjóðir sem myndi leiða til
hærri lífeyrisbóta í framtíðinni.
Iðnfyrirtækin sem þjóna sjávar-
útveginum myndu einnig vaxa og
dafna á sama hátt og sjávarútvegs-
fyrirtækin.
Veiðileyfagjald í þeirri mynd
sem hugmyndir hafa komið fram
um leiðir til samþjöppunar á afla-
heimildum, verulegri byggðarösk-
un og myndi stöðva framþróun í
sjávarútveginum og færa okkur
aftur á það stig að verða hráefnis-
framleiðendur fyrir erlendar ríkis-
styrktar verksmiðjur.
Við verðum að koma íslensku
atvinnulífi inn í nútímann, aflétta
höftum en gera kröfur um arðsemi
fyrirtækja. Á þann hátt er framtíð
þjóðarinnar best borgið.
Höfundur er framkvæmdastjóri.
Hve glöð er vor æska?
Meðal annarra orða
Erum við sú fyrirmynd, spyr Njörður P. Njarðvík, sem
hvetur ungt fólk til grandvars lífernis og þroskalöngunar?
SÚ mynd sem er dregin af æsku ís-
lands og kynnt þjóðinni er að hún sé vímu-
sjúk, ofbeldishneigð og nú síðast að hún
standi langt að baki jafnöldrum sínum í
raungreinum í skóla. Og svo er að sjá sem
ýmsir hafi orðið hissa á þeim tíðindum sem
birtust í könnun á námsárangri í raun-
greinum. Einn kunningi minn spurði mig
meira að segja: Er þetta kennuranum að
kenna? Ég segi fyrir mig, ég er hissa á
því að nokkur skuli vera hissa. Því þetta
er ekki annað en búast mátti við.
Við vitum auðvitað að æskumyndin er
bæði skökk og skæld. Það ber meira á
drukknum unglingum en ódrukknum og
meira á ofbeldi en friðsemd. Og fjölmiðlar
miðla því sem mest ber á. Meirihluti ís-
lenskra ungmenna er hvorki drykkfelldur
né ofbeldishneigður.
Frétt um laka frammistöðu í raungein-
um er hins vegar hvorki skökk né skæld
því hún byggist á vandlegri könnun. Og í
heild sinni er sú mynd sem dregin er af
íslenskri æsku ekki í raun áfellisdómum
yfír æskunni né kennurum hennar sérstak-
lega, heldur þungur áfellisdómur yfír ís-
lensku samfélagi í heild sinni og þeim sem
þar hafa valist til forystu. Á því skyldi
enginn vera undrandi.
Sjúkt samfélag
Samfélag okkar er alvarlega sjúkt. Við
getum sent tölvubréf og símbréf á heims-
enda, tekið upp farsíma hvar sem er, en
skortir innri tengsl. Það er líkt og innra
með okkur sé tóm sem við höldum að við
getum fyllt með ytri athöfnum. Austur-
lenskur fræðari sagði eitt sitt: Það er engu
líkara en Vesturlandabúar séu svo latir
að þeir hlaði á sig sífelldum önnum til að
komast hjá því sem máli skiptir: að rækta
sinn innri mann. Aðstæður skapa okkur
að miklu leyti lífsform. í láglaunalandi
með háum sköttum neyðist fólk til enda-
lausrar vinnu. Þegar svo við bætist allt
að því sjúkleg krafa um efnaleg gæði,
stefnir í hreint óefni. Við þurfum að búa
í svo fínum og dýrum húsum að við höfum
aldrei tíma til að vera í þeim af því við
erum alltaf að beijast við að eiga fyrir
afborgunum. Og fólk er að heita má bein-
línis pínt til að eignast of dýrt húsnæði
af því það á ekki völ á öðra.
Við vitum öll að áfengisvandamál okkar
er mjög alvarlegt. Varla er til sú fjölskylda
sem ekki hefur einhveija reynslu af því.
Eru drykkfelldir unglingar þá eitthvað
annað en spegilmynd þess? Og ef aðal-
skemmtiefni okkar f sjónvarpi og kvik-
myndum er ofbeldi er verið að koma því
til skila að ofbeldi sé skemmtilegt. Eigum
við þá að undrast að ofbeldi aukist með
ungu fólki? Og ef við vinnum svo mikið
að við komum heim dauðuppgefín og höf-
um ekki orku í annað en umhugsunarlausa
afþreyingu, hver sinnir þá unga fólkinu?
Felum við það líka umhugsunarlausri af-
þreyingu? Höldum við að það stuðli að
þroska æskunnar?
Með öðram orðum: eram við sú fyrir-
mynd sem hvetur æsku landsins til grand-
vars lífemis, hófsemi, friðsemdar, umburð-
arlyndis, fróðleiksfýsnar og þroskalöngun-
ar?
Hugarfarsbreyting
Við vitum Iíka að menntun er ekki mik-
ils metin hjá þjóð okkar. Þar hefur orðið
breyting hjá einni eða tveimur kynslóðum.
Þegar ég var að alast upp í sjávarplássi
vestur á fjörðum, klifuðu foreldrar mínir
á því að ég yrði að afla mér góðrar
menntunar. I því birtist þrá þeirra, sem
áttu engan kost á skólagöngu. Móðir mín
fékk kennslu hjá farkennara í fjóra mán-
uði. Það var allt og sumt.
Nú eiga að vísu allir kost á skólagöngu,
langri skólagöngu. Og það era auðvitað
miklar framfarir. En áherslan í samfélaginu
er breytt. Ungt fólk sér að menntun er lít-
ils metin í launum og kennslustörf enn
minna. Það er ekkert mjög langt síðan að
því fylgdi mikil virðing að vera mennta-
skólakennari. Svo var enn þegar ég gekk
í Menntaskólann á Akureyri. Og þá voru
laun hans líka nokkurn veginn mannsæm-
andi. Nú horfa reyndir háskólakennarar upp
á að nýútskrifaðir nemendur þeirra fá hærri
laun í sínu fyrsta starfi. Og það sér unga
fólkið líka. Til hvers þá að leggja hart að
sér í skóla? Vegna hinnar ósjálfráðu þarfar
fyrir þekkingarleit? Er hún enn til?
Halda stjórnmálamenn okkar ennþá að
smánarlaun kennara stuðli að góðri mennt-
un æskunnar? Halda stjórnmálamenn okk-
ar ennþá að sífelldur niðurskurður í skóla-
málum stuðli að góðri menntun? Eða halda
stjórnmálamenn okkar kannski ennþá að
góð menntun skipti engu fyrir framtíð
þjóðarinnar?
Á sama tíma og klifað er á því að auka
þurfí fjölbreytni í efnahagslífí okkar er
þrengt að því eina sem getur skapað slíka
fjölbreytni: menntun. Ég vona að lesendur
fyrirgefi mér orðbragðið, en þetta er svo
heimskulegt að það er í raun ótrúlegt að
forystumenn þjóðarinnar skuli hafa slíka
stefnu.
Til þess að breyta þessu ófremdar-
ástandi, til þess að tryggja æsku okkar,
og þar með framtíð þjóðarinnar, rótfestu
og öryggi, lífstrú og lífshamingju þarf að
verða sú breyting sem erfiðust er: hugar-
farsbreyting. Við hin eldri þurfum sjálf
að breyta lífí okkar þótt seint sé, snúa
baki við eigingjarnri þægindafrekju og
tómleikanum sem henni fylgir. Og forystu-
menn okkar verða að fara að skilja að góð
menntun þjóðarinnar er grundvöllur fram-
tíðarinnar. I því felst að gerbreyta launa-
kerfi og verðmætamati. Að manneskjan
og umönnun hennar á að koma fyrst af
öllu. Þeir verða að skilja það sem áður
hefur verið sagt í þessum pistlum: að
mannslíf er meira virði en mannvirki.
Höfundur er prófessor í íslenskum
bókmcnntum viðHáskóla íslnnds.