Morgunblaðið - 14.12.1997, Blaðsíða 24

24 SUNNUDAGUR 14. DESEMBER 1997
MORGUNBLAÐIÐ
Sérstæð-
ur vatna-
búskapur
Enn eru mýrar á Mýrum, meðal fárra
óskemmdra á landinu. Vatnafarið er nokk-
uð sérstakt á þessum sloðum. Þvl er mörg-
um órótt þegar nöfnin Fíflholt og Akraós
heyrast í umræðunni vegna urðunar á
sorpi fyrir Vesturland og velta fyrir sér
hvert vatnið fari af urðunarstað. Elín
Pálmadóttir fékk að vita hjá Freysteini
Sigurðssyni jarðfræðingi, sem manna mest
rannsakar læki og vatnasvæði, að þar
er sérstætt náttúrufar.
FREYSTEINN Sigurðsson er
fús til að útskýra hvemig
landið liggur og vötn renna á
mýrunum við Fíflholt og við Akra-
ósinn. „Besta leiðin til að koma í
veg fyrir deilur og stuðla að því að
komist sé að skynsamlegri niður-
stöðu er að allir aðilar viti hvað
þeir eru að tala um. Þessvegna
finnst mér ákaflega____________
verðmætt ef þið út-
breiðið þessa grunn-
þekkingu tál að geta
skoðað málið í réttu
ljósi, því hinn dapri
sannleikur máls er
sá, að deilur verða yf-
irleitt af skorti á upplýsingum.“
Freysteinn segir þó að lítið hafi
verið þama um rannsóknir nýlega.
En fyrir hálfum öðrum áratug var
gert átak. Orkustofnunarmenn
gerðu þá rannsóknir á nokkmm
stöðum á Mýmnum og Háskólinn
gerði öskulaga- og frjógreiningar-
rannsóknir. Hafa menn búið að
þeim upplýsingum síðan. Við skoð-
um kortið.
Lítið grunnvatnsstreymi
Vatnafarið á Mýmnum er all
sérstakt. Undirgrunnurinn er gam-
alt basalt og að minnsta kosti í
Botninn er mjög
þéttur, þannig að
nánast ekkert
grunnvatnsstreymi
er í berggrunninum
nánd við Hítardal og víðar mjög
holufyllt. í ísaldarlok fyrir 10 þús-
und ámm var þetta iand allt undir
jökli. Botninn er því mjög þéttur,
þannig að nánast ekkert gmnn-
vatnsstreymi er í berggmnninum.
í ofanálag settist þar til sjávarleir í
ísaldarlok þegar sjór stóð allt upp í
60 metra hæð og þéttaði þetta enn
-----------frekar. Gömlu sjávar-
grandamir frá þeim
tímum em á svæðinu
við Fíflholt og Mela,
og upp undir Staðar-
hraun. Þetta er mal-
arefnið sem ætlunin
er að taka í sorpurð-
unina og sem Vegagerðin hefur
lengi tekið. Þar sem landið er svo
flatt er gmnnvatnsrennsli ákaflega
tregt, nær sáralítið niður í
berggmnninn. Síðan situr jarðveg-
urinn í mýmnum sjálfum í sundun-
um milli klapparholtanna. Þetta
em allt mómýrar og ekki þykkar.
Algengasta þykktin á mómýr-
inni, frá yfirborði og niður í leir eða
berg, reyndist vera mannhæð.
„Það kom okkur á óvart,“ segir
Freysteinn. „Þama sýnast svo
mikir flóar að þar hljóti að vera
margra mannhæða þykkt mólag. í
rigningum em þetta ótætis kvik-
FREYSTEINN Sigurðsson jarðfræðingur.
syndi. Illfært var með hesta og
kindur slöfmðu yfir þetta og sukku
þó víða. Kunna Mýramenn margar
sögur af því hvemig varð að
krækja fram og aftur til þess að
komast leiðar sinnar. Mýramar
era svo flatar og hallalitlar að víða
er mjög erfitt að ræsa þær fram.
Það hefur bjargað þeim. Vegna
þess hve tilgangslítið er víða að
ræsa þær fram þá hafa þær varð-
veist betur en til dæmis á Suður-
landi, þar sem er nánast búið að
þurrka upp allar mýrar.“
Við veltum fyrir okkur hvert
þetta mýravatn fer. Freysteinn
segir að þar komi annað dálítið sér-
stætt til. Þetta sé öskusnauður
mór. íslenskur mór hefur gjaman
20 og upp í 60% ösku í þurrefnun-
um, en þarna á Mýmnum sé askan
ekki nema 10-20%. Þetta gerir
það að verkum að mórinn getur
sogið ókjör af vatni í sig. Þess-
vegna em mómýrarnar sjálfar
vatnsmiðlarinn. Vatn og lækir
renna því óskaplega tregt. Aðeins í
viðvarandi rigningum er eitthvert
vatn að ráði á ferð. Annars sígur
mórinn það bara í sig og lætur aft-
ur frá sér þegar þornar. Þannig
miðlar hann vatninu.
Þegar mikið rignir fara lækir að
renna á yfirborði, mest á milli
vatnanna sem þarna eru á mýmn-
um. Þar er mjög mikið af tjömum
og stöðuvötnum, sem fá vatn sitt að
vemlegu leyti úr rigningunni og
jarðveginum. Það er eitt af því sem
er svo sérstakt. Mýrarnar miðla
vatninu yfir í vötnin. A láglendi á
Mýmnum era um 90 vötn og tjam-
ir stærri en einn fer-
Lílómetri og 14 í við-
bót stærri en 1,5. Þau
em yfirleitt mjög
gmnn, flest með
moldarbotni og fá
vatn sitt nær ein-
göngu af mýmnum í
kring. Em afrennslislaus nema í
vatnavöxtum.
Stór strandleirusvæði
En eitthvað rennur úr þeim og
hvert fer það? „Það er misjafnt,
sum em alveg afrennslislaus að sjá
á yfirborði. En lækimir em þekkt-
ir. Þeir renna í næstu ár og til sjáv-
ar þeir sem em næst sjónum. Af
Fíflholtssvæðinu rennur það sem
þar er út í Akraós um lækina Norð-
læk og Kálfalæk.
Þar er komið að því sem búend-
ur við ósinn og handhafar veiðirétt-
ar í Hítarvatni hafa áhyggjur af, að
með þessu vatni kunni að berast
mengun í ósinn frá urðunarstaðn-
um við Fíflholt. Samtalið beinist
því að Akraósi, sem opnast út í
Faxaflóa. Við sjóinn er grandi eða
mikið sandrif þvert fyrir ósinn. Má
segja að þetta sé framhald af
Löngufjömm. Eins og þar em
þama feiknalega miklar leimr, að
vísu með svolitlum klapparholtum.
Fjaran er raunar sama eðlis á
löngu svæði, allt frá Straumfirði
hinum forna að sunnan. Fyrir utan
Gilsfjörð og Hvammsfjörð em
þessar fjömr, frá Straumfirði á
Löngufjömr og við Akraósinn, með
stærstu strandleirasvæðum á land-
inu.
Hvert er þá vatnasvæði óssins?
Stærsta fallvatnið, sem rennur í
Akraós, er Hítará og er langmest-
ur hluti vatnsins sem í hann renn-
ur. Freysteinn giskar á að algengt
sumarvatn geti verið 3-10 kúbik-
metrar, en þar sem áin er lindá er
vetrarvatnið svipað. I stórrigning-
um geti að vísu óhemju flóð komið í
ána að vori og sumri. I veðurfrétt-
um má oft heyra í úrkomutölum í
Haukatungu, sem er þama
skammt vestan við, um mikið úr-
helli, getur rignt upp í 100 mm á
einum degi. Einkum virðist rigna
mikið í útfjöllunum í kring. í
Hítaránni er vatn úr Hítarvatni
sjálfu. Síðan bætast í vemlegar
lindir allar götur niður íyrir Stað-
arhraun, einkum austanmegin.
Þessvegna er áin svona stöðug í
rennslinu og fyrir vikið hentug fyr-
ir laxagöngur. Auk Hítarár renna
svo aðeins lækir í Akraós, þeirra
stærstir Norðlækur og Kálfalækur
og annað era smálækir á sumrin
nema í meiri háttar rigningum.
Víkjum talinu að ósnum sjálfum.
Þar er gmnnt og geysimiklar leir-
ur, eins og fram er komið. Hann
liggur vel við Faxaflóanum með öll-
um sínum sjávarfóllum og tiltölu-
lega hlýjum sjó með miklu lífríki. Á
þessum slóðum era
ofboðsleg sjávarföll,
eins og frægt er af
Löngufjöm. í Akra-
ósnum er þetta eins,
margra metra sjávar-
föll. Á stórstraums-
fjöra fer ósinn allur
meira eða minna á þurrt. Á stór-
straumsflóði liggur sjór svo alveg
uppi á bökkum. Munar líklega ein-
um 5 metmm á fjöm og flóði. Þá er
öllu sem fer í ósinn dælt út með
sjávarföllunum tvisvar á dag,
þannig að vatnsskiptin í ósnum em
mjög ör. Það sem er uppleyst í
sjávarvatninu dvelst þvi ekki lengi
í ósnum og straumar og brim taka
við því fyrir utan um leið og það
kemur út um ósinn og flytur það út
í Faxaflóa.
Á þessum fjöram og leiram er
SJÁ SÍÐU 26
Við Akraósinn er
grunnt og
geysimikið af
leirum. Hann liggur
vel við Faxaflóa