Morgunblaðið - 31.08.1997, Side 6

6 SUNNUDAGUR 31. ÁGÚST 1997
MORGUNBLAÐIÐ
Fyrirmyndarlandið
og sænskt söguleysi
ig þeim var beitt í Danmörku,
sem vai- fyrst til að setja kyn-
bótalög í þessa átt. Árið 1934
voru sett sérstök lög um ófrjó-
semisaðgerðir á vangefnum og
þau voru ekki numin úr gildi fyrr
en 1967. í ljósi sænska uppnáms-
ins vill Karen Jespersen félags-
málaráðherra að gerð verði út-
tekt á því hvemig lögunum var
beitt í Danmörku, en þar er talið
að um ellefu þúsund manns hafi
verið látin ganga undir þvingaðar
ófrjósemisaðgerðir, þar af tæp-
lega níu þúsund konur. Ymsir
skelfingu lostnir danskir stjóm-
málamenn hafa tekið undir ósk
um rannsókn til að upplýsa þenn-
an skuggalega þátt í sögu danska
velferðarkerfisins og sama hefur
eðlilega gerst í Svíþjóð.
í Noregi og Finnlandi hefur
verið talað um að tvö þúsund
manns hafi verið gerðir ófrjó, en
líkt og í Danmörku ríkir mikil
óvissa um hver hin eiginlega tala
sé. I kjölfar umræðu um sænska
málið hefur norskur sagníræð-
ingur haldið því fram að það sé
fjarstæða að ætla að fram-
kvæmdar hafi veri ófrjósemisað-
gerðir á 62 þúsund manneskjum í
Svíþjóð. Tölur þaðan líkist frem-
ur því sem var í nágrannalöndun-
um.
í Svíþjóð hefur efninu áður
verið gerð skil, bæði í bókum og
fjölmiðlum, svo spurningin ef af
hverju málið veki svo mikla at-
hygli nú. Hluti af því er tvímæla-
laust að greinaflokkur Dagens
Nyheter um málið rataði inn í
heimsfjölmiðlana, sem þegar eru
uppteknir af sænskum málum
eins og óupplýstum sprengjutil-
ræðum og földu sænsku gyðinga-
gulli. En athyglin heima fyrir
endurspeglar einnig að kynbæt-
ur voru öflugur hluti af hug-
myndafræði jafnaðarmanna, hins
ríkjandi stjómmálaafls í Svíþjóð.
í flokki, sem nú leg:gur af al-
efli áherslu á jafnrétti, er ekki
gaman að rifja upp fyrri hug-
myndir um yfirburðakynþátt og
eflingu hans. Það er heldur ekki
auðvelt fyrir flokkinn að horfast í
augu við ýmis atriði í samskipt-
um Þjóðverja og Svía í stríðinu
og erfið fortíð leiðir til söguleysis
og söguleysi skapar tómarúm,
sem ráðandi öfl geta reynt að
leggja undir sig. Sem stendur
standa sænskir jafnaðarmann
óvenjulega höllum fæti, njóta
fylgis 31 prósents kjósenda með-
an Hægriflokkurinn hefur 35
prósent. Það er ekki einfalt mál
fyrir jafnaðarmennina að þurfa
bæði að slást fyrír áhrifum og
völdum í núinu, jafnframt því að
þurfa að standa í söguleit og
svara til saka um fortíðina og þá
hugmyndafræði, sem flokkurinn
byggir allt sitt á.
Svíar hrukku við að heyra að 62 þúsund
manns hefðu verið gerð ófrjó í tilraun til að
skapa fyrirmyndarlandið. Sigrún Davíðsdóttir
reifar sögu þessarar hugmyndafræði og
áhrifin á söguleit Svía.
Kaupmannaliöfn. Morgunblaðið.
BÆÐI Adolf Hitler og frum-
kvöðlar norrænu velferðar-
kerfanna voru hrifnir af
hugmyndum breska læknisins
Franeis Galton (1822-1911) um
kynbætur á mönnum með því að
hindra markvisst að einstakling-
ar með óæskilega eiginleika, til
dæmis vangefnir og bæklaðir,
ættu böm. Þessar hugmyndir
voru ríkjandi meðal norrænna
jafnaðarmanna, en danskir jafn-
aðarmenn voru þeir fyrstu sem
komu þessum hugmyndum í lög
um ófrjósemisaðgerðir árið 1929.
Engar handbærar tölur eru til
um hversu margir voru gerðir
ófrjóir eftir þessum lögum, en
talað hefur verið um ellefu þús-
und manns. í Noregi er giskað á
tvö til fimmtán þúsund manns.
Engar tölur komast neitt í
námunda við þau 62 þúsund, sem
sagt hefur verið að gerð hafi ver-
ið ófrjósemisaðgerð á í Svíþjóð,
en norskur fræðimaður, sem
fengist hefur við rannsóknir á
þessu sviði, efast mjög um að sú
tala sé rétt.
Kynbótahugmyndir hluti af
forsjár- og heildarhyggju
Francis Galton var læknir og
gerði víðreist um heiminn rétt
eins og frændi hans Charles
Darwin. Hann var brautryðjandi
á sviði tilraunasálfræði og í að
nota fingraför sem einstaklings-
upplýsingar. En hann setti líka
fram hugmyndir um kynbætur á
mönnum með því að hindra fólk
með ákveðna eiginleika í að eiga
böm og var um leið einn þeirra
sem lagði grunninn að þeirri
grein, sem kallast á ensku „eu-
genics“. Misskilningur hans var
hins vegar að bækluðu eða van-
gefnu fólk væri fremur hætt við
að fæða sködduð börn en öðrum.
Hugmyndir Galtons tengdust
ýmsum þeirra tíma sálfræðihug-
myndum og til dæmis settu
franskir læknar fram hugmyndir
um samhengi útlits og manngerð-
ar, er víða höfðu áhrif. I óteljandi
verkum franska listamannsins
Edvard Degas af dansmeyjum,
sem í augum nútímafólks eru litl-
ar og sætar, lét hann þær líta út
eins og álitið var dæmigert útlit
vændis- og glæpakvenda.
Hitler var undir miklum áhrif-
um frá kynbótahugmyndum
Galtons, sem ekki varð þó spá-
maður í eigin fóðurlandi. Hug-
myndir hans náðu heldur ekki
fótfestu í kaþólskum löndum, þar
sem þær stríddu gegn trúarsetn-
ingum um að maðurinn ætti ekki
að fitla við sköpunarverkið. Með-
al sænskra og danskra jafnaðar-
manna, sem einnig voru að leita
eftir leiðum til að skapa fyrir-
myndarþjóðfélag, náðu hug-
myndimar fótfestu. Þar var það
álitið í hag heildarinnar að ekki
fæddust skaddaðir einstaklingar,
heldur ætti að styrkja góða eigin-
leika hins hrausta norræna kyn-
þáttar. Þar sem jafnaðarmenn
voru hin pólitíska þungavigt
þessara tíma liggur ábjrrgðin þar.
Sá hluti jafnaðarmannahug-
myndafræðinnar sem lýtur að
fyrirmyndarsamfélaginu hefur
með tímanum faUið í gleymsku og
dá, en um það má finna ýmis
skondin dæmi, þótt þau líkist
FRÉTTIR af ófijósemisaðgerðum á Norðurlönduuum á fólki sem
talið var „óæðra“ hafa vakið mikinn óhug. Hefur aðgerðunum og
hugmyndafræðinni á bak við þær verið Iíkt við kynþáttastefnu nas-
ista og tilraunum þeirra til að viðhalda „æðri“ kynstofni.
hvergi nærri umræddum kyn-
bótahugmyndum. Á fjórða ára-
tugnum gældi Alva Myrdal, ein
af helstu hugmyndafræðingum
sænskra jafnaðarmanna, við þá
hugmynd að ekki væri tU dæmis
nóg að verkalýðurinn fengi fé til
að kaupa sér vetrarflíkur, heldur
ætti ríkið einnig að sjá til þess að
nægilega góðar flíkur yrðu fram-
leiddar, svo fólk yrði ekki hlunn-
farið. I Danmörku hugleiddu
jafnaðarmenn að banna sölu á ný-
bökuðu rúgbrauði, því það væri
tormeltara en nokkurra daga
gamalt rúgbrauð. Allar þessar
hugmyndir eru hluti af forsjár-
hyggju og heildarhyggju jafnað-
arstefnunnar, sem smám saman
hefur vikið eftir því sem einstak-
lingshyggjan hefur rutt sér til
rúms.
Af hveiju áhugi nú?
En hvorki í Danmörku né í Sví-
þjóð eru kynbótalögin og notkun
þeirra ný uppgötvun. Danski
sagnfræðingurinn Lene Koch gaf
í fyrra út bók um kynbótahug-
myndimar í Danmörku, sem
vakti mikla athygli. Þar rekur
hún þessar hugmyndir og hvem-
I-
»

»
i
>
I
I
I
1
Bandarrkjamenn reyna að bjarga Daytonsamkomulaginu
Gelbard til fundar við harð-
línusinnaða Bosníu-Serba
Banja Luka. Reuter.
SENDIMAÐUR Bandaríkjanna í
Bosníu, Robert Gelbard, segir
harðlínumenn ábyrga fyrir aukn-
um átökum á landsvæðum Bosníu-
Serba og í gær hélt hann til funda
með ráðamönnum á svæðinu til
þess að friðarsamkomulagið, er
gert var í Dayton, fari ekki út um
þúfur.
„Eg ætla að segja þessum mönn-
um nákvæmlega hvað mér finnst
um þá og viðhorf þeirra," sagði
hann á fréttamannafundi á föstu-
dag, þar sem hann sagði einsýnt að
við harðlínumenn úr röðum Bosníu-
Serba væri að sakast vegna þeirra
átaka sem komið hefur til þar sem
Bosníu-Serbar ráða ríkjum.
í gærmorgunn flaug Gelbard til
Sarajevo þar sem hann átti fund
með stjórnarerindrekum vest-
rænna ríkja og ók síðan til Pale,
þar sem eru höfuðstöðvar harð-
línusinnaðra fylgismanna Ra-
dovans Karadzics, sem ákærður
hefur verið fyrir stríðsglæpi, og
aðstoðarmanns hans, Momcilos
Krajisniks.
Á fimmtudag urðu friðargæslu-
liðar Atlantshafsbandalagsins,
NATO, fyrir árás reiðs mannfjölda
í bænum Brcko á svæði Bosníu-
Serba. Kastaði fólkið grjóti og
særðust tveir bandarískir gæslu-
liðar, annar alvarlega. Skemmdir
voru unnar á bækistöðvum og far-
artækjum alþjóðlegs lögregluliðs á
vegum Sameinuðu þjóðanna. Á
föstudag sprakk sprengja í miðbæ
Banja Luka og varð einum manni
að bana og slasaði tvo. Biljana
Plavsic, forseti Bosníu-Serba, hef-
ur höfuðstöðvar sínar í bænum.
Gelbard sagði um væntanlega
fundi sína með harðlínumönnum
úr röðum Bosníu-Serba um helg-
ina: „Eg ætla að gera þeim grein
fyrir því hvað það þýðir fyrir þá að
virða að vettugi alþjóðleg viðmið
um lýðræði og réttarfar og ég ætla
að segja þeim hverjar verða aíleið-
ingar þess ef þeir fara ekki að
þessum viðmiðum."