Morgunblaðið - 14.12.1997, Blaðsíða 38

38 SUNNUDAGUR 14. DESEMBER 1997
MORGUNBLAÐIÐ
íslenska umhverfið
SYSTURNAR í Landakoti fóru
snemma að rækta grænmeti, kart-
öflur og aðra jarðávexti til matar
fyrir sig og sjúklingana. Systir des
Anges vitnar um það í fréttabréfí
sínu til systranna í Danmörku sum-
arið 1898 að þær hafí kannað ástand
garðyrkju í Reykjavík: „Ykkur mun
sennilega furða á því, kæru systur
mínar, að við flest húsin eru beð,
að vísu snautleg og að mestu leyti
aðeins lítill kartöflureitur, en samt
kölluð garðar. Til viðbótar við kart-
öflumar vaxa hér rófur, radísur og
rabarbari. í fáeinum betur ræktuð-
um görðum er líka smávegis af sal-
ati, spínati, rifs- og stikkilsbeijar-
unnum. Ber þroskast þó sjaldan.
Bara í einum garði sáum við um
daginn reynitré, sem gæti hafa ver-
. ið um 4 álna hátt [um 2,5 m].“
Hún segir líka að þær hafí áttað
sig snemma á misseristali íbúanna
og þakklæti þeirra fyrir það sem
gefíð var að sumri:
„Við horfum nú á þessa dásemd
í 3—4 mánuði, en þá hverfur allt
aftur og skilur vettvanginn eftir í
greipum 8—9 mánaða langs vetrar.
Islendingar tala aðeins sjaldan um
vor og haust. í dagatali þeirra er
ákveðinn fímmtudagur á hverju ári
(í ár 3. fímmtudagur eftir páska)
fyrsti sumardagur. Þennan dag er
fagnað um allt land, í skólanum er
gefíð leyfi og allir óska hver öðrum
gleðilegs sumars. í ár var frost og
rok þennan dag og þótt tennumar
glömruðu í munninum af kulda
heyrði maður úr öllum áttum:
„Gleðilegt sumar!“ Laugardagur
einn að hausti er valinn sem fyrsti
vetrardagur og þá óskar fólk hvað
öðru ekki gleðilegs vetrar, heldur
segir: „Takk fyrir sumarið!" Þið
megið heldur ekki halda, kæru syst-
ur mínar, að við séum krepptar og
sorgmæddar. Þótt það sé kannski
ekki á fullkomnum fagnaðarnótum
þá segjum við líka við Drottin: „Takk
fyrir vetur íslands og sumar ís-
lands!“
í fréttabréfí íjórum mánuðum
síðar, í nóvember 1898, kemur í
ljós að systrunum líður vel, en þær
sakna sumarsins og reyna að stappa
í sig stálinu gagnvart tíðinni sem
fer í hönd:
„Þessu næst verður bréfið að til-
kynna ykkur, að við erum allar við
bestu heilsu, okkur skortir hvorki
matarlyst né góða skapið. Ef vælið
í vindinum truflaði ekki stundum
svefninn væri líka hægt að njóta
hans á fullkominn hátt. Við gefum
okkur vilja Guðs á vald, munum sjá
sumarið kveðja og alla náttúruna
búa sig undir að taka á móti hinum
harða húsbónda, vetrinum.
— „Takk góði Guð fyrir sumar
íslands," segjum við, og bætum við
með smávegis ótta í bijósti: „Gefðu
okkur kjark til vetrarins!"
Þessi þriðji vetur systranna á
íslandi reyndist mildari en sá und-
angengni. Samt lentu systurnar
utandyra í ævintýrum sem þær
hafði ekki dreymt um að væru til.
í roki laust fyrir jól duttu „margir
fullorðnir menn“ niðri í Kvosinni
og systurnar voru enn óvarðari fyr-
ir vindum á Landakotshæð, féllu
hver um aðra þvera og höfnuðu í
óvirðulegum stellingum: „Okkar
góða systir Ernestine brosti með
dálitlum efasemdarsvip þegar við
sögðum henni frá vetrarbyljunum
og hve erfitt væri að komast til
kirkju. Hún átti sjálf eftir að kom-
ast að raun um hvemig gengur,
meðan maður hefur ekki fullnumast
í baráttunni við uppreisnargjöm
fmmöfl íslands. Allt sem vindurinn
nær tökum á, slæður, sjöl og kjóla,
fyllir hann eins og skipssegl, þess
vegna verður maður að vefja allt
að sér eins fast og hægt er, áður
en maður vogar sér út.
Morgun einn þegar við ætluðum
heim úr kirkjunni blés hræðilegur
stormur. Systir Emestine tölti eins
og venjulega léttum skrefum eftir
götunni, með opna bænabók undir
handleggnum og hélt sjalinu rétt
með fingurgómunum. Við höfðum
vindinn í bakið og þess vegna flug-
um við frekar en gengum. Allt í
einu kom öflug vindhviða. Systir
Emestine féll kylliflöt, sjalið var
rifíð af henni og hófst á loft eins
og langt, þríhymt segl. Kjóll og
KENNSLUSYSTUR úr Landakotsskóla fylgjast með kennslu í Sundhöll Reykjavíkur. F.v. Systir
Henríetta, systir Emilie og systir Clementía yngri, öðru nafni Svanlaug Guðmundsdóttir, en hún var
ein fjögurra íslenskra kvenna sem gengu i St. Jósefsregluna.

Andstæð-
umar
Um 140 konur úr St. Jósefssystrareglunni
af Chambéry komu til sjálfboðaliðastarfa við
hjúkrun og kennslu á íslandi á tímabilinu
1896—1996. Þær tóku ríkan þátt í þróun
íslenska nútímasamfélagsins og ráku stofn-
anir á Fáskrúðsfírði, í Reykjavík og Hafnar-
fírði. Hvemig leist þessum nýbúum sunnan
------------------------g--------------------
úr Evrópu á Island og Islendinga? Og hvem-
ig tóku landsmenn þeim? Olafur H. Torfa-
son sendir nú frá sér um 800 bls. ritverk
undir heitinu „St. Jósefssystur á íslandi
1896—1996“ þar sem saga þeirra er rakin
o g sett í innlent og erlent samhengi.
ALEXANDRINA drottning og Kristján X konungur ganga að
Kristskirkju í Landakoti í heimsókn sinni til íslands 1936. Gamli
timburspítalinn frá 1902 er í baksýn. Hann var rifinn 1963.
undirpils flettust upp að höfði og
langir fæturnir stóðu út í loftið.
Vindurinn rúllaði henni í þessu
ástandi spottakorn út á túnið, svip-
að og þegar drengir velta sér í grasi.
Bænabókin var nú flogin margar
álnir burt og gusturinn lék sér að
því að þeyta myndum og bænablöð-
um hennar upp í skaflana eða á
haf út. Síðar komst hún að því að
fallegustu myndimar vantaði í bók-
ina.
Ég var rétt á eftir henni en bet-
ur útbúin til bardagans og datt
ekki. Með mestu erfíðismunum gat
ég reist systur okkar upp á ný . . .
Nokkrir dökkir blettir á fótum hafa
um langt skeið minnt hana á þetta
ævintýri. Nú hlær hún ekki lengur
að varkárni okkar. Annars er þetta
ekki í eina skiptið sem hún hefur
dottið. Einu sinni sagði hún í mik-
illi einlægni: „Hér á íslandi leysir
Drottinn okkur undan þeirri reglu
að við megum aldrei hlaupa, því
það er hann sjálfur sem keyrir okk-
ur af stað, svo að við ekki bara
hlaupum, heldur nánast fljúgum til
kirkju.“
Veðrið hafði breyst til hins betra
um nýárið, en þrátt fyrir fagurt
útsýni varð mjög kalt, sérstaklega
í kirkjunni:
„Það er ógerlegt að lýsa þeirri
litadýrð sem himinninn skartar við
sólarlag. Á nóttinni höfum við síðan
stórfenglegan stjörnuhimininn með
dásamlegum norðurljósunum yfír
höfðum okkar. En samfara þessari
dýrð er nístandi frost. Hér uppi á
hæðinni fer það víst næstum niður
í 16 gráður.“
Á sumrin þótti systrunum stór-
fenglegt að geta lesið sendibréf frá
útlöndum við dagsbirtu á nætur-
vöktum. Systir des Anges sagði í
septemberbréfí 1900 að ekki væri
nein furða að íslendingar hefðu
þann sið að óska hver öðrum gleði-
legs sumars, því sú árstíð, með
„ ... yfirgengilegu ljósi sínu,
stórfenglegum sólarupprásum og
sólsetrum og loks með björtum,
heiðskírum nóttum, getur verið al-
veg töfrandi."
Á Fáskrúðsfirði
Verulegur og stundum meiri hluti
starfanna á Fáskrúðsfírði var í þágu
heimamanna þótt sjúkrahúsið væri
ætlað Frökkum. Tæp 25% sjúklinga
sem lágu á spítalanum á árunum
1899—1904 voru íslendingar, 47
talsins. Þar við bættust heimsóknir
án innlagnar og vitjanir um ná-
grennið.
Áður en systurnar komu höfðu
læknar á frönskum herskipum með
fískiflotanum hjálpað íslendingum
sem leituðu til þeirra með mein sín.
Austfírðingar höfðu góða reynslu
af þessari þjónustu og tóku fljótt
að leita til St. Jósefssystra í sama
skyni. Háir og lágir komu til þeirra
úr Fáskrúðsfirði og nálægum
byggðum auk þess sem þær lögðu
land undir fót og komust fljótt upp
á lagið með að nota íslenska sam-
göngutækni að sögn sr. Jóhannesar
Frederiksen í danskri blaðagrein í
júlí 1897:
....eins og systurnar [í Reykja-
vík] eru byijaðar að heimsækja
sjúka og fátæka á heimilum þeirra,
þá hafa þær líka þar, að hluta til
á hestbaki og á fjöllum, reynt að
koma og líkna. Að sögn frönsku
foringjanna eru bæði þær og sr.
Osterhammel strax orðin mjög vin-
sæl í hinum fjarlæga dal.“
Systumar nutu mikils álits og
voru kallaðar „læknar" eins og sr.
Osterhammel skýrði frá í september:
„Til viðbótar öllum þessum störf-
um í þágu Frakka stunduðu syst-
urnar hvers konar þjónustu við íbú-
ana á staðnum og í sveitunum
umhverfís. Þar sem enginn læknir
var búsettur hér komu menn langar
leiðir til þess að ræða við „lækn-
ana“ eins og það var orðað.“
Sumarið 1898 var eitt sinn kom-
ið með slasaðan reiðhest til hjúkrun-
ar við sjúkrahúsið:
„Þegar við komum... að litla
spítalanum okkar urðum við mjög
hissa að sjá hóp manna (Frans-
menn) standa fyrir utan dymar, og
þegar við komum nær sáum við tvö
hestseyru standa upp úr þvögunni.
Enn meiri varð undrun okkar þegar
við sáum systur Clotilde með vatns-
skálar og umbúðir á hnjánum fyrir
framan litla hestinn og binda um
fót á honum, en í reiðferð til Fá-
skrúðsfjarðar hafði blóð skyndilega
tekið að fossa úr fæti aumingja
dýrsins, án þess að reiðmaðurinn
vissi af hvaða völdum. Nú stóð það
alveg kyrrt og þolinmótt meðan
fóturinn var þveginn og búið um
sárið og eigandinn sýndi mikla gjaf-
mildi og þakklæti fyrir kærleiks-
verkið sem systirin hafði auðsýnt
uppáhaldsdýrinu hans; þó vil ég
bæta því við að þetta var fyrsta og
sennilega eina dýravitjunin. Þetta
var líka kærleiksverk, í margra
mílna radíus er hvorki læknir fyrir
menn né dýr, þess vegna koma all-
ir til okkar.“
Heimahjúkrun í Reykjavík
Systrunum varð eftirminnilegt frá
þingtímanum sumarið 1899 að
hjúkra í heimahúsum í Reykjavík
tveimur íslenskum alþingismönnum
utan af landi. Annar var „óþolandi"
sýslumaður, hinn fyrirmyndarprest-
ur. í fréttabréfínu með þessum tíð-
indum rekur systir des Ánges fyrst
sögu Alþingis á Þingvöllum og lýsir
þinghúsinu við Austurvöll, sem þá
rúmaði líka Landsbókasafnið og
Fomgripasafnið „með mörgum
gömlum hlutum frá kaþólskúm
tíma“. Hún segir að 1. júlí hafí þing
verið sett, að undangenginni guðs-
þjónustu í Dómkirkjunni, en furðar
sig á ræðuefninu, um faríseann og
tollheimtumanninn. Hún spurði ís-
lenska vinnukonu systranna „hvaða
tengsl þessi prédikun hefði við Al-
þingi?“ Vinnukonan taldi prestinn
hafa álitið að íslenskum þingmönn-
um veitti ekki af að „hlusta á ræðu
um auðmýktina". Og systirin heldur
áfram:
„Við kunnum engin skil á stjórn-
málum á íslandi og létum Alþingi
vera Alþingi þangað til dag einn
að maður nokkur kom og bað um
hjúkrunarkonu handa alþingis-
manni sem hefði veikst skyndilega.
Hinn óhamingjusami maður olli
systur Elísabetu engu smávegis
annríki. Ovenjulega uppstökkur
persónuleiki hans, sem blandaðist
saman við háan hita, gerði hann
svo óþolandi, að fyrir dauða sinn
varð hann að biðja systurina fyrir-
gefningar á hversu hræðilegur hann
hefði verið við hana.“
Þingmaðurinn var Benedikt
Sveinsson (1826—1899), fyrrum
yfírdómari, sýslumaður Þingeyinga
(og faðir Éinars skálds Benedikts-
sonar), sem lést úr lungnabólgu 2.
ágúst í Reykjavík. Hann er talinn
hafa verið sá lögfræðingur, sem á
prenti taepum fjórum áratugum fyrr
varaði íslendinga við að bijóta
landslög með því að hafa samskipti
við frönsku prestana, meðan trú-
frelsi hafði ekki verið í lög leitt.
Áður en Benedikt dó voru St.
Jósefssystur kallaðar í hús í Reykja-
vík til sr. Þorkels Bjarnarsonar
(1839—1902) sem sat á Reynivöll-
um í Kjós, var þingmaður Gull-
bringu- og Kjósarsýslu og fræði-
I
I
I
I
I
I