Morgunblaðið - 31.12.1997, Blaðsíða 36

.36 D MIÐVIKUDAGUR 31. DESEMBER1997
MORGUNBLAÐIÐ
HVAÐ SEGJA ÞEIR
UM ÁRAMÓTIN?
Forsvarsmenn ýmissa hagsmuna- og heildarsamtaka í samfélaginu horfa
um öxl og fram á veg hér á síðum blaðsins í tilefni af áramótunum.
Ari Teitsson formaður
Bændasamtakanna
Niðurstöð-
ur Kyota-
ráðstefn-
unnar land-
búnaðinum
mikilvægar
SÚ VAR tíðin að íslenski bóndinn
átti allt sitt undir sól og regni. Pjöl-
breytt tækni við landbúnað og þró-
aðar ræktunaraðferðir
til aukningar uppskeru
jarðargróða hafa gefið
bóndanum nýja mögu-
leika á að mæta óblíðu
veðurfari. Eigi að síður
skiptir veðurfarið enn
miklu máli og milt veð-
urfar mestan hluta árs-
ins 1997 hefur létt
mörgum bóndanum
lífsbaráttuna. Snjólétt
var á útmánuðum
1997, sumarið tiltölu-
lega hlýtt en vætusamt
víða þannig að upp-
skera jarðargróða var
góð og þar á meðal
kornþroski viðunandi
víðast þar sem sáð var. Mest voru
þó veðurgæðin síðustu mánuði árs-
ins og hlýindi og snjóleysi eiga sér
vart hliðstæðu á öldinni.
Þótt hlýtt veður ætti að vera
fagnaðarefni þjóð sem háð hefur
baráttu við ís og kulda allt frá land-
námi skyggir hér á grunur um að
þetta sé vísbending um breytt veð-
urfar af mannanna völdum. Þótt
enginn viti með vissu hvaða áhrif
mögulegar veðurfarsbreytingar
hafa á Island og íslendinga er þó
vitað að breytingar á Golfstraumn-
um gætu gert landið með öllu
óbyggilegt.
Heildamiðurstöður Kyoto-ráð-
stefnunnar og framkvæmd þeirra
gæti því til lengri tíma ráðið örlög-
um þessarar þjóðar og því hljóta
íslendingar að fylgja þeim niður-
stöðum sem þar náðust, sé þess
nokkur kostur.
Góð sala landbúnaðarvara
Sala íslenskra landbúnaðarvara
hefur verið jöfn og góð á liðnu ári.
Engin gæðaáföll hafa á árinu kast-
að rýrð á hollustu og gæði vörunn-
ar og meiri sátt hefur ríkt en oft
áður um landbúnaðinn og fram-
leiðsluvörur hans. Kaup íslenskra
landbúnaðarvara eru nú aðeins um
6% af útgjöldum vísitöluíjölskyld-
unnar og aukinn skilningur á nauð-
syn íslenskrar atvinnustefnu opnar
augu æ fleiri neytenda fyrir mikil-
vægi landbúnaðarins og þá jafn-
framt að þessum 6 prósentum sé
vel varið.
Fákeppni á matvörumarkaði
Samkvæmt upplýsingum Við-
skiptablaðsins ráða nú 5 fyrirtæki
60% af matvörumarkaðnum og vex
hlutdeild þeirra ár frá ári. Nú getur
fækkun eininga leitt til hagkvæm-
ari reksturs þannig að þetta hefur
trúlega áhrif til lækkunar á mat-
vælaverði til neytenda. Á sama tíma
fjölgar fremur seljendum landbún-
aðarvara og staða þeirra gagnvart
verslunarveldunum veikist. Túlkun
samkeppnislaga, sem er þrengri
gagnvart búvöruframleiðendum hér
en I okkar nágrannalönndum, sam-
fara afnámi opinberrar verðlagn-
ingar, veikir enn stöðu framleiðend-
anna. Engin ástæða er til að ætla
að verslunin vilji rústa íslenskan
landbúnað er í hörku samkeppninn-
ar gæti þó hallað á smáa framleið-
endur sem hindraðir væru í sam-
starfi af þröngri lagatúlkun.
Staða landsbyggðarinnar
Samfara vaxandi byggðaröskun
hefur umræða um byggðamál auk-
ist og reynt hefur verið að kryfja
orsakir fólksflutninga. Þótt vissu-
lega hafi komið í ljós að margir
þættir hafí þama áhrif
stendur þó óhaggað
að afkomumöguleikar
ráða mestu. Því virðist
ljóst að bætt afkoma
búvöruframleiðenda
ein getur stöðvað þann
flótta sem nú er úr
landbúnaðinum, eink-
um í dreifðri byggð.
Með auknu fijálsræði
í viðskiptum með bú-
vörur gæti mismun-
andi staða afurða-
stöðva og geta til að
greiða bændum viðun-
andi verð því haft af-
gerandi áhrif á þróun
í einstökum byggðum.
Á sama hátt virðist augljóst að
verð neysluvaranna skiptir máli í
þessu sambandi og hætt er við að
þeir aðilar sem knúnir eru til að
lækka verð sinna vara til stóru
verslanakeðjanna hafí litla mögu-
leika á að bjóða landsbyggðaversl-
uninni sömu kjör sem aftur hvetur
til flótta af landsbyggðinni. Vax-
andi mismunur á raforkuverði milli
landsbyggðar og suðvesturhoms
virkar í sömu átt.
Bætt afkoma í sauðfjárrækt
Niðurstöður Hagþjónustu land-
búnaðarins sýna nokkurn afkomu-
bata í sauðfjárrækt á árinu 1996.
Þannig virðist því hmni í greininni
sem við blasti 1995 hafa verið
bægt frá a.m.k. I bili. Enn eru þó
tekjur I greininni afar lágar og
væntanlega engin stétt tekjulægri.
Því má búast við að framleiðendum
fækki á næstu árum nema til komi
möguleikar á auknum tekjum. Slíkt
gerist tæplega nema með aukinni
framleiðslu á sauðflárbúunum og
aukinn útflutningur á valda mark-
aði hlýtur að vera forsenda þess.
Raunar á sér nú stað þróun í þá
átt og er unnið að slíkum verkefnum
með völdum verslunarkeðjum í
Belgíu, Danmörku og Bandaríkjun-
um.
Nýr samningur um
mjólkurframleiðslu
Afkoma mjókurframleiðenda
hefur farið versnandi á undanföm-
um árum. Veldur því m.a. krafa
um verðlækkun mjólkurvara, lágt
verð á nautakjöti og aukinn til-
kostnaður á ýmsum sviðum. Við
gerð nýs búvörusamnings um mjólk
sem undirritaður var 17. desember
sl. hlaut því erfið staða greinarinn-
ar að vera höfð til hliðsjónar og
ekki gerðar sömu kröfur og 1992.
Samningurinn gildir til 2005 og
skapar því sýn til lengri tíma en
áður. Við haldið er þeirri framleiðslu-
stýringu sem verið hefur um árabil.
Losað er um verðlagningu bæði á
framleiðenda- og heildsölustigi, sem
vissulega skapar ákveðna óvissu en
gerir jafnframt auknar kröfur til
mjólkurvinnslunnar um hagkvæmni
og til bænda um sameiginlega
ábyrgð á þróun vinnslunnar. Inn-
flutningsvemd er við haldið, en hún
er forsenda fyrir viðunandi stöðu
mjólkurframleiðenda á norðurslóð.
Hvað er framundan?
Ef allt fer á versta veg varðandi
breytingar loftslags og hafstrauma
af mannavöldum er ekki sjálfgefíð
að neinir möguleikar séu framundan
í íslenskum landbúnaði. Takist að
bægja frá þeirri ógn, sem auknar
líkur eru á eftir Kyoto-ráðstefnuna,
má leyfa sé að vona að skilningur
á gildi öflugra matvælaframleiðslu
í hreinu umhverfí fari vaxandi.
Sífellt fleiri gera sér ljóst að holl
matvæli eru undirstaða líkamlegrar
hreysti og þeir sömu vita að góðar
vörur kosta. Jafnframt vex þörf á
matvælaframleiðslu með auknum
milliríkjaviðskiptum og vaxandi
kaupgetu í stærri hluta heimsins.
Hreint landbúnaðarland sem mjög
er vannýtt á Islandi gæti því orðið
mikilvægt innan fárra áratuga.
Megi nýtt ár verða íslendingum
farsælt.
Kolbeinn Kristinsson,
formaður V erslunar-
ráðs íslands
Ríki o g
sveitarfélög
taki til
í rekstri
sínum
ÁRIÐ 1997 var ár hagvaxtar og
uppsveiflu í efnahagsmálum hér á
landi. Ef litið er á hagtölur virðist
efnhagslífíð búa við
kjöraðstæður. Hag-
vöxtur er ívið meiri en
í samkeppnislöndum
okkar, verðbólga er lít-
il, atvinnuleysi er lítið
miðað við það sem ger-
ist í nágrannalöndun-
um, ríkissjóður er rek-
inn með afgangi og
opinberar skuldir sem
hlutfall af landsfram-
leiðslu fara lækkandi.
Ef hins vegar er rýnt
í forsendur þessara
talna og litið til fram-
tíðar er full ástæða til
að hafa varann á.
Á fyrri hluta ársins
voru gerðir kjarasamn-
ingar sem fólu í sér
meiri kostnaðarhækkanir fyrir at-
vinnulífíð en það getur með góðu
móti borið, meiri hækkanir en
vænta má í samkeppnislöndum okk-
ar. Samhliða þessu hefur hinu opin-
bera ekki tekist að hagræða nægj-
anlega og halli ríkissjóðs hverfur
vegna aukinna tekna en ekki vegna
þess að dregið hafí verið úr útgjöld-
um. Þetta hefur leitt til aukinnar
spennu í hagkerfínu, sem hætt er
við að komi fram í meiri verðbólgu
og jafnvel hækkun vaxta. Ástæða
er til að óttast að nýgerðir kjara-
samningar, lítið kostnaðaraðhald
hjá hinu opinbera og skilningsskort-
ur stjómvalda á nauðsyn breyttra
leikreglna í atvinnulífínu geti leitt
til lakari afkomu fyrirtækjanna,
minni fjárfestingar og verra_ efna-
hagsástands þegar frá líður. í þess-
um efnum snýr það fyrst og fremst
að hinu opinbera, bæði ríki og sveit-
arfélögum, að sýna aðhald í fjár-
málum sínum. Fyrirtækin í landinu
hafa á undanfömum ámm tekið vel
til í rekstri sínum og halda áfram
að auka framleiðni sína. Kominn
er tími til að hið sama gerist hjá
opinberum aðilum.
Stjórnvöld eru svifasein
í heimi þar sem samkeppni er
alþjóðleg og óvægin geta opinberar
reglur og starfsumhverfí, sem at-
vinnufyrirtækjum er gert að búa
við, ráðið úrslitum um viðgang
þeirra og afdrif í samkeppninni.
Jafnframt kann slíkt að vera
ákvörðunarástæða fyrir því hvar
fyrirtæki staðsetja starfsemi sína.
íslensk stjórnvöld eru því miður
oft á tíðum svifasein að bregðast
við breyttum aðstæðum. Áður fyrr
skipti það minna máli, en alþjóða-
væðing samtímans hefur stytt við-
bragðstíma fyrirtækja og stjórn-
valda gagnvart breyttum aðstæð-
um. Stjórnvöld hafa t.d. ekki brugð-
ist við vaxandi starfsemi íslenskra
fyrirtækja erlendis, í formi verkefna
eða með stofnun dótturfélaga, með
því að laga skattareglur að slíkri
alþjóðavæðingu. Þannig er íslensk-
um fyrirtækjum á margan hátt
gert erfíðara fyrir en erlendum
keppinautum.
Stjórnvöld eru einnig svifasein
að leiðrétta ýmiss konar ójafnræði
og mismunun í þjóðfélaginu. Á
þessu sviði hefur þó nokkur árang-
ur náðst, en það er þó fyrst og
fremst fyrir tilstilli óháðra úr-
skurðaraðila á borð við umboðs-
mann Alþingis og Samkeppnis-
stofnun, auk erlendra eftirlitsstofn-
ana. Enn er þó víða pottur brotinn
eins og glöggt kom fram á Við-
skiptaþingi Verslunarráðsins á ár-
inu sem nú er að líða.
Á þinginu, sem haldið
var undir heitinu „Er
ríkisvaldið andsnúið
jafnræði í atvinnulíf-
inu?“ komu fram fjöl-
margar athugasemdir
og ábendingar um það
sem betur mætti fara
í þessum efnum.
Einkavæðing og
efling sparnaðar
Einkavæðing opin-
berra fyrirtækja hefur
einnig liðið fyrir það
hversu svifasein
stjórnvöld geta verið.
Þrátt fyrir fyrirheit
stjórnvalda hefur
gengið hægt í þessu
efni og mælt í seldum hlutabréfum
hefur árlega dregið úr einkavæð-
ingu frá árinu 1993. Stjórnvöld,
ríki og sveitarfélög þurfa að taka
sér tak og standa fyrir myndarlegri
einkavæðingu á næstu árum með
því selja fyrirtæki, leggja niður
óþarfa starfsemi á sínum vegum
og bjóða út ýmis þjónustuverkefni.
Þannig væri dregið úr umsvifum
hins opinbera, rekstur gerður hag-
kvæmari og framtíðarútgjöld spör-
uð. Skynsamlegast væri að veija
sölutekjum til greiðslu á erlendum
skuldum og spara vaxtagreiðslur í
framtíðinni. Gera á þá kröfu til
opinberra aðila að þeir reki ekki
atvinnustarfsemi og jafnframt að
þeir leiti stöðugt leiða til að nýta
markaðslögmálin við að ná fram
hagkvæmni, t.a.m. með útboði ein-
stakra þjónustuþátta. í þeim efnum
mega ekki vera neinar heilagar
kýr, hvorki á sviði mennta- né heil-
brigðismála. Sem gott dæmi um það
hvernig hið opinbera getur keypt
menntunarþjónustu af einkaaðilum
má nefna Verzlunarskóla íslands.
Það samstarf hefur þróast í áranna
rás og næsta haust mun Viðskipta-
háskólinn í Reykjavík hefja starf-
semi sína. Skólinn mun bjóða upp
á hagnýtt nám í viðskiptafræðum
og hafa sterk tengsl við breytilegar
þarfir atvinnulífsins. Er ekki að efa
að hann mun styrkja viðskipta-
menntun á íslandi. Þessi uppbygg-
ing viðskiptamenntunar og fram-
ganga menntamálaráðherra í því
efni ætti að vera öðrum stjórnvöld-
um fyrirmynd um það hvernig vinna
má á skjótan og markvissan hátt
að nauðsynlegum úrbótum í sam-
starfí við þá aðila sem málin snerta.
Aukin einkavæðing er ekki ein-
ungis leið fyrir hið opinbera til að
draga úr útgjöldum sínum heldur
má nýta hana til að auka spamað
landsmanna og sporna gegn þenslu.
Lítill sparnaður þjóðarinnar hefur
verið vandamál til margra ára sem
m.a. hefur dregið úr fjárfestingum
eða aukið viðskiptahalla. Stjórnvöld
þyrftu samhliða að auka hvatningu
til myndunar fijáls sparnaðar með
skattaívilnunum, t.d. vegna hluta-
bréfakaupa eða annars langtíma-
sparnaðar.
Lífeyrislöggjöf í átt til
fijálsræðis
Langtímasparnaður og fyrir-
hyggja í lífeyrismálum er mikilvæg
fyrir sérhvern einstakling. Á árinu
1997 var mikil umræða um fyrir-
komulag lífeyrismála. Það hefur
verið stefna Verslunarráðsins að
skylda ætti sérhvem einstakling til
að afla sér lífeyrisréttinda en hins
vegar ættu einstaklingarnir að hafa
frelsi til þess að velja hvar þeir
afla sér þessara réttinda. Með nýj-
um lögum var stigið skref í átt til
aukins fijálsræðis í lífeyrismálum
og mikilvægt var að víðtæk sátt
náðist um breytingarnar. í framtíð-
inni munu fleiri einstaklingar ráða
því alfarið hvar þeir afla sér lífeyris-
réttinda, allir munu njóta sambæri-
legrar lágmarkstryggingar og öll-
um verður fijálst að ráðstafa við-
bótartryggingarvemd sinni eða sér-
eignarsparnaði.
Fagleg umræða um
auðlindagjald
Stjómkerfí fískveiða var einnig
mikið til umræðu á líðandi ári. I
nóvember kynnti starfshópur á veg-
um Verslunarráðsins skýrslu um
málið sem vakti verðskuldaða at-
hygli. Niðurstaða hans var í stuttu
máli sú að álagning auðlindagjalds
Ari Teitsson
Kolbeinn
Kristinsson