Morgunblaðið - 12.06.1997, Blaðsíða 38

38 FIMMTUDAGUR 12. JÚNÍ 1997
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
Misskilin upplýsingalög
STARFSMENN í
stjórnsýslu ríkis og
sveitarfélaga hafa nú
haft nægan tíma til að
kynna sér upplýsinga-
lögin, sem tóku gildi um
síðustu áramót, og gera
sér grein fyrir þýðingu
þeirra og áhrifum - að
minnsta kosti á þeirra
eigin verksviði.
Enn gætir þó víða
misskilnings um atriði
laganna, svo sem að
ekki þurfi að afhenda
gögn á grundvelli upp-
lýsingalaganna sama
dag og þeirra er óskað,
að upplýsingalög tak-
marki aðgang að gögnum frá því
sem áður var og að stjórnvald geti
veitt ákveðnum hópum eða stéttum
í þjóðfélaginu forgang að opinberum
gögnum.
Afhending samdægurs
í 11. grein upplýsingalaganna er
sérstaklega tekið fram að stjórnvald
skuli taka ákvörðun um hvort það
verði við beiðni um aðgang að gögn-
um svo fljótt sem verða má. I grein-
argerð með lögunum segir að mikils-
vert sé að stjórnvald afgreiði slíka
beiðni fljótt og án ástæðulausra tafa,
enda megi ætla að réttur til aðgangs
að upplýsingum geti stundum orðið
þýðingarlaus ella.
Blaðamannafélag íslands óttaðist
að orðalagið svo fljótt sem verða
má yrði fijálslega túlkað og misnot-
að í stjórnsýslunni. Af þeim sökum
tók allsheijarnefnd Alþingis af tví-
mæli um túlkunina: Það er skilning-
ur nefndarinnar á ákvæði 11. gr.
að meginreglan hljóti að verða sú
að gögn séu afhent samdægurs eða
a.m.k. sem allra fyrst.
Slík mál eiga með
öðrum orðum að njóta
forgangs í stjórnsýsl-
unni.
í sömu lagagrein
segir að hafi beiðni um
upplýsingar ekki verið
afgreidd innan sjö daga
frá móttöku hennar
skuli skýra þeim, sem
bað um gögnin, frá
ástæðum tafanna og
hvenær ákvörðunar sé
að vænta. Sumar stofn-
anir hafa misskilið
þetta ákvæði svo, að
stjórnvöldum sé veittur
sjö daga frestur til að
afgreiða mál á grund-
velii upplýsingalaganna. Það er auð-
vitað af og frá. Erindin á að af-
greiða_ fljótt og án ástæðulausra
tafa. Ákvæðið leggur hins vegar þá
skyldu á herðar stjórnvöldum að þau
dragi aldrei lengur en í sjö daga að
útskýra af hvaða völdum tafir verði
á afgreiðslu erindis og hvenær megi
vænta niðurstöðu í málinu.
Rýmri upplýsingaréttur
Eg hef sjálfur orðið var við þau
undarlegu viðhorf í stjórnsýslunni,
t.d. hjá náðunarnefnd fanga og
Húsnæðisstofnun ríkisins, að upplýs-
ingalögin valdi því að aðgangur að
gögnum og skjölum í vörslu hins
opinbera hafi orðið takmarkaðri en
áður var; að þau banni beinlínis að
veittar séu ýmsar upplýsingar, sem
lágu á lausu fyrir áramót.
Hér er hlutunum heldur betur
snúið á haus. Með upplýsingalögun-
um er tekin upp sú meginregla að
stjórnvöldum sé skylt, sé þess ósk-
að, að veita almenningi aðgang að
gögnum sem varða tiltekið mál.
Undanþágur frá þeirri reglu skulu
greindar í lögum. Eins og raunar
segir fullum fetum í greinargerðinni
með lögunum var réttur almennings
til aðgangs að gögnum hjá stjórn-
völdum rýmkaður, einkum á þeim
sviðum þar sem stjórnvöldum hefur
verið talið heimilt, en ekki endilega
skylt, að láta upplýsingar í té. Þar
á ofan segir í 3. grein Iaganna:
Stjórnvöldum er heimilt að veita
aðgang að gögnum í ríkara mæli
en kveðið er á um í þessum kafla
nema fyrirmæli laga um þagnar-
skyldu standi því í vegi.
Upplýsingalögin segja til um hve-
nær stjórnvöldum sé skylt að láta
af hendi umbeðin gögn. Þau koma
ekki í veg fyrir að veittur sé rýmri
aðgangur að upplýsingum en leiðir
af beinum rétti almennings sam-
kvæmt lögunum, svo fremi að ekki
séu brotin þagnarskylduákvæði.
Upplýsingalög leggja
opinberum starfsmönn-
um ríka leiðbeiningar-
skyldu á herðar, segir
Þór Jónsson, þeim ber
að aðstoða fólk við að
nýta sér rétt
samkvæmt lögunum.
Bæði náðunarnefndinni og Hús-
næðisstofnun ríkisins er þannig
heimilt að gefa allar sömu upplýs-
ingar nú og þær máttu láta í té
áður en upplýsingalögin tóku gildi.
Það er svo aftur allt annar handlegg-
ur hvort þær kæra sig um að reka
svo opið stjórnkerfi sem kostur er.
Forgangur að gögnum
Samtök kennara lýstu vanþóknun
á að menntamálaráðherra og Rann-
sóknastofnun uppeldis- og mennta-
mála skyldu ekki kynna þeim meðal-
töl úr samræmdu prófunum á undan
almenningi. Þessi afstaða kennara
byggist á vanþekkingu á upplýsinga-
lögunum og margþættum tilgangi
þeirra. Stjórnvöld geta ekki heitið
ákveðnum hópum eða stéttum þjóðfé-
lagsins forgangi í þessum efnum.
Upplýsingalögin gera ekki ráð fýr-
ir að stjórnvöld hafí frumkvæði að
því að kynna gögn í vörslum sínum,
heldur að leitað verði eftir því að fá
gögnin afhent. Þannig á sá vitaskuld
forgang, sem biður um upplýsingarn-
ar, hvort sem hann á aðild að málinu
með einhveijum hætti eða ekki. Önn-
ur afgreiðsla bærí að sjálfsögðu vott
um óvandaða stjórnsýslu.
Rannsóknastofnun uppeldis- og
menntamála vildi ekki afhenda gögn
sín um samræmdu prófin þegar ég
bað um þau á grundvelli upplýsinga-
laganna í upphafi árs. Til þess að fá
gögnin varð ég að leita fulltingis
kærunefndar um upplýsingamál, en
hún sker úr ágreiningi um afhend-
ingu gagna. Niðurstaða nefndarinnar
var skýr. Meðaltöiin eru í allflestum
tilvikum opinber gögn og er skylt að
láta þau af hendi án ástæðulauss
dráttar, sé óskað eftir þeim. Það
væri t.d. ástæðulaus dráttur að teija
afgreiðsluna á þeirri forsendu að
samtök kennara vildu fá að sjá gögn-
in fyrst.
Almenningur á rétt á aðgangi að
gögnum mála innan stjórnsýslunnar
án þess að þurfa að sýna fram á
tengsl við málið og án þess að þurfa
að sýna fram á hagsmuni af því að
Þór Jónsson
Misnotkun hins heilaga
HIÐ heilaga er dýr-
mætt. Þess vegna
þurfum við að sýna því
ákveðna virðingu. Sú
virðing er hins vegar
ekki endilega í því fólg-
in að slá aldrei á létta
strengi, heldur í því að
forðast að skrumskæla
eða misnota það sem
dýrmætt er. í þeirri
umræðu, sem hefur
farið fram um guðlast,
virðist mér furðu lítið
hafa farið fyrir þessum
sjónarmiðum. Ég vil
því hér reyna að
rökstyðja þau.
Það eru nokkrir
hlutir sem ég trúi að
séu heilagir og óendanlega dýrmæt-
ir. Ég trúi að Guð sé heilagur, það
sem hann stendur fyrir, hlutir eins
og kærleikur, réttlæti
og sannleikur. Ég trúi
því að hver mannvera
sé óendanlega dýrmæt
í augum Guðs. Og ég
trúi því, að orð Guðs
sé óendanlega dýrmætt
leiðarljós í lífinu.
Það er illt verk að
skrumskæla eða eyði-
leggja það sem er dýr-
mætt. Raunar hygg ég
að fáa' langi til að gera
grín að raunverulegum
sannleika, sönnu rétt-
læti, eða sannri vænt-
umþykju. Öðru máli
gegnir um lygi, órétt-
læti og falskan kær-
leika. Háð er vopn, sem
menn hafa gegn slíku og beita oft
réttilega gegn hvers kyns hræsni.
Guðlast er misnotkun, skrum-
skæling eða afmyndun á því sem
heilagt er. Það sem er heilagt má
ekki misnota. Það má ekki umsnúa
sannleikanum, þá verður hann að
lygi, það má ekki afbaka réttlætið,
þá verður það óréttlæti.
Á hinn bóginn má spyija: Er
hægt að afmynda réttlætið? Það
sem er rétt er rétt og orð okkar
breyta þar engu um. Það, sem orð
okkar geta haft áhrif á, eru hug-
myndir fólks um rétt og rangt,
hugmyndir fólks um það hver sann-
leikurinn er, hugmyndir fólks um
hið heilaga.
Hér komum við að þeirri stað-
reynd, að hið heilaga hefur löngum
verið misnotað. Það hafa ávallt ver-
ið til menn, sem í eiginhagsmuna-
skyni, hafa gefið sig út fyrir að
vera sérlegir boðberar dýrmætra
hluta, hins heilaga. Þetta á bæði
við um það, sem við kristnir menn
teljum heilagt og það sem aðrir
telja heilagt. Þessi misnotkun er
jafnan dulbúin. Flærðin bregður
yfir sig blæju heilagleikans, ef svo
má að orði komast.
ímyndum okkur nokkur dæmi:
„Guðsmaður“ nokkur (að eigin
sögn) ber að dyrum guðhrædds
bónda og segir honum að Guð hafi
vitrast sér. „Þú átt að gefa mér
jörðina!“
Hugsum okkur mann sem stund-
ar það að aka drukkinn. Kvöld eitt
keyrir hann á, og veldur miklum
skaða. Hann biður viðstadda að
hylma yfir með sér, á þeim forsend-
um að fyrirgefningin og kærleikur-
inn séu grundvallaratriði kristin-
dómsins. Og „þið eigið nefnilega
að elska mig og fyrirgefa mér, sama
hvað ég geri. Það gerir Guð.“
Hugsum okkur enn mann, sem
kemur sér undan að svara óþægieg-
um spurningum með því að segja
að „við eigum nú að elska hvert
annað og ástur.da kærleika og ekk-
ert að vera að spyija óþægilegra
spurninga".
Velkomin á
Elizabeth Arden
kynningu
/elaggefsí þér einstakt teekifœri til að kynnast Elizabeth Arelen
snyrtivörunum t Apótekí Getrðabœjeir.
Þessi glæsilegi kaupauki fylgir þegar keyptir eru tveir hlutir í kremlínunni cða kynningarafsláttur
rá ~ Apótek Garðabæjar
Sími 565 1321.
<£
Þorgrímur
Daníelsson
Önnur dæmi úr kirkjusögunni
væri auðvelt að taka: Menn hafa
verið fangelsaðir, pyntaðir, drepnir,
brenndir á báli - allt í Drottins
nafni. Þeir sem þetta gerðu þóttust
vinna Guðs verk.
Hér er á ferðinni viljandi mis-
notkun og afbökun á hinu heilaga
í eiginhagsmunaskyni. Slík afbökun
getur valdið ómældum skaða.
Láti fólk blekkjast, þá trúir það
því að Guð vilji láta brenna trúvill-
inga á báli, það sé ókristilegt að
beijast gegn spillingu, maður eigi
að fyrirgefa, og láta skálkinn fara
sínu fram óhindraðan, eða hvað það
nú er, sem manni er talin trú um.
En láti fólk ekki blekkjast, er
hætt við að það snúi baki við þeim
Við eigum að taka trú
okkar alvarlega, segir
Þorgrímur Daníels-
son, og veita klerkum
okkar og predikurum
aðhald.
Guði, sem birtist í skrumskæling-
unni. Fátt eyðileggur fremur trú
fólksins á hinu heilaga, en að horfa
upp á misnotkun á því sem er dýr-
mætt. Þetta á jafnt við um kirkj-
una, velferðarkerfið og aðra góða
hluti. Auðvitað breytist hið heilaga
ekki þótt menn skrumskæli það.
En þeirri staðreynd er auðvelt að
gleyma í hita leiksins.
Það er ekki að ófyrirsynju að
skrifað stendur: „Þú skalt ekki
leggja nafn Drottins Guðs þíns við
hégórna."
Lúther Ijallar um þetta boðorðið
í fræðunum meiri og segir þar
meðal annars:
„Nafn Guðs er ekki hægt að
misnota á skaðlegri hátt en til þess
að halda fram falsi og blekkingum.
- Mesta misnotkunin er þó, í andleg-
um efnum, sem tengjast samvisk-
unni, þegar falskir predikarar koma
fá eða nota umbeðnar upplýsingar.
Af því leiðir í mörgum tilvikum, að
sá, sem enga aðild á að máli, nýtur
sama réttar samkvæmt upplýsinga-
lögunum og hinn, sem málið varðar.
Rannsóknastofnun uppeldis- og
menntamála þarf með öðrum orðum
alls ekki að afhenda kenpurum út-
reikninga sína á samræmdu prófun-
um á undan fjölmiðlum.
Góð leiðbeiningarrit
Skylt er að geta þess sem gott
er, en dóms- og kirkjumálaráðuneyt-
ið, lögreglustjórinn í Reykjavík, út-
lendingaeftirlitið og sýslumaðurinn
í Hafnarfirði, svo að ég nefni nokkur
dæmi af handahófi sem ég þekki af
eigin raun, hafa svarað beiðnum
mínum á grundvelli upplýsingalag-
anna fljótt og vel og með rökum,
þó að ekki hafi alltaf verið fallist á
óskir mínar. Þeim, sem ekki eru
glöggir í lögunum, bendi ég á að
lesa tvö ágæt rit, sem forsætisráðu-
neytið gaf út og ég hef stuðst við í
þessari grein, Upplýsingalögin
ásamt greinargerð og kennsluritið
Upplýsingalögin eftir Pál Hreinsson.
Opinberum starfsmönnum nægir
ekki eingöngu að vita hvernig bregð-
ast eigi við beiðni á grundvelli um-
ræddra laga. Stjórnsýslulög leggja
þeim auk þess ríka leiðbeiningar-
skyldu á herðar, þannig að þeim ber
að aðstoða almenning við að nýta
sér upplýsingalögin. Þeir geta því
valdið miklu um hvort lögin nái þeim
tilgangi sínum, sem forsætisráð-
herra lýsti þegar hann mælti fyrir
frumvarpi að lögunum á Alþingi: ...
að styrkja lýðræðislega stjórnar-
hætti og réttaröryggi í stjórnsýslu
hins opinbera auk þess sem þau
ættu, þegar best lætur, að auka til-
trú almennings á að stjórnvöld séu
hlutverki sínu vaxin.
Þetta síðasta á auðvitað við alla
stjórnsýslu ríkis og sveitarfélaga.
Höfundur er fréttamaður á Stöð
2 og Bylgjunni.
fram og boða eigin lygaþvælu, eins
og um orð Guðs væri að ræða.
Sjáið til, allt þetta er tilraun til
að nota nafn Guðs til blása sjálfan
sig upp eða sýnast góður og rétt-
læta sjálfan sig, hvort sem er í
venjulegum veraldarmálum eða í
himneskum og flóknum málefnum
trúar og kenningar."
Guð er lítilsvirtur (lastaður) með
því að misnota hann. Og ég spyr:
Er hægt að sýna hinu heilaga meiri
lítilsvirðingu en með því að misnota
það til að veija eitthvað falskt og
rangt?
Fólk getur kannski ekki greint
óheilindin röklega, en einhvern veg-
in finnur hjartað að eitthvað er að.
Sennilega hefur ekkert gert „mann-
orði“ Guðs meiri skaða en einmitt
óheilindi, hræsni og yfirdrepskapur
þeirra, sem gefa sig út fyrir að
vera þjónar Guðs, en eru í raun og
veru að þjóna eigin löngunum. -
Nema ef vera skyldi afskiptaleysi
og áhugaleysi hins almenna leik-
manns.
Að þessu sögðu er ljóst, hvernig
kristnir menn eiga að vinna gegn
guðlasti. Það gerum við með því
að taka trú okkar alvarlega og bera
þá virðingu fyrir Guði, að misnota
ekki nafn hans, trú fólks á hann,
eða nokkuð það sem hann stendur
fyrir, forðast að rangtúlka orð hans.
- Og með því að veita klerkum
okkar og predikurum aðhald, þann-
ig að við líðum þeim ekki að teygja
og toga Guðs orð eftir eigin geð-
þótta eða hagsmunum. Kennimað-
ur, sem misnotar hið heilaga, er á
rangri hillu í lífinu. Honum er ekki
treystandi.
Það er fyrst og fremst með því
að vera heill í trú okkar og lífi, sem
við boðum þá sömu trú. Með því
að vera óheil og ósönn í lífi okkar
og trú, eyðileggjum við virðingu
annarra fyrir okkur og trú okkar.
Slík óheilindi eru sennilega ein
helsta ástæðan fyrir „erfiðleikum
kirkjunnar“ bæði fyrr og síðar.
Höfundur er sóknarprest-
ur.