Morgunblaðið - 15.05.1997, Blaðsíða 28

28 FIMMTUDAGUR 15. MAÍ 1997
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
Ný sjónar-
hornog
hefðbundin
LESANDINN fær að vera samferða þeim Eggerti og Bjarna inn í hina umbrotamiklu upplýsingar-
öld þegar þeir stigu á tind Heklufjalls árið 1750 og sigruðu þar með — að minnsta kosti á táknræn-
an hátt — miðaldamyrkrið sem umlukið hafði land og lýð. Málverkið heitir Konur horfa til Heklu og
er eftir Jón Stefánsson (1958-60). Myndin er birt í þriðja bindi íslensku bókmenntasögunnar.
BÆKUR
Bökmcnntasaga
ÍSLENSK BÓKMENNTA-
SAGA III
eftir Ama Ibsen, Gisla Sigurðsson,
Matthías Viðar Sæmundsson, Pál
Valsson, Si(ju Aðalsteinsdóttur, Við-
ar Hreinsson og Halldór Guðmunds-
son sem er ritsijóri. Mál og menn-
ing. Revkjavík 1996.1016 bls.
ÞRIÐJA bindi íslenskrar bók-
menntasögu Q'allar um tímabilið
frá 1789 til 1918 sem, eins og
Halldór Guðmundsson ritstjóri
verksins bendir á í inngangi, hefur
verið kallað hin langa nítjánda öld.
Raunar er farið bæði fram og aft-
ur fyrir þessi mörk í umfjölluninni
enda erfítt að fella bókmenntirnar
inn í svo skýrt afmarkaðan ramma.
Þetta tímaskeið er merkilegt fyrir
margra hluta sakir. í upphafí þess
ríkir sú hugmyndastefna sem síðan
hefur haft meiri og minni áhrif á
vitsmunalíf mannsins, það er að
segja upplýsingin. Upp úr henni
vaxa tvær hreyfíngar í bókmennt-
um sem segja má að hafí vegist á
allt til þessa dags; rómantík og
raunsæi. Þær hugmyndir sem við
höfum um bókmenntir í dag eru
því að verulegu leyti ættaðar frá
þessu tímabili; sum af þeim grund-
vallarhugtökum sem við notum um
bókmenntir urðu til þama, svo sem
bókmenntahugtakið sjálft og höf-
undarhugtakið. (í íslensku ritmáli
kemur fyrmefnda hugtakið fyrst
fyrir í þeirri merkingu sem nú
þekkist árið 1835 í Fjölni og það
síðarnefnda árið 1784 í einkabréfi.)
Á þessum tíma hófst einnig
eiginleg bókmenntasöguritun í
kjölfar þess að hugmyndir um
sögulega framrás og þróun urðu
fyrirferðarmiklar. Skáldatöl höfðu
vissulega verið skráð frá fornu
fari en í þeim hafði enginn gaumur
verið gefinn að sögulegu samhengi
eða þróun. Frá því á átjándu öld
hafa hins vegar skáldið, eða höf-
undurinn, og sagan verið miðlæg
í bókmenntalegum rannsóknum.
Einstök verk hafa verið skoðuð út
frá höfundi sínum — ævi hans,
stétt, menntun o.s.frv. — og sett
í sögulegt samhengi, bæði bók-
menntalega, hugmyndalega, fé-
lagslega og pólitískt. Um skeið
þurfti þetta sjónarhon á bókmennt-
imar að víkja að nokkm leyti fyrir
nýjum viðhorfum sem lögðu meiri
áherslu á að rýna í textann, eða
skáldskapinn sjálfan. í yfirlitsrit-
um um bókmenntir á þessu skeiði
var meiri gaumur gefínn að ein-
stökum skáldverkum og flokkun í
bókmenntagreinar en að umfjöllun
um ævi og verk einstakra skálda
og sögulegri þróun. Á allra síðustu
ámm hafa söguleg viðhorf hins
vegar mtt sér braut aftur, með
nýjum áherslum þó.
í þeirri bókmenntasögu sem hér
er til umfjöllunar em öll þessi við-
horf uppi, enda em höfundamir
margir, eða sex talsins, auk rit-
stjórans Halldórs Guðmundssonar
sem skrifar inngang. Svo það
helsta sé nefnt er sem sagt ævi-
sögulegu rannsóknaraðferðinni
beitt þar að nokkra leyti, rakin
söguleg þróun í bókmenntunum
með hliðsjón af hugmyndasögu,
samfélags- og stjómmálasögu og
rýnt í einstök verk út frá ýmsum
sjónarhornum og einnig bók-
menntategundir og -fyrirbæri.
Vissulega getur það verið galli að
ólíkum aðferðum sé beitt í sömu
bókinni en það getur einnig verið
styrkur hennar í vissum skilningi
því að ólíkir höfundar kunna að
bæta hver annan upp. Að minni
hyggju er það engin spuming að
svo er í þessu þriðja bindi Bók-
menntasögunnar. Og þess vegna
er það heldur ekki galli á bókinni
að umfjöllun höfundanna sex skar-
ast oft og tíðum; sjónarhorn þeirra
og efnistök eru svo ólík.
Afturhaldssöm upplýsing
Það leikur ekki nokkur vafí á
því að umfjöllun Matthíasar Viðars
Sæmundssonar um upplýsinguna,
sem hér er skilgreind sem tímabil-
ið frá 1750 til 1840, er merkileg-
asta framlagið til íslenskra bók-
menntarannsókna í þessu bindi.
Matthías sýnir fram á samfélags-
legar, sögulegar, pólitískar og hug-
myndalegar rætur eða orsakir upp-
lýsingarinnar á íslandi sem eins
og gefur að skilja voru að mörgu
leyti aðrar en þær sem lágu henni
til grundvallar í Evrópu. Hann
lætur lesandann verða samferða
þeim Eggerti og Bjarna inn í þessa
umbrotamiklu öld þegar þeir stigu
á tind Heklufjalls árið 1750 og
sigmðu þar með — að minnsta
kosti á táknrænan hátt — miðalda-
myrkrið sem umlukið hafði land
og lýð. En þótt upplýsingarinnar
og skynseminnar ljós hafí verið
tendrað í þessari för og sögur um
helvítisdyr fjallsins hraktar þá var
það aðeins fyrsti sigurinn í löngu
stríði sem síðan átti einkum eftir
að fara fram í rituðu máli. Á þessu
tímaskeiði lauk einokun kirkjunnar
á hinu prentaða orði og til varð
ÞAK-0G
VEGGKLÆÐNIMGAR
ÍSVAL-aORGA EHF.
HÖFÐABAKKA 9. 112 REYKJAVIK
SÍMI 587 8750 - FAX 587 8751
orðræðusamfélag menntamanna
sem stóð utan við klerkaveldið og
tók raunar að sér það boðunar-
og kennarahlutverk sem eingöngu
klerkastéttin hafði gegnt áður.
Niðurstaða Matthíasar um upp-
lýsinguna er sú að hún hafi haft
minni áhrif hér á landi en vænta
mætti „enda hefur hugtakið „upp-
lýsingaröld" einungis verið notað
til hægðarauka um mótsagna-
kennda menningardeiglu á tímabil-
inu frá 1750 til 1840 [...]“, segir
Matthías. Ástæðumar fyrir tak-
mörkuðum áhrifum íslenskrar upp-
lýsingar vom bæði féiagslegar og
hugarfarslegar, að mati Matthías-
ar, og þá beri að hafa hugfast að
„menningar- og stjórnsýslu-
stofnanir vantaði hér á landi þar
sem þéttbýlisstaðir vora nánast
ekki til, hvað þá borgaraleg milli-
stétt af nútímatoga". Matthías
heldur því raunar fram að leiðtog-
ar íslenskrar upplýsingar hafi verið
miklir afturhaldsseggir: „Þessir
hugsjónamenn vom nær allir
andsnúnir þéttbýlismyndun við sjó-
inn og eflingu nýrra stétta enda
vildu þeir uppfræða almenning án
þess að raska aldagömlum valda-
tengslum, styrkja átti íslenska at-
vinnuvegi að óbreyttri samfélags-
gerð“. Þessa afturhaldssemi mátti
einnig sjá í bókaútgáfu á upplýs-
ingaröld, eins og rakið er í bók-
inni, en þrátt fyrir nýjar hugmynd-
ir um skáldskapinn og hlutverk
hans breyttust áherslurnar í út-
gáfumálum nánast ekki neitt frá
því að prentverkið var alfarið und-
ir stjórn kirkjunnar, og það þrátt
fyrir að sá sem upplýstastur vildi
teljast, Magnús Stephensen, héldi
um stjórnvölinn. Matthías sýnir svo
fram á að Fjölnismenn vom mál-
svarar sömu hugmynda, þeir „voru
jafn íhaldssamir og Magnús kon-
ferensráð hvað þetta snertir; frels-
ishugsjónin náði einungis til þeirra
sjálfra og þeirra líka.“
Nýr mannskilningur
Þrátt fyrir að sjálfsvitund og
tilfínningalíf upplýsingarmanna
hafí ekki verið farin að lita skrif
þeirra segir Matthías að þetta
tímaskeið hafí engu að síður borið
í sér „vísi nýs mannskilnings" þar
sem „menn tóku að líta á sjálfa
sig sem torrætt viðfangsefni eigin
skrifa jafnframt því sem lýsing
náttúmnnar varð að vanda.“ Það
er ekki fyrr en á síðari hluta nítj-
ándu aldarinnar sem þessi nýi
mannskilningur fer að verða ríkj-
andi viðfangsefni í íslenskum bók-
menntum og má sjá þess glögg
merki í sjálfsævisögulegum skrif-
um, eins og Matthías sýnir fram á
síðar í bókinni, en ekki síður í
kveðskap.
Páll Valsson skoðar þennan þátt
í kveðskap upplýsingarmanna og
rómantíkera en á allt öðmm for-
sendum en Matthías. Páll fer ekki
rækilega í skáldskapar- og hug-
myndafræði upplýsingarmanna,
enda Matthías búinn að gera því
efni skil, en hann ræðir allítarlega
um hugmyndalejgar ástæður róm-
antíkurinnar. I umfíöllun um
fagurfræði hennar sakna ég þó
þáttar þýska heimspekingsins,
Immanuels Kant, sem þrátt fyrir
að vera upplýsingarmaður lagði
grunninn að fagurfræði rómantík-
urinnar með riti sínu, Kritik der
Urteilskraft (útg. 1790). Páll legg-
ur reyndar mikla áherslu á andóf
rómantíkurinnar gegn upplýsing-
unni og þá ekkert síður í skáld-
skaparfræðilegum efnum en öðr-
um. Mætti þama ef til vill tala um
misræmi í áherslum eða túlkun
þeirra Matthíasar og Páls því sá
fyrrnefndi dregur frekar úr rofinu
þama á milli, eins og sjá má að
framansögðu. Umfjöllun Páls um
ljóðlist þessa tíma er mjög hefð-
bundin og ber ekki mörg ný tíð-
indi; skemmtilegt hefði verið — og
tímabært einnig — að fá ferska
og framlega sýn á þetta efni.
Kaflar Silju Aðalsteinsdóttur um
raunsæi í ljóðlist og ljóðagerð frá
1900 til 1918 em sama marki
brenndir; eru hefðbundin sýn á
efnið. Eins og umfjöllun Páls eru
þó skrif Silju eigi að síður skemmti-
leg og fróðleg aflestrar.
Auk fyrrnefnds kafla um upp-
lýsinguna skrifar Matthías kafla
um sagnagerð frá upplýsingu til
raunsæis og annan um sagnagerð
frá þjóðhátíð til fullveldis. Þessir
þrír kaflar Matthíasar eru eins
konar burðarvirki í þessu þriðja
bindi Bókmenntasögunnar og
gefa gott yfirlit yfir bókmennta-
þróun tímabilsins sem bindið
spannar.
LANCOMEl
Kynnum í dag og á morgun
• Kaupaukar og tilboðsöskjur í boði meðan birgðir endast*
• Taska* með 3 eða 5 vörum fylgir sem kaupauki.
Le SoÍn
á la Carte
Hamraborg 14a s. 564 2011
Allir sem líta við fá gjöf
frá LANCÖME
Tilboðsöskjur*
í öskjunum eru 30 ml
krem, ásamt 3
öðrum vömm.
Einstakt verð - mjög
mikill afsláttur miðað
við venjulega vöru.
Askja með:
Hydracontrole kr. 1.250
Bienfait Total kr. 1.450
Hydrative kr. 1.550
Nutriforce kr. 1.750
Primordiale kr. 1.950
Rénergie kr. 1.950