Morgunblaðið - 30.01.1997, Blaðsíða 12

12 FIMMTUDAGUR 30. JANÚAR 1997
MORGUNBLAÐIÐ
__________________________FRETTIR_____________
Þorri allrar flutningastarf-
semi í landinu til Eimskips
Eimskip hefur yfírburðastöðu í flutningum
til og frá landinu og virðist stefna markvisst
að því að auka hlut sinn í almennum landflutn-
ingum segir í nýlegri greinargerð Ragnars
Aðalsteinssonar, hæstaréttarlögmanns, sem
unnin var fyrir einn umbjóðanda hans. M.a.
er lagt til að Samkeppnisráð leggi bann við
að Eimskip auki áhrif sín á sviði landflutninga.
EIMSKIPAFÉLAGIÐ hefur
öðlast markaðsyfirráð í
flutningum til og frá land-
inu, hvort sem er með
skipum eða flugvélum. Hlutdeild fé-
kgsins í heildarflutningum til og frá
íslandi er a.m.k. 75%. Þá er ekki
tekið tillit til stórflutninga, þar sem
Eimskip hefur jafnframt verulega
markaðshlutdeild. Samskip hf., sem
er næst félaginu að magni til í áætl-
anaflutningum, ógnar engan veginn
sterkri stöðu þess. Almennir land-
flutningar eru eini þáttur flutning-
anna sem Eimskip hefur ekki haft
hingað til, en félagið virðist hins
vegar stefna markvisst að því að
auka hlut sinn í þessum markaði
með kaupum og yfirtöku fyrirtækja í
greininni.
Þetta kemur fram í greinargerð
um samkeppnisstöðu Eimskips á
vöruflutningamarkaði sem Ragnar
Aðalsteinsson, hæstaréttarlögmaður,
hefur unnið fyrir umbjóðanda sinn á
landflutningasviði og Morgunblaðið
hefur undir höndum. Greinargerðin
er dagsett í lok október og eru allar
upplýsingar sem þar koma fram
byggðar á blaðagreinum, ársskýrsl-
um og öðrum auðsóttum upplýsing-
um.
Tilgangur greinargerðarinnar var
að lýsa aðstæðum á vöruflutninga-
markaði og stöðu Eimskips á mark-
aðnum og gerð er grein fyrir því
hvort og þá á hvern hátt markaðsráð-
andi staða Eimskips kann að hafa
skaðleg áhrif á samkeppni á mark-
aðnum.
Fram kemur að í stykkjavöruflutn-
ingum hafí félagið haft 75% hlut-
deild árið 1991 á móti 25% hlutdeild
Samskipa. Flutningar félagsins hafi
frá þeim tíma sveiflast á svipaðan
hátt og magnvísitölur inn- og út-
flutnings gefí til kynna og af því
megi draga þá ályktun að Eimskip
hafí haldið markaðshlutdeild sinni í
áætlanaflutningum. Hér sé því um
algjöra yfírburðastöðu Eimskips að
ræða.
í fiutningum með flugi höfðu Flug-
leiðir, samkvæmt greinargerðinni,
95% markaðshlutdeild. Telur Ragnar
að með 34% eignaraðild sinni og setu
fjögurra fulltrúa Eimskips í stjórn
og varastjórn Flugieiða hafi Eimskip
veruleg ítök í rekstri og starfí Flug-
leiða hf. og um leið eignar- og stjóm-
unarleg ítök í mestöllum flugfiutn-
ingum milli landa.
Hvað snertir sjóflutninga innan-
lands er bent á að Eimskip hafí þar
sömuleiðis yfírburðastöðu og ætla
megi að félagið sé með um 77% hlut-
deild á móti 23% hlutdeild annarra
aðila. Keppinautur félags-
ins á sviði sjóflutninga
kringum landið sé í raun
aðeins einn, Samskip hf.,
sem hafi eitt skip í sigling-
um í kringum landið, en
hlutur Eimskips sé yfírgnæfandi þeg-
ar magntölur séu skoðaðar.
Hlutdeild í landflutningum
rúmlega 50%
Meginefni greinargerðarinnar lýt-
ur þó að stöðu Eimskips á landflutn-
ingamarkaði. Fram kemur að sam-
kvæmt ársskýrslu Eimskips flutti
félagið 320 þúsund tonn með bifreið-
um innanlands á síðasta ári ásamt
Dreka hf. og Viggó hf., sem eru
dótturfyrirtæki félagsins. Áætlað er
að aðrir aðilar flytji um 300 þúsund
tonn á ársgrundvelli. Hlutdeild Eim-
skips í landflutningum er því rúmlega
50% og ekkert eitt félag kemst ná-
lægt félaginu í magni. Hinn helming-
ur landflutninga dreifíst á fjölmarga
smáa akstursaðila víðs vegar um
landið, u.þ.b. 100 mismunandi fyrir-
tæki og einstaklinga.
Rakin er þróunin á vöruflutninga-
markaði innanlands og bent á að
fram undir það síðasta hafí smá og
meðalstór flutningafyrirtæki annast
meirihluta allra landflutninga. Þá
segir m.a.: „Hér er annars vegar um
að ræða fyrirtæki með aðsetur víða
um landið og hins vegar flutninga-
deildir kaupfélaganna. Þessi fýrir-
tæki hafa stofnað hlutafélög um
vöruafgreiðslu í Reykjavík og sam-
eiginlega hagsmuni sína. Lengi var
um tvö slík fyrirtæki að ræða, Vöru-
flutningamiðstöðina hf. og Land-
flutninga hf. Þessi fyrirtæki voru
stofnuð fyrir u.þ.b. 30 árum og eiga
það sammerkt að eigendur þeirra
voru margir og smáir. Það sem að-
greindi stöðvamar einkum var sam-
setning eigendanna, en eigendur
Landflutninga hf. voru einkum kaup-
félögin úti á landi, en eigendur Vöru-
flutningamiðstöðvarinnar hf. voru
eingöngu sjálfstæðir flutningsaðilar,
í mörgum tilvikum einstaklings- eða
flölskyldufyrirtæki.“
Sérstaklega er vikið að hlutverki
Tollvörugeymslunnar, sem tók meðal
annars að starfa líkt og Vöruflutn-
ingamiðstöðin og Landflutningar eft-
ir 1987 þegar breyting varð á tolla-
lögum. Fyrirtækið tók að reka reka
akstursþjónustu með dreifíngarþjón-
ustu við landsbyggðina. Flugleiðir
hófu náið samstarf við Tollvöru-
geymsluna og fara allir
flugflutningar félagsins
um hendur Tollvöru-
geymslunnar hf. Fyrir-
tækið var stofnað af 250
aðiium, einkum heildsöl-
um, en Eimskip á nú meirihlutann í
félaginu.
Samkeppni haidið í lágmarki
Um stefnu Eimskips í vöruflutn-
ingum innanlands segir m.a.: „Stefna
Eimskips virðist nokkuð ljós. Félagið
hefur yfírburðastöðu í flutningum til
og frá landinu. Það hefur yfirburða-
stöðu í sjóflutningum kringum landið
og meirihluta í landflutningum.
Hingað til hafa einkaaðilar, lítil sjálf-
stæð fyrirtæki sem að mestu hafa
aðsetur úti á landi, haldið hinum al-
mennu vöruflutningum. Þetta hefur
verið blómleg atvinnugrein fyrir sér-
hvert byggðarlag með tengdri þjón-
ustu innan héraðs, svo sem af-
greiðslustöðvum. Almennir land-
flutningar eru eini þáttur flutning-
anna sem Eimskip hefur ekki haft
hingað til, en félagið virðist hins
vegar stefna markvisst að því að
auka hlut sinn í þessum markaði
með kaupum og yfirtöku fyrirtækja
í greininni. Það er því umhugsunar-
vert hvaða áhrif það hefur á við-
skiptalíf landins að þorri allrar flutn-
ingastarfsemi í landinu færist á
hendur eins aðila og hvort slík að-
staða geti samrýmst samkeppnislög-
um.“
Rakið er að Eimskip hafi farið þá
Ieið að kaupa upp fyrirtæki á mark-
aðnum, en með því haldi félagið í
lágmarki samkeppni á einstökum
leiðum. „Miklar hræringar hafa átt
sér stað samfara kaupum og samn-
ingaumleitunum Eimskips. Einstakl-
ingar sem hafa verið í landflutning-
um um langan aidur hafa átt í hat-
rammri baráttu um tilverurétt sinn
sem sjálfstæðir flutningsaðilar. Eim-
skip virðist hafa nýtt sér stöðu sína
sem viðskiptavinur þessara flutn-
ingsaðila og fengið landflutninga-
menn annaðhvort til samstarfs eða
til að selja eignarhlut sína. Eimskip
hefur þegar eignast meirihluta hluta-
bréf í nokkrum flutningafyrirtækjum
og keypti nú síðast 60% hlut í Isa-
fjarðarleið hf. sem er stærsti aksturs-
aðili á Vestfjörðum," segir í greinar-
gerðinni.
Meirihlutaeign í Vöru-
flutningamiðstöðinni
í greinargerðinni er að finna ítar-
lega umfjöllun um meinta yfírtöku
Eimskips á Vöruflutningamiðstöð-
inni hf. Þar segir m.a. að hinn 19.
september 1996 hafí komið í ljós að
Eimskip hafí eignast meirihluta í
Vöruflutningamiðstöðinni hf. Fram
að þeim tíma hafi félagið ekki viljað
upplýsa um meirihlutaeign sína þar,
þrátt fyrir ítrekaðar fyrirspurnir ann-
arra hluthafa Vöruflutningamið-
stöðvarinnar. Þá er rakinn ítarlega
gangur mála á aðalfundi Vöruflutn-
ingamiðstöðvarinnar hinn 10. júní
1996.
Þar segir m.a.: „Á aðalfundinum
lagði fráfarandi stjórn félagsins fram
boðaðar tillögur um breytingar á
samþykktum félagsins, en þær lutu
í aðalatriðum að heimild til að veð-
setja hlutabréf, afnámi forkaupsrétt-
ar félagsins og hluthafa að fölum
hlutum í félaginu a_ð því að stjórn
kysi sér formann. Áður en gengið
var til atkvæða um framkomnar til-
lögur til breytinga á samþykktum
félagsins lögðu þrír hluthafar, sem
fara með 22,72% alls hlutafjár í fé-
laginu, fram bókun þar sem fram
kom að þeim væri kunnugt um að
Eimskip eða dótturfélög þess hefðu
keypt hlut Bifreiðastöðvar Þórðar
Þ. Þórðarsonar, Akranesi og fleiri í
félaginu og skoruðu þeir á stjóm
félagsins að kanna réttmæti þessa
vegna ákvæða félagssamþykkta um
forkaupsrétt félagsins og einstakra
hluthafa. Mótmæltu þessir þrír hlut-
hafar því jafnframt að seljendur
hlutabréfanna neyttu atkvæðisréttar
á aðalfundinum. Tillagan um afnám
forkaupsréttarins hlaut 29.670.500
atkvæði gegn 5.259.500 atkvæðum
og var því löglega samþykkt sam-
kvæmt samþykktum félagsins. Áður
hafði verið gengið til stjómarkjörs
og voru kosnir þrír stjómarmenn sem
eru beint eða óbeint starfsmenn
og/eða fulltrúar Eimskips. Athygli
vakti að Bifreiðastöð Þórðar Þ. Þórð-
arsonar, sem átti samkvæmt hlut-
hafaskrá 26,76% allra hluta í félag-
inu, fékk engan mann kosinn í stjórn
félagsins og leitaði reyndar ekki eft-
ir fulltrúa í stjóm félagsins, svo sem
hluthafinn hafði áður gert. Stjórnar-
menn tengdir Eimskip eru Þórður
Sverrisson, framkvæmdastjóri hjá
Eimskip, Rúnar Gunnarsson, fram-
kvæmdastjóri og hluthafi í Viggó hf.
og Hjörleifur Jakobsson, fram-
kvæmdastjóri hjá Eimskip.
Tii skýringar er þess getið að Eim-
skip hafi áður en til þessa aðalfund-
ar kom eignast meirihluta í hlutafé-
lögum sem em hluthafar í Vöruflutn-
ingamiðstöðinni hf., en félögin eru
Dreki hf., sem á 15,96% hlutafjár
og Viggó hf., sem á 11,53% hlutafj-
ár. Samtals fara þessi félög með
27,49% alls hlutafjár í félaginu og
eins og áður er sagt var Bifreiðastöð
Þórðar Þ. Þórðarsonar skráð fyrir
26,76% hlutafjárins og fara þessir
þrír aðilar því samtals með 54,25%
hlutafjárins.
Eimskip dró því að staðfesta kaup
sín á meirihluta í Vöruflutningamið-
stöðinni hf. þar til hinn 19. septem-
ber 1996, eða um nær 4 mánuði frá
því félagið öðlast virk yfirráð í félag-
inu. Ennþá hefur ekki verið upplýst
hver seldi Eimskip hlutabréf sín í
Vöruflutningamiðstöðinni hf. eða
hvernig þeir sölusamningar hljóða,
en Bifreiðastöð Þórðar Þ. Þórðarson-
ar er líklegust í því sambandi."
Fjárfest í óskyldum greinum
Þá víkur Ragnar Aðalsteinsson að
því í greinargerð sinni að Eimskip
hafí, auk fjárfestinga í flutningafyr-
irtækjum og fyrirtækjum sem tengj-
ast fiutningum, einnig notfært sér
fjárhagslegan styrkleika sinn og fjár-
fest í óskyldum atvinnugreinum.
Nefnir hann þar fyrirtæki eins og
Sjóvá-Almennar tryggingar hf.,
Skeljung hf. og íslandsbanka hf.
Eimskip hafi sagt að félagið stundi
slíkar fjárfestingar eingöngu vegna
þess að um arðvænlegar og áhuga-
verðar fjárfestingar sé að
ræða. Hins vegar vakni
spumingar um hver til-
gangur Eimskips sé að
fjárfesta í sjávarútvegs-
fyrirtækjum og öðrum
fyrirtækjum sem stundi útflutning.
Spurningin sé hvort markmið Eim-
skips með fjárfestingum í slíkum
fyrirtækjum sé að tryggja félaginu
flutningaviðskipti. Talinn er upp
10,5% hlutur Eimskips í Haraldi
Böðvarssyni, 6,5% hlutur í Síldar-
vinnslunni, 11,9% hlutur í Skag-
strendingi, 9,6% hlutur í Árnesi, 1,7%
hlutur í Þormóði ramma, 10% hlutur
í SÍF og 2,2% hlutur í ÚA.
Að auki er bent á að Eimskip
hafi lagt nokkra áherslu á að fjár-
festa í fiskmörkuðum víðs vegar um
iandið og er nefndur 11,5% hlutur í
Faxamarkaðnum hf., 7,2% hlutur í
Fiskmarkaðnum hf., 10% hlutur í
Fiskmarkaði Vestmannaeyja hf.,
5,4% hlutur í Fiskmarkaði Þorláks-
hafnar hf. og 13,8% hlutur í íslands-
markaði hf., sem rekur upplýsinga-
kerfi fískmarkaða.
Víkjandi lán til Foldu?
I greinargerðinni er sérstaklega
leitast við að leggja mat á markaðs-
stöðu Eimskips hf. með hliðsjón af
samkeppnislögum og bent á að sam-
keppnislög leggi ekki bann við mark-
aðsráðandi stöðu, heldur misnotkun
slíkrar stöðu. Leiði markaðsráðandi
staða til skaðlegra áhrifa á sam-
keppni geti samkeppnisyfirvöld grip-
ið til aðgerða.
Ragnar Aðalsteinsson kemst að
þeirri niðurstöðu að með hliðsjón af
því hve veruleg markaðshlutdeild
Eimskips sé á vöruflutningamarkaði
á sjó og landi og eigna- og stjórnun-
artengsl í loftflutningum verði ekki
dregin önnur ályktun en að félagið
sé markaðsráðandi. Til viðbótar
hárri markaðshlutdeild komi fjár-
hagslegur styrkleiki félagsins, sem
birtist meðal annars í kaupum fé-
lagsins á eignarhlutum í fyrirtækj-
um í óskyldri starfsemi og jafnvel
veiting víkjandi lána. Slíkar fjárfest-
ingar virðist gerðar í því skyni að
tengjast viðskiptamönnum sem
þurfi á vöruflutningaþjónustu að
halda.
Meðal þess sem Ragnar telur
ástæðu til að gefa sérstakar gætur
er hvort rétt sé að félagið tengi leynt
eða ljóst skilyrði við hlutafjárframlög
til hlutafélaga sem fáist við starfsemi
sem er ótengd flutningastarfsemi,
t.d. vinnslu fískafurða. „Eru skilyrðin
þau að fyrirtækin flytji allar sínar
afurðir með Eimskip eða dótturfélög-
um þess? Ljóst er að þau sjávarút-
vegsfyrirtæki sem félagið hefur fjár-
fest í flytja öll með Eimskip, annað-
hvort í gegnum Sölumiðstöð hrað-
frystihúsanna eða sjálfstætt," segir
ennfremur.
Sama gildir um veitingu víkjandi
lána til fyrirtækja í óskyldum grein-
um, að mati Ragnars. „Ástæða er
til að ætla að Eimskip hafi veitt
Foldu hf. á Akureyri 18 milljóna
króna víkjandi lán í apríl 1995 þegar
félagið var enduríjármagnað af
nokkrum aðilum. Ekki er ljóst hvaða
hagsmunir liggja að baki veitingu
víkjandi lána eða hvort hluthafar
félagsins fái vitneskju um slíkar ráð-
stafanir eða tilgang þeirra, en
ástæða kann að vera fyrir samkeppn-
isyfirvöld að kanna í hve ríkum
mæli slíkt kann að vera gert.“
Samkeppnisráð leggi bann
við fjárfestingum
Sérstaklega er vikið að heimildum
samkeppnisyfirvalda til að ógilda
samruna fyrirtækja eða yfirtöku fyr-
irtækis á öðru fyrirtæki og segir uin
það m.a.: „Með hliðsjón af ýmsum
ákvörðunum Samkeppnisráðs eru
líkur á að telja verði stöðu Eimskips
svo sterka á innlendum vöruflutn-
ingamarkaði að skilyrði séu uppfyllt
til að ógilda yfirtöku Eimskips á
Vöruflutningamiðstöðinni og kaup
félagsins á Isafjarðarleið hf. Nægar
ástæður virðast vera að lögum til
að félaginu verði gert að losa sig við
beina eða óbeina eignaraðild að
Vöruflutningamiðstöðinni hf. m.a.
með því að selja eignarhluti sína í
Dreka hf., Viggó hf. og Bifreiðastöð
Þórðar Þ. Þórðarsonar hf. Að auki
virðast nægar ástæður til að Sam-
keppnisráð leggi bann við því að
Eimskip auki áhrif sín á sviði land-
flutninga með því að fjár-
festa í landflutningafyrir-
tækjum beint eða óþeint
eða með því að stofna slík
félög.
Fallist Samkeppnisráð
ekki á slíkar kröfur verður að ætla
að skilyrði séu til að ráðið setji félag-
inu skilyrði. Skilyrði þessi gætu lotið
að stjórnarþátttöku starfsmanna og
stjórnarmanna Eimskips í skyldfé-
lögum þess, sanngjörnum og gagn-
sæjum viðskiptaskilmálum sem
þyrftu samþykkti samkeppnisyfir-
valda, þ.ám. gjaldskrá sem sýnir
sundurliðað verð við að flytja vöru
milli staða á íslandi án tillits til þess
hvort flutningurinn er liður í inn- eða
útflutningi, magnafslætti og annað
er máli skiptir, þannig að viðskipta-
mönnum félagsins og keppinautum
þess sé ljóst hvert gjaldið sé á hverri
einstakri leið innanlands. Skilyrði
þessi gætu lotið að skyldu til jafnra
og sanngjarnra viðskipta við alla
aðila að Vöruflutningamiðstöðinni
hf., banni við því að leggja fé í fyrir-
tæki á óskyldum sviðum í því skyni
að tryggja sér flutningaviðskipti og
almennt meira eftirlit og gagnsæi.
Bann við frekari fjárfestingum í land-
flutningafyrirtækjum virðist óhjá-
kvæmilegt, ef komast á hjá aðstæð-
um á sviði landflutninga sem fara í
bága við samkeppnislög.“
Fjárfesta í
hlutabréfum
fiskmarkaða
Með meiri-
hluta íToll-
vörugeymslu