Morgunblaðið - 03.04.1997, Síða 24

24 FIMMTUDAGUR 3. APRÍL 1997
MORGUNBLAÐIÐ
SJÓNMENNTAVETTVANGUR
AÐSENDAR GREINAR
Skartklæði
Margrétar I
Hér er á ferð einstök risaframkvæmd sem
bregður upp mynd af lífínu á 14. öld og segir
hverjum leikmanni mikla og afdrifaríka sögu,
segir Bragi Asgeirsson í umfjöllun sinni um
sýningu Þjóðminjasafnsins í Kaupmannahöfn í
tilefni af 600 ára afmæli Kalmarsambandsins.
HINNI miklu framkvæmd Þjóð-
minjasafnsins í Kaupmannahöfn í
tilefni af 600 ára afmæli Kalmar-
sambandsins lauk þriðjudaginn 1.
apríl, en hún verður svo opnuð 2.
maí í höllinni í Kalmar. Fer síðan
til Hamenlinna í Finnlandi en enda-
stöðin verður Akershus í Noregi, þar
lýkur henni 31. marz 1998.
Páskahelgin var þannig síðasta
tækifæri til að sækja hana heim í
Kaupmannahöfn, þar sem hún naut
sín mjög vel í þeim frábæru húsa-
kynnum sem safnið ræður yfir eftir
umfangsmikla endurbyggingu og
uppstokkun fyrir nokkrum árum.
Aðsóknin á sýninguna var gríðar-
leg og þegar rýnirinn var þar á ferð-
inni í upphafi Dymbilviku voru biðr-
aðir við miðasöluna, að auki fékk
almenningur afmarkaðan tíma og
einungis klukkustund til ráðstöfunn-
ar, sem rétt dugði. Fólk á öllum aldri
lýndi af óskiptri athygli á það sem
til sýnis var og augljós var aðdáun-
in, svo margt frábært sem bar fyrir
augu þess í handverki, íðum, sögu-
legum heimildum og ritlist.
Þetta er sýning sem íslendingum
kemur mikið við, varpar ljósi á for-
tíð þeirra og menningu, fellur sömu-
leiðis vel að þeirri fersku kröfu til
nútímamannsins, að hann læri að
hugsa í meiri víðemum og lengri
tímabilum. Ekki til að sökkva sér
alfarið niður í horfin tímaskeið og
fortíðarmenningu, heldur til að víkka
og styrkja skynsvið sitt til nútíðar
og framtíðar, taka þátt í samræð-
unni um endurnýjun mannlegra
gilda.
Hátæknin er stöðugt að kollvarpa
fyrri kenningum um fortíðina eins
og fram kemur, og hér er á ferð
einstök risaframkvæmd sem bregður
upp mynd af lífinu á 14. öld, segir
hveijum leikmanni mikla og afdrifa-
ríka sögu. Bregður jafnframt ljósi á
hina sterku og merkilegu stöðu
Norðurlanda í menningu Evrópu og
heimsins, sem án vafa kemur mörg-
um stórlega á óvart.
Sýningin er byggð kringum Mar-
gréti I drottningu, hinn mikla stjórn-
skörung, en Kalmarsambandið telst
er svo er komið síður dönsk valda-
stefna eins og lengstum var álitið,
mun frekar vottur samnorræns
hugsunarháttar hátignarinnar. Sem
kona Hákonar Noregskonungs hafði
hún áður á tímabili verið drottning
bæði Noregs og Svíþjóðar. Meðal
djásna sýningarinnar er stásskjóll
drottningar, kominn frá turni dóm-
kirkjunnar í Uppsölum, þar sem
hann hefur verið varðveittur síðan
1665. Hann einn segir býsna eftir-
tektarverða og lærdómsríka sögu
sem rétt og skylt er að staðnæmast
lítillega við og er hér stuðst við
skráðar heimildir og upplýsingar
sem Poul Grinder-Hansen safnvörð-
ur gaf blaðamnönnum fyrir opnun
sýningarinnar. Kyrtillinn er ekki
aðeins fagur á að líta úr sínu ítalska
mynsturofna silki, saumi úr skíra
gulli, heldur hefur hann varðveist
merkilega vel litið til þess að hann
var gerður fyrir nær 600 árum.
Kjóllinn var upprunalega geymd-
ur í sérstökum skáp við gröf drottn-
ingarinnar í dómkirkjunni í Hróars-
keldu, allt þar til júlídag einn árið
1659, að sá atburður gerðist að
sænskir hermenn brutu skápinn upp
og tóku kjólinn með sér til Friðriks-
borgarhallar og færðu hátignum sín-
um. Hafði hann verið þar í nær 200
ár er hann var tekinn sem herfang
til að þjóna metnaði sænsku drottn-
ingarinnar, Heiðveigar Elenóru. Eig-
inmaður hennar Karl Gústaf kon-
ungur hafði í febrúar árið áður söls-
að undir sig þriðjung ríkisins, Skán-
ey, Halland, Blekinge og Bornhólm,
ásamt Bóhús- og Þrándheimslénum
frá Noregi, ágirntist einnig land-
svæðið beggja vegna Eyrarsunds,
þarmeð einnig Kaupmannahöfn.
Naumast var sænska drottningin að
þjóna skart- og hégómagimd sinni
með hliðsjón af aldri flíkurinnar.
Frekar hefur vakið fyrir henni að
innsigla og króna sigur spúsa síns
yfir Dönum, með því að taka hana
herfangi og má út þetta áþreifanlega
veldistákn atburðarins frá Kalmar
1397, sem staðfesti og innsiglaði
yfirráð Dana yfir Noregi og Svíð-
þjóð, ásamt tilheyrandi viðaukum,
Finnlandi og íslandi.
Það hefur þó verið sannað að
Margrét bar ekki kjólinn við valda-
tökuna í Kalmar vegna þess að hann
er saumaður úr ítölsku silki með
þræði úr skíra gulli, gullbrókaði, sem
menn fóru fyrst að vefa 1403, fímm
árum eftir fundinn. Sagnfræðingar
hafa svo ekki með öllu getað rakið
sögu hans og tengsl við drottning-
una, né ástæðuna fyrir því að hann
var staðsettur við gröf hennar.
Tvær samtímaheimildir eru til um
þjófnaðinn, önnur komin frá sænsk-
um liðsforingja, en hin frá þýskum
aðalsmanni sem gerði sér ferð til
Hróarskeldu til að ganga úr skugga
um hvort orðrómur um eyðileggingu
kirkjunnar væri sannur. Hann kom
að kirkjunni heilli stafa á milli og
hermdi að líkast til væri hin reisu-
lega flík hið eina burtnumda. Nokkr-
um dögum seinna var kjóllinn ásamt
öðrum ránsfeng frá Danmörku flutt-
ur til Stokkhólms og á endanum
komið fyrir í dómkirkjunni í Uppsöl-
um og hefur alla tíð verið varðveitt-
ur í safni hennar þar til hann var
fluttur til Kaupmannahafnar til að
þjóna sem djásn sýningarinnar
miklu um Kalmarsambandið, sem
opnuð var annan dag jóla. Það
lætur að líkum, að gerðar hafa
verið margar tilraunir frá hálfu
Dana að endurheimta skart-
kiæðin, einu varðveittu heim-
ildina um viðlíka stássflík á
konu af dönskum uppruna frá
miðöldum. Sagnfræðingar
hafa grátbeðið og stjóm-
málamenn þrumað og höfð-
að til samvisku Svía, en til
þessa án árangurs. Og það
gekk á ýmsu áður en sam-
þykkt var á endanum að
flíkin dýrmæta skyldi lánuð
á þessa samnorrænu
framkvæmd, sem styrkt .<
er af norrænu ráðherra-
nefndinni. Var fyrst
gefið eftir er þeir
fengu hátíðlegt lof-
orð um að henni
yrði skilað í sér-
hönnuðum sýn-
ingarskáp er
fyrirhugað
væri að
smíða
með full-
komnu loft-
ræstikerfi sem
tryggir áframhaldandi
varðveislu um mörg
FRUMUTGÁFAN af kjól Mar-
grétar fyrstu Danadrottning-
ar, sem haldið hefur sér
merkilega vel í 600 ár, saum-
aður úr silki og lagður þráð-
um úr skira gulli.
ár. Sjálfir höfðu þeir uppi ráðagerð-
ir um slíkan glerskáp því kyrtillinn
er farinn að láta á sjá og sleppa nú
fyrir horn um yfirmáta kostnaðars-
ama framkvæmd.
Hugað var að öllu út í æsar við
smíð skápsins, sem ekki einasta
verndar kjólinn fullkomlega fyrir
hnjaski á sýningaferðalaginu, heldur
fellur nákvæmlega inn í þá þröngu
lyftu í turni dómkirkjunnar í Uppsöl-
um sem gengur upp í safnrými henn-
ar. Litið til sögimnar hafa Svíar
verið sterka aflið á Norðurlöndum
og eins og fara vill í valdaátökum
er til mikið af herfangi og þýfi í
sænskum söfnum. í ljósi þess má
tregðan við að skila hinum dýrmæta
kyrtli vera skiljanleg, því óttast er
að það gæti haft afdrifaríkt fordæm-
isgildi. Einkum litið til þess, að ef
öllu yrði skilað myndi víða verða
tómlegt um að litast í sölum safn-
anna.
Auðvitað er einnig samankominn
mikill fjöldi safnmuna af erlendum
uppruna í danskri vörslu, og þá ekki
síst í þjóðminjasafninu. Hluti þeirra
er þýfi, annað er aðkeypt eða fengið
eftir öðrum leiðum svo sem ýmsir
fornmunir frá Noregi, Færeyjum og
íslandi, og eru frá þeim tíma er þjóð-
irnar voru hluti dönsku krúnunnar.
Danir álíta sjálfir, að þeir hafi
verið flestum þjóðum heiðarlegri á
þessu sviði. Vitna til þess að
Norðmönnum hafi verið skilað
ýmsum fornminjum á þessari
‘l öld og framar öðru hafí Islend-
ingar fengið dijúgan hluta
fomra handrita sinna aftur.
Þetta er alveg rétt og hafa
, þeir mikinn sóma af, hér
' veit skrifari fáar hliðstæður,
í sumum tilvikum jafnvel
ekki um herfang frá þessari
1 öld eins og iðulega getur að
lesa í heimsfréttum. Mun rýn-
irinn greina ítarlegar frá lif-
unum sínum á sýningunni í
þann mund er hún verður
opnuð í Kalmar.
ENDURGERÐUR
kjóll Margrétar á
Sögusafninu,
Statens hist-
oriska Muse-
um, í Stokk-
hólmi.
ókomin
Að gerðum
samningnm
ÉG HITTI nýlega
ung hjón sem bæði
vinna í fiski og hafa því
í laun rúm 60 þúsund
hvort á mánuði fyrir
fullan vinnudag. Um-
rædd hjón hafa fyrir
tveim börnum að sjá og
því er hver vika, raunar
hver dagur, glíma við
það vandamál að ná
endum saman. Komi
eitthvað óvænt uppá;
þurfi að kaupa skó á
börnin eða t.d. kaupa
lyf við einhverri um-
gangspestinni er íjár-
málum heimilisins þann
mánuðinn stefnt í óefni.
Að veita sér eitthvað umfram
brýnustu lífsnauðsynjar er óhugs-
andi. Jafnvel tilbreytni í mat umfram
það allra ódýrasta kemur ekki til
greina. En þó er það sárast, sögðu
þessi hjón, að við sjáum ekki lengur
neinn möguleika til þess að mennta
börnin okkar. Það var hugsanlegt
gætu þau fengið vinnu meðfram
námi en nú eru þau, vegna fjár-
hagsástæðna okkar, dæmd á sömu
galeiðuna og við.
Einhveijir kynnu að halda að nú
gætu umrædd hjón, vegna nýgerðra
samninga, litið fram til bjartari
daga.
Skrifað hefur verið undir nýja
kjarasamninga og samkvæmt þeim
eiga þau um næstu áramót von á
heilum 70 þúsundum í mánaðarlaun.
Þessi hækkun er nokkuð mikil í pró-
Vaxandi misrétti og
meiri eignatilfærsla til
þeirra sem betur mega
sín hefur, að mati Sig-
ríðar Jóhannesdóttur,
verið stefna síðustu ára.
sentum talin, ekki skal ég draga úr
því. Ég ætla heldur ekki að draga
úr þeirri ánægju sem ýmsir, sumir
næsta óvæntir, hafa haft uppi um
þessar prósentur.
En sé sá til sem telur að líf um-
ræddra hjóna verði umtalsvert létt-
ara eða að framtíð þeirra og barna
þeirra verði til muna ánægjulegri á
næsta ári vegna umsaminna pró-
sentuhækkana þá væri fróðlegt að
kynnast þeim manni.
Aðdragandi nýgerðra samninga,
sem sumir hveijir eiga raunar að
endast fram að aldamótum, var að
sjálfsögðu á hefðbundnum nótum.
Fulltrúi launagreiðenda sagði eina
ferðina enn að atvinnurekendur
hefðu teygt sig örlítið lengra en
óhætt væri. Þrátt fyrir það að stöð-
ugleikanum margnefnda hefði verið
stefnt í hættu með óbilgjörnum kröf-
um verkalýðs hefði það ábyrga lið
sem stundum er kennt við Garða-
stræti ákveðið að reiða fram sinn
síðasta eyri til þess að óábyrgur lýð-
urinn keyrði nú ekki allt í strand.
Allt er þetta kunnuglegur söngur.
Og af einhveijum ástæðum talar
forsætisráðherrann okkar ævinlega
mjög á svipuðum nótum og hinn
alvöruþrungni Þórarinn V. Enda
þurfa þeir saman að standa vörð um
stöðugleikann, sjá til þess að vextir
hækki ekki, gengið falli ekki, verð-
bólgan hraði sér ekki og því er lausn-
arorðið eins og endranær að launin
hækki helst ekki. Sérstaklega ekki
þau sem lægst eru.
Eina ferðina enn voru þvingaðir
fram samningar sem hafa undanfar-
ið ár fengið öfugmælaheitið þjóðar-
sátt. Raunar sá ég í leiðara Dags-
Tímans að niðurstaðan nú var kölluð
kjarasátt. Það skyldi þó aldrei vera
að menn séu farnir að fá óbragð í
munninn af orðaleppnum þjóðarsátt?
Það vill svo til að einmitt um þetta
leyti er lögð fram á Alþingi „skýrsla
forsætisráðherra um
þróun launa og lífskjara
á íslandi á árunum
1991-1996“ en þing-
menn Alþýðubanda-
lagsins höfðu beðið um
skýrslu þessa.
Þetta er hin fróðleg-
asta samantekt og upp-
lýsir lesendur um hvert
hefur verið stefnt und-
anfarin ár á því tíma-
bili sem oft er kennt við
þjóðarsátt.
Þar kemur fram að
sé landsframleiðsla árið
1990 sett á 100 er hún
104,1 árið 1996. Þróun
elli- og örorkulífeyris
miðað við laun er á hinn bóginn með
þeim hætti að sé hann settur á 100
árið 1990 er hann nú 94,4.
Augljóst má því teija að elli- og
örorkulífeyrisþegar séu ekki sá hóp-
ur sem núverandi ríkisstjórn ber
helst fyrir bijósti.
Ekki er ólíklega til getið að um-
ræddur hópur sé sá sem helst þarf
að nota lyf og þiggja læknisþjón-
ustu. En lyfjaverð hefur samkvæmt
skýrslunni hækkað langt umfram
almennt verðlag" en hafi vísitala
neysluverðs stigið frá 100 til 114
undanfarin 5 ár hefur vísitala lyfja-
verðs stigið í 164. Þar að auki hefur
kostnaðarhlutdeild notenda heil-
brigðisþjónustunnar vaxið mjög.
Illgjarnir gætu sem best látið sér
koma til hugar að þeir sem standa
að þvílíkri aðför að öldruðum hafi
aldrei átt foreldra heldur verið klón-
aðir niðri í Garðastræti.
I áðurnefndri skýrslu forsætisráð-
herra kemur líka fram að skuldir
heimila hafa aukist, vanskil hafa
vaxið og í framhaldi af því hefur
gjaldþrotum og nauðungaruppboð-
um fjölgað svo að með ólíkindum
er. Öll þessi ár hefur skattbyrði laun-
þega vaxið ár frá ári. Það er að
segja hjá þeim 30% þjóðarinnar sem
greiða tekjuskatt.
Það væri raunar efni í margar
greinar að skoða hveijum töfra-
brögðum ýmis stórfyrirtæki landsins
beita til þess að velta skattbyrðinni
yfir á launþega.
Er ásættanlegt að meðan aðeins
30% framteljenda greiða tekjuskatt,
biðlistar lengjast á sjúkrahúsum og
þrengt er svo að kosti elli- og örorku-
lífeyrisþega að sums staðar stendur
nú neyðin í gættinni, greiðir útgerð-
in í landinu til sameiginlegra þarfa
landsmanna litlar 200 milljónir?
Og þá erum við komin að þeirri
spurningu hvernig skyldi á því
standa að þótt kaupmáttur dag-
vinnulauna hafi yfirleitt mjakast lít-
illega upp á við sl. 5 ár þá reynist
flestum launþegum erfiðara að ná
endum saman nú en fyrir 5 árum?
Það skyldi þó aldrei vera vegna
þess að á tímabilinu hafa skattar
stórhækkað, vextir sömuleiðis, að
ekki sé talað um svokölluð þjónustu-
gjöld.
Hvað vaxa til dæmis skuldir heim-
ilanna í landinu við það eitt að nú
á vordögum leggjast ofurtollar á
flestar tegundir af innlendu græn-
meti? Hvað hækka skuldir þínar,
lesandi góður, við það eitt að formað-
ur Verslunarráðs Islands ákvað dag-
inn eftir að hann skrifaði undir kja-
rasamninga að hækka alla sína
brauðframleiðslu um 10%?
Kjarni málsins er að mínu viti sá
að hér hefur undanfarin ár verið
rekin stefna vaxandi misréttis og
meiri eignatilfærslu til þeirra sem
betur mega sín en dæmi eru til um
áður. Þessari stefnu verður ekki
hnekkt við samningaborð, hversu
langt verkfall sem við erum tilbúin
að heyja.
Henni verður aðeins breytt við
kjörborðið.
Höfundur er þingniaður
Alþýðubandalagsins og óháðra í
Reykjaneskjördæmi.
Sigríður
Jóhannesdóttir.