Morgunblaðið - 15.06.1997, Blaðsíða 10

Morgunblaðið - 15.06.1997, Blaðsíða 10
10 B SUNNUDAGUR 15. JÚNÍ 1997 MORGUNBLAÐIÐ Morgunblaðið/Þorkell AUÐUR G. Magnúsdóttir sagnfræðingur Hver var á þessum tíma munur- inn á hórdómi og frillulífi? „Sam- kvæmt kirkjunni er þarna munur á,“ segir Auður „vegna þess að hjónaband er eitt af sakramentun- um. Þá er það heilagt band sem er blessað af guði og engin mann- eskja má slíta þvf eða saurga á nokkurn hátt. Þó er hjónaband leyft í þeim tilgangi að búa til börn. Ekki vegna þess að fólk eigi að njóta þess að vera saman. Allt sam- líf er fordæmt af kirkjunni ef það er ekki í þeim eina tilgangi að geta börn. Þessvegna er frillulífi auðvit- að merki um einhvers konar nautn. Hjón mega þá ekki finna þessa nautn saman og maðurinn má ekki finna nautn með annarri konu. Það er glæpur og bannfæringarbrot ef giftur karlmaður á frillu. Hjón eiga að vera trú hvort öðru. Og hjóna- skilnaður bannaður. Ef annað hjón- anna fellur frá má makinn helst ekki finna sér annan maka. Þetta olli auðvitað miklum erfiðleikum langt fram eftir öldum, svo sem sjá má af hjónabandssögu Hinriks 8. Englandskonungs. Frillulífíð er hins vegar samband tveggja einstaklinga, sem ekki hafa bundist þessu heilaga bandi. Hafa þá ekki lofað guði neinu og því er ekki hægt að fordæma fyrir brot gegn einhvetju. Vandi kirkjufeðr- anna var að skilgreina hvað sé gilt hjónaband. Því hjónaband var alltaf málefni ættanna, samningar milli tveggja ætta, þar sem vilji mak- anna tilvonandi skipti engu máli. Þau voru bara verkfæri. En kirkjan fer fram á að bæði samþykki ráða- haginn. Jáyrði konunnar heyrist í nærveru vitna. Ef það er ekki fyrir hendi þá er hjónabandið ógilt. Þetta átti auðvitað að bæta réttarstöðu kvenna, en gerði það í rauninni ekki, því þá var bara farið að gifta þær meðan þær voru börn. Erfið- leikar voru á að skilgreina hvað gerði hjónaband gilt. Annars vegar þurfti jáyrði og hins vegar vitni að því að hjónabandið væri gilt með samlífi. Til dæmis að hjónaband var ekki gilt nema vitni væru að því að makar gengju í dagsljósi í sömu sæng, eins og í Grágásarlög- unum. Þessi tvö atriði voru ágrein- ingsatriði. Að lokum varð það já- yrðið sem gilti. Frillulífið, samband tveggja sjálfstæðra einstaklinga, var oft byggt upp á því að fólk ákvað bara að ganga í að búa saman. í raun var þá búið að samþykkja það og vaknar sú spuming hvort þetta hafi ekki verið gilt hjónaband. Menn lentu í svo miklum vandræð- um með að koma því heim og sam- an hvað væri hjónaband og hvað frillulífi, því ef þetta jáyrði dugði þá var hægt að snúa upp á reglur kirkjunnar á allan mögulega hátt.“ En var mikið um það sem kallað var frillulífi? „Já, á Norðurlöndum var þettasambúðarlíf mjög algengt og hér á íslandi sérstaklega. Raun- ar líka í öðrum löndum, svo sem meðal Franka. En við erum svo heppin að eiga mikið af rituðum heimildum. Ég er að vona að með því að nota íslenskar heimildir geti ég séð hliðstæður í öðrum löndum, sem ég hefi verið að vinna að í Svíþjóð." A okkar dögum þarf að lýsa yfir sambúð til að afla henni réttinda. Þurfti þess ekkert þá? „Ekki í frillulífi. En til hjóna- bands var bráðlega farið að kreij- ast þess að væri lýst með hjónaefn- unum þijá sunnudaga í röð. Hins vegar bendir allt til þess að farið hafi fram samningar við forráða- menn konunnar. A.m.k. þegar höfðingjar tóku sér frillu. Það væri einhvers konar kaup kaups, eins og í hjónabandi. Munurinn sá að þegar stofnað er til hjónabands, fylgir því ýmislegt eins og mundur, morgungjöf og allar þessar efna- hagslegu tilfæringar.“ Notað í valdabaráttunni Þá hefur ekki dugað eins og núna að tveir einstaklingar einfald- lega ákveði að rugla saman reitum sínum? Og hætti því svo bara þeg- ar þeim sýnist svo? „Ég held að svo hafi verið í lægri stéttunum. Þá var ekki fyrir hendi auður og völd, sem öllu stjórnuðu. Og menn gátu sent frá sér frillu sína. En ég held að þær, a.m.k. frillur höfðingjanna, hafi ekki getað frekar en eiginkonur hætt sambúð- inni einhliða. Þarna er fyrir hendi samkomulag milli ættanna. En líka eru nefndar frillur heimamanna, sem eru í heimili höfðingjanna eða geta verið á einhvers konar útjörð- um.“ Frillan hin elskaða Nú virðist miklu neikvæðari merking lögð i orðið frillulífi. Hvað- an ætli orðið frilla sé komið? Auður segir það komið úr forngerm- önsku. Þýði vina eða hin elsk- aða. „Hjá germönum voru til þrenns konar hjóna- bönd. í fyrsta lagi hjóna- band gegn um samninga, í öðru lagi hjónaband eftir brúðarrán og í þriðja lagi hjónaband vegna gagnkvæmrar ástar. Þá var það kallað „friedele- he“ og þaðan er komið orðið frilla. Þetta er mýta, sem litlar heimildir eru um, og raunar dregið í efa af fræðimönnum að svona hafi það í raun verið hjá germönum. En auð- vitað væri rómantískt ef maður gæti túlkað það þannig," úrskýrir Auður. Blaðamaður tekur undir það og skýtur því inn í sem áhugamað- ur um að gömlum íslenskum orðum sé til haga haldið, að þetta gamla heiti megi allt eins taka upp aftur um slíka ftjálsa sambúð óháðra ein- staklinga sem elskast. Hvenær ætli viðhorfin til frillu- lifnaðar fari svo að breytast? Auður segir að í rauninni megi sjá að fyrstu breytinga gæti með Þorláki helga, sem varð biskup 1173. „Hann fer að beijast fyrir breyttu siðferði landsmanna um leið og hann kemur heim. I lok 12. aldar koma út erkibiskupsbréf, þar sem fordæmdur er frillulifnaður höfð- ingja. Það sem erkibiskup er að AUÐUR G. Magnúsdóttir sagnfræðingur er stödd hér heima, en hún er að ljúka doktorsritgerð sinni í Gautaborg í Svíþjóð um frillulífi á 12. og 13. öld. Hún hló og fannst það skemmtileg kenning að við værum í lífsháttum komin í hring í þessum efnum, og að það sem á þjóðveldisöld var kallað frillulífi gangi nú undir nafninu sambúð og hórdómur kallist fram- hjáhald, þótt sú óábyrga kenning sé að vísu utan við hennar rann- sóknarsvið. Hún segir það rétt að kirkjan á íslandi hafí lengi framan af verið umburðarlynd gagnvart frillulífi á meðan hórdómsbrot voru litin mjög alvarlegum augum. En þettá breyttist þegar kirkjan fór að halda heilagleika hjóna- bandsins á lofti og ekki síður af því að vægi slíkrar sam- búðar karla og kvenna fór minnkandi í valdabarátt- unni. Auður hefur lengi stundað þessar rannsóknir, skrifaði 1987 BA-ritgerð um frillu- lífi á íslandi sem nefndist „Betra er að vera góðs manns frilla en gefin illa.“ Það er gamalt máltæki, sem hún segir að passi mjög vel við hugmyndir hennar um frillulífi á þjóðveldisöld. Tók svo til við framhaldsrannsóknir á þessu við- fangsefni við Gautaborgarháskóla, þar sem hún er nú að ljúka doktors- ritgerð. Hún skoðar aðallega tíma- bilið frá 1100 og fram um 1350 til að sjá áhrif kristninnar og þess að við komumst undir norsku krún- una á sambúðarformið. M.a. hvort hægt sé að sjá að fall þjóðveldisins hafi áhrif á frillulííi á íslandi. En hún telur að frillulífi hafi hér á landi verið notað í pólitískum til- gangi. Hórdómur eða frillulífi A þjóðveldistímanum hét sambúð tveggja ógiftra einstaklinga frillulífi, sem kirkjan sýndi lengi umburðarlyndi, en hórdómur ef giftir menn höfðu frillur, sem var bannlýst. Elín Pálmadóttir hitti Auði G. Magnúsdótt- ur, sagnfræðing, sem rannsakar þessi mál, og sló því fram við hana hvort við værum þá ekki nú horfin til fortíðar, þar sem kirkja og samfélag eru ekki sátt við framhjáhald, en leggja blessun sína yfir óvígða sambúð einstaklinga. Að vísu undir öðru nafni.

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.