Morgunblaðið - 30.01.1997, Blaðsíða 24

Morgunblaðið - 30.01.1997, Blaðsíða 24
24 FIMMTUDAGUR 30. JANÚAR 1997 MORGUNBLAÐIÐ AÐSENDAR GREIINIAR Sjávarþorp deyr ÞORPIÐ reis á síðustu áratugum 19. aldar umhverfis verslunarstað, sem starfræktur hafði verið í meira en eitt hundrað ár, fyrst af dönskum og síðan íslenskum kaupmönnum. Það byrjaði að rísa fyrir alvöru þeg- ar þilskipaútgerð hófst á vegum kaupmannsins. Smátt og smátt tjölgaði fólkinu, skipstjóri og áhöfn settust þar að, svo kom þurrabúðar- fólkið í kjölfarið. Þorpið lá vel við sjósókn, stutt á fengsæl mið, og þeim fór fjölgandi, sem sóttu sjóinn og gerðu út sínar litlu fleytur. Þegar kaup- maðurinn svo hætti verslunarrekstri sínum, seldi þilskipin burtu af staðnum og flutti suður, varð þorpið fyrir áfalli, en rétti sig fljótlega af aftur þegar smáútgerð- armennirnir slógu sam- an og gátu fest kaup á stærri skipum. Vélbátaöldin gekk svo í garð. Enginn þekkti betur fiskimiðin á grunnslóðinni úti fyrir firðinum en sjómenn- irnir og skipstjórnar- mennirnir, sem byggðu á reynslu sinni af róð- rum á smábátum og þilfarsbátum og með því að sækja stöðugt lengra á stærri og betri skipum bættu þeir við þessa reynslu og þekkingu mann fram af manni. Þorpið stækk- aði nú óðum, gömlu verbúðirnar hurfu fyrir reisulegum húsum, varnargarður reis fyrir úthafsöld- unni og í skjóli hans var fiskihöfnin byggð - miðstöð atvinnulífsins og aðalsamkomustaður þorpsbúa þar sem fólkið mætti fram á kajann þegar bátamir komu að landi til þess að grennslast fyrir um aflann, spjalla um veðrið og tíðina og fá sér í soðið. Þegar fyrsti togarinn kom í þorpið snemma á sjötta ára- tugnum var hátíð í höfninni. Hver, sem vettlingi gat valdið, fór um borð til þess að skoða skipið. Einn af helstu aflamönnum staðarins flutti sig af vélbátunum og tók við skipstjórninni og gamlir sjóhundar, sem voru hættir að róa nema yfir hásumarið á skektunum sínum ræddu við hann um nýja tækni í fiskveiðunum. „Tæknin er góð, en aflamaðurinn byggir á reynslunni og þekkingunni á miðum og fiski- göngum, sem hann tók í arf frá ykkur, og svo auðvitað þessum óút- skýranlega eiginleika, sem veldur því, að einn mokfiskar þar sem annar fær ekki bein úr sjó“, sagði stoltur skipstjóri hins nýja skips. Þorp með framtíð Og tíminn leið. Svipull er sjávar- afli og svipul eru kjör þess fólks, sem fisk veiðir og verkar. Erfiðleik- ar voru á stundum í útgerðinni, skip voru seld en ávallt tókst að rétta við aftur vegna þess forskots, sem þorpið hafði af nábýlinu við fiskimiðin og vegna þess að fólkið kunni mörgum öðrum betur að veiða og verka fisk. Reynslan og þekkingin kom því að gagni. Og byggðin óx. Nýr skóli, samkomu- hús, heilsugæslustöð, íþróttahús í smíðum, leikskóli, ný íbúðarhús. Það var verið að byggja til framtíð- ar. Og því ekki það? Samkvæmt opinberum tölum voru atvinnutekj- ur fólks í þorpinu talsvert yfir lands- meðaltali. Sjómennirnir gerðu það gott og með tilkomu bónuskerfisins voru tekjur fólks í frystihúsinu með því besta, sem gerðist hjá verka- fólki. Þorpið átti framtíð. íbúarnir notuðu tekjur sínar til þess að íj'ár- festa í þeirri framtíð. Verðmætum úthlutað ókeypis I upphafi áttunda áratugarins var mikið blómaskeið í þorpinu. Útgerðin og fisk- vinnslan voru nú kom- in í hendur tveggja aðila: Kaupfélagins og útgerðarfélags í eigu einstaklinga. For- svarsmenn fyrirtækj- anna voru jafnframt í fylkingarbrjósti tveggja stærstu stjórnmálaflokkanna og stýrðu þorpinu til skiptis. Hvað annað? Voru þeir ekki burða- rásar hins blómlega atvinnulífs, sem skap- aði þorpinu bjarta framtíð og hví skyldi meirihluti íbúanna ekki fylgja slíkum mönnum að málum? Auk þess voru bæði fyrirtækin að byggja ný frysti- hús, sem hvort um sig gat unnið allan þann _afla, sem barst á land í þorpinu. Ávísun á enn blómlegri framtíð og vitnisburður um hinn mikla styrk, sem í fyrirtækjunum bjó, eða hvað? Helsta vandamál landverkafólks- ins var hinn mikli afli, sem barst á Þegar Þorsteini Pálssyni sjávarútvegsráðherra er sagt tveimur árum fyrir kosningar, að sjávar- þorp sé að deyja, svarar hann, segir Sighvatur Björgvinsson: Af hveiju kaupir blessað fólkið ekki hlutabréf? land. Fólkið varð að vinna myrkr- anna á milli til þess að bjarga verð- mætunum. Alla virka daga til klukkan 10, jafnvel lengur. Líka á laugardögum. Fólkið kvartaði und- an vinnuálaginu. Því fylgdi langvinn þreyta og jafnvel sjúkdómar. Slit- gigt, vöðvabólgur og vinnuslys, að sögn læknisins. Og fyrirtækin sáu til þess, að sjúkraþjálfari kom úr Reykjavík, lærður maður, sem kenndi fólkinu í frystihúsinu að teygja úr sér og gera hvers kyns líkamsæfingar og fékk fyrirtækin til þess að festa kaup á gúmmímott- um undir fæturna á fólkinu svo því liði ekki eins illa í fótunum í hinum löngu stöðum við flökunarborðin og úrskurðarbrettin. Allt svo hægt væri að vinna svona lengi, bjarga svona miklum verðmætum. Á vinnu þessa fólks og sjómann- anna um borð í skipunum varð svo til það, sem kallað var aflareynsla og varð grundvöllurinn að nýju stjórnkerfi í fiskveiðum. Þetta nýja stjórnkerfi byggðist á ókeypis út- hlutunum á kvóta, sem búinn var til á grundvelli aflareynslunnar, sem fiskverkafólkið og sjómennirnir höfðu búið til með vinnu sinni og útgerðin með rekstri sínum. En þessi ókeypis kvóti, lykillinnn að fiskimiðunum, var afhentur útgerð- armönnunum einum - skráðum eig- endum fyrirtækjanna. Og þar hefur hann verið síðan. Sjávarþorp deyr Síðan það varð eru liðin fimmtán ár. Hvað um þorpið? Sveitarsjóður hefur lagt fram peninga og ábyrgð- ir til þess að reyna að halda kvótan- um í þorpinu og hefur orðið að leggja allar framkvæmdir á hilluna - íþróttahúsið er enn ekki risið. Þorspbúar lögðu líka fram sparifé sitt í sama skyni. En ekkert dugði. Útgerð kaupfélagsins er hætt og skipin farin. Frystihúsið lokað. Hitt útgerðarfyrirtækið hefur sameinast fyrirtæki í öðrum landshluta. Skipin líka farin. Eftir eru nokkrar trillur og tveir minni bátar sem standa undir vinnslu í hinu frystihúsinu sex tíma á dag þijá daga í viku. Stór hluti þorpsbúa gengur atvinnulaus. Aðrir, sem atvinnu hafa, eiga varla til hnífs og skeiðar. En það eru ekki bara tekjurnar, sem eru farn- ar. Eignir fólksins eru ekki lengur nokkurs virði. Hver kaupir íbúðar- húsnæði á slíkum stað? Þeir, sem fara, skilja húsin sín eftir auð og tóm. Framtíðin hrundi í rúst á fimmtán árum. Þó er vaðandi fiskur inn um allan fjörð, eins og í gamla daga þegar þorpið varð til. En fólk- ið má ekki veiða þann fisk. Þann rétt hefur það ekki lengur. „Af hverju borðar fólkið ekki kökur?“ Hveiju svarar sjávarútvegsráð- herra þessu fólki? Hann segir: Kaupið hlutabréf! (Þegar Maríu Antoinettu, síðustu keisaraynju Frakklands fyrir byltingu, var sagt, að fólkið hefði ekki lengur brauð, svaraði hún „Af hveiju borðar blessað fólkið ekki kökur?“ Þegar Þorsteini Pálssyni, sjávarútvegs- ráðherra, er sagt tveimur árum fyrir kosningar, að sjávarþorp sé að deyja, svarar hann: Af hveiju kaupir blessað fólkið ekki hluta- bréf?“). Með hveiju á blessað fólkið að greiða fyrir hlutabréfín? Með gjald- þrota sveitarsjóði? Með verðlausum húseignum? Með einu eigninni, sem það á eftir, lífeyristryggingunni sinni? Og á hveiju á það síðan að lifa? Á arði af kvótabraski þar sem kvóti er varðlagður langt umfram það, sem nokkur von er til að fyrir- tækin geti staðið undir? Þessi stutta saga af sjávarþorpi er ekki saga um eitt þorp. Ekki saga um þorp i einum landshluta. Þetta er saga margra sjávarþorpa og þeim fer fjölgandi. Þetta er sönn saga. Svo sönn, að reiðin brennur í þúsundum íslendinga. Hún brenn- ur líka í hjörtum margra þeirra, sem kosið hafa Þorstein Pálsson. Finnur hann virkilega ekki hitann af þeim eldi? Höfundur er formaður Alþýðuflokksins. Sighvatur Björgvinsson Sjávarþorpið Island Af hverju veiðigjald? HUGSUM okkur lítið sjávarþorp þar sem eitt fyrirtæki er í útgerð, annað starfar í iðnaði og hið þriðja í þjónustu. Öll fyrirtækin skapa við- líka virðisauka með rekstri sínum. Þjónustu- fyrirtækið, sem sér um sölu og þjónustu þ.á m. opinbera þjónustu, sker sig úr að því leyti að það er ekki í samkeppni við erlenda aðila. Útgerðar- fyrirtækið býr við þau hlunnindi að fá árlega úthlutað fisk- veiðikvóta án endurgjalds úr auðlind sem er sameigin allra þorpsbúa. Hlunnindunum fylgir sú kvöð að fyr- irtækið geri út frá þorpinu og bæði starfsmenn og eigendur séu þorpsbú- ar. Þjónustufyrirtækið fær þar með einkarétt á að selja starfsmönnum og eigendum útgerðarfyrirtækisins vöru og þjónustu gegn því að útgerð- arfyrirtækið fái að nýta sameiginlega Þurfum við að þola fleiri kollsteypur, spyr Ingólfur Bender, til að sannfærast um að á vandamálinu verður að taka. auðlind þorpsbúa. Iðnfyrirtækið nýt- ur engra slíkra sérréttinda heldur á það í óheftri samkeppni við erlenda aðila. Arðurinn fluttur um skuggasund einokunar Nú hækkar verð á fiski á erlendum mörkuðum. Sú hækkun færir útgerð- arfyrirtækinu umtalsverðan virðis- auka sem skiptist milli starfsmanna þess og eigenda í samræmi við hefð- bundin hlutaskipti. Batinn er skamm- góður vermir því að þjónustufyrir- tækið hækkar verð á vöru sinni og þjónustu, enda krefjast starfsmenn þess launahækkana tii jafns við þá sem hjá útgerðinni starfa. Arðurinn dreifíst einnig til eigenda og starfs- manna þjónustu- fyrirtækisins. Starfsmenn iðnaðarfyrirtækisins sjá laun allra þorpsbúa hækka nema sín eigin. Þeir sjá einnig að verðlag fer hækkandi og að minna verður úr launum þeirra en áður. Að sjálf- sögðu eru þeir ekki ánægðir með þetta og krefjast kjarabóta. Eigendur fyrirtækisins horfast hins vegar í augu við að afkoma þess hefur versn- að þar sem verð á vöru og þjónustu í þorpinu hefur hækkað. Þeir vita að verði kröfum um hærra kaup mætt með verðhækkun á afurðum iðnfyrirtækisins leiðir það til þess eins að hluti af markaði tapast. Þeir vita einnig að launahækkun til jafns við hækkun launa í útgerð og þjón- ustu merkir það eitt að fyrirtækið verður gjaldþrota óháð því hvort það tekur á sig launahækkunina eða velt- ir henni út í hærra afurðaverði. Þeim eru allar bjargir bann- aðar, rekstrargrund- völlur iðnfyrirtækisins er brostinn og það hættir starfsemi sinni. Við þessi umskipti fá sumir fyrrverandi starfsmenn iðnfyrir- tækisins starf í þjón- ustufyrirtækinu, aðrir fá atvinnuleysisbætur en virðisauki iðnfyrir- tækisins er horfinn úr þorpinu. Það er lítil spretta þar sem sólin ekki skín Lítum nú á stöðu mála í sjávarþorpinu þegar verðlag hefur hækkað, atvinnuleysi aukist og iðnaðarfyrirtækið hefur lagt upp laupana. Niðurstaðan gæti hæglega orðið sú að virðisaukinn í þorpinu sé enginn af fiskverðshækk- uninni en þeir einu, sem hagnast, séu erlendir samkeppnisaðilar. Það má einnig leiða líkur að því að sú sóun, sem felst í þeim mannauði og fjár- festingum sem tapast við breyting- arnar, leiði til þess að þorpsbúar séu fátækari eftir fiskverðshækkunina en þeir voru fyrir hana þegar allt er reiknað og hagvöxtur af þeim ástæðum skertur til frambúðar. Hag- vöxtur er einnig skertur til lang- frama vegna hræðslu fjárfesta við einokunarstöðu þjónustufyrirtækis- ins og hvemig henni hefur verið beitt í fortíðinni. Lausn með veiðigjaldi Segjum nú að lagt hefði verið veiðigjaid á úthlutaðar aflaheimildir sem tæki mið af virðisauka út- gerðarfyrirtækisins. Geram einnig ráð fyrir að tekjum af gjaldinu hefði verið varið til þess að lækka verð afurða þjónustufyrirtækisins. í stað versnandi samkeppnisstöðu iðnfyr- irtækisins myndi fiskverðshækkun- in þannig leiða til bættrar stöðu þess en samkeppnisstaða útgerðar- fyrirtækisins gæti haldist óbreytt. Þannig væri fiskveiðiarðurinn nýtt- ur til að skapa skilyrði fyrir aukinn hagvöxt, atvinnu og efla hagsæld þorpsbúa, ólíkt því sem áður var. Dæmi úr íslenskum raunveruleika Eiga niðurstöður þessa dæmis sér stoð í íslenskum raunveruleika? Því verður best svarað með nokkram staðreyndum úr íslenskri hagsögu. Á árunum 1983 til 1987 jókst virðis- auki í útgerð um 22% að verðgildi. í skjóli einokunarstöðu innheimtu opinberir aðilar, peningastofnanir, tryggingafyrirtæki, verslun og þjón- usta hlutdeild í fiskveiðiarðinum með því að hækka virðisaukann hjá sér að verðgildi um 16% umfram virðisauka í iðnaði. Gjaldtaka þessi, sem fram var haldið allt til ársins 1993, dró framleiðsluþættina þ.e. fjármagn og vinnuafl út úr sam- keppnisgreinunum. Afleiðingin varð sú að mörg iðnfyrirtæki urðu gjald- þrota, iðnaðarframleiðsla minnkaði um 22% í hlutfalli af landsfram- leiðslu og vinnuaflsnotkun iðnfyrir- tækja fór úr 23% af vinnuaflsnotkun alls niður í 17%, eða um 6 prósentu- stig. Til sanns vegar má færa að við- líka virðisauki iðnaðarframleiðslu Ingólfur Bender ftcA'. Tilboð 20% afsláttur Verð frá kr. 2.450. Sníðum þær í gluggann þinn. Z-BRAUTIR OG GLUGGATJOLD, FAXAFENI 14, SÍMI 533 5333. WICANDERS GUMMIKORK í metravís • Besta undirlagið fyrir trégólf og linoleum er hljóðdrepandi, eykur teygjanleika gólfsins. • Stenst hjólastólaprófanir. • Fyrir þreytta fætur. GUMMIKORK róar gólfin niður! ÞÞ &co í rúllum - þykktir 2.00 og 3.2 mm. Þ. ÞORGRÍMSSON &CO ÁRMÚLA 29 • PÓSTHÓLF 8360 • 128 REYKJAVÍK SÍMI553 0640'568 6100 og fiskveiðiarðurinn er talinn geta mestur orðið hafi verið fluttur úr landi á þessum áram. Fjárfestingum í þekkingu og tækjum var fórnað og störf, sem nægt hefðu til að út- rýma atvinnuleysi eins og það var mest árið 1994, voru færð til er- lendra samkeppnisaðila. Er nauð- synlegt að þolá fleiri kollsteypur til að sannfærast um að á vandamálinu þarf að taka? Höfundur er hagfræðingur Samtaka iðnnðarins.

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.