Morgunblaðið - 10.01.1998, Blaðsíða 36

^36 LAUGARDAGUR 10. JANÚAR 1998
AÐSENDAR GREINAR
MORGUNBLAÐIÐ
Nýr búvörusamningur
RAGNAR Arnalds,
alþingismaður, spurði
landbúnaðarráðherra
á síðasta þingi um
hvað búið væri að selja
greiðslumark frá
mörgum bújörðum.
Einnig spurði hann
hvemig uppgjöri væri
háttað við lánar-
drottna sem ættu veð í
jörð, þegar bein-
greiðslurnar væru
seldar frá jörðinni.
Landbúnaðarráðherra
hafði engin svör við
fyrirspurn þingmanns-
ins.
Lánastofnanir hljóta að hafa
áhyggjur af því þegar réttindi, sem
löggjafmn helgar bújörðum, eru frá
þeim skilin, seld án kvaða og án þess
að áhvílandi veðlán séu gerð upp.
Bændur, sem eiga lífeyrisréttindi í
Lífeyrissjóði bænda, eru uggandi
um sinn hag, þar sem sjóðurinn hef-
ur lánað fjármuni til landbúnaðarins
með veði í bújörðum. Skemmst er að
minnast þess, að Lífeyrissjóður
bænda glataði 90 milljónum „út í
loftið“ vegna aðgæsluleysis stjórnar
lífeyrissjóðsins, vegna lána til gjald-
þrota flugfélags.
j Fram að þessu hefur bóndi, sem
selur kvóta af jörð, virst geta farið
með fjármunina út úr greininni,
lækkað söluverðmæti jarðarinnar
og skilið lánardrottna eftir í upp-
námi. Verslun og framsal kvóta og
afgreiðsla nýs búvörusamnings er
ekkert einkamál kúabænda og land-
búnaðarráðherra, heldur eru hér á
ferðinni mun víðtækari almennir
hagsmunir sem allir bændur ættu
að hafa atkvæðisrétt um og ætti að
fá vandaða umfjöllun á Alþingi.
- j. Stjómarskráin og dómur
Hæstaréttar
Stjórnarskrá íslenska lýðveldis-
ins er samkeppnisvæn og mælir fyr-
ir um jafnræði borgaranna. Hún
stendur vörð um eignir þeirra og
meðal þýðingarmestu heimilda, sem
í þeim rétti felast, er að allir geta
haft afrakstur af eign sinni og ráð-
stafað honum til annarra. Reynist
nauðsynlegt að skerða eignaréttindi
vegna almannahagsmuna verður
skerðingin að vera almenn, ganga
jafnt yfir alla og er hún þá bótalaus.
Sé hins vegar um sértæka skerð-
ingu að ræða, t.d. að bónda sé alfar-
ið bannað að nytja bújörð sína, eiga
að koma til bætur (eignaspjöll).
íifælt er fyrir um slíkar bætur, m.a.
í lögum um ráðherraábyrgð og í 67.
grein stjórnarskrár.
Stjómarskráin mælir fyrir um að
engin bönd megi leggja á atvinnu-
frelsi manna, nema almannaheill
krefjist þess og þarf til þess laga-
boð. Löggjafinn hefur haft fullnað-
armat á því hvort almenningsheill
krefjist þess að atvinnufrelsi sé
skert. Dómstólar hafa ekki hnekkt
þessu fullnaðarmati Alþingis varð-
andi atvinnufrelsisákvæði stjórnar-
skrárinnar.
Stefnubreyting sýnist þó verða á
þessari réttarþróun með dómi
Hæstaréttar frá 10. okt. 1996 í máli
nr. 110/1995 Samherji hf. gegn ís-
"lenska ríkinu, þar sem héraðsdómur
er blásinn af og Samherja hf.
dæmdar skaðabætur í Hæstarétti
vegna atvinnufrelsissviptingar.
Kjami málsins var sá að utanríkis-
ráðherra hafði ekki lagaheimild til
að þrengja atvinnufrelsi Samherja
hf. ásamt því að hann framseldi
óheimila valdheimild sína til Afla-
miðlunar og vísast í dóminn að öðm
leyti.
Samkeppnislöggjöfin
Með samkeppnislögum nr. 8 frá
25. febr. 1993 var stigið
ákaflega mikilvægt
skref til að tryggja
jafnræði og almenna
hagsmuni á markaði.
Lögin taka til hvers
konar atvinnustarf-
semi, svo sem fram-
leiðslu, verslunar og
þjónustu. Lögin taka
einnig til samninga,
skilmála og athafna,
sem ætlað er að hafa
áhrif hér á landi. Þau
eiga að vinna gegn
óhæfilegum hindrunum
og takmörkun á frelsi í
atvinnurekstri og auð-
velda aðgang nýrra keppinauta að
markaði. Þau eiga að gæta þess að
aðgerðir opinberra aðila takmarki
ekki samkeppni ásamt ýmsum
veigamiklum atriðum sem of langt
mál yrði upp að telja í stuttri blaða-
grein.
Glöggir bændur, sem hafa borið
búvörusamninginn saman við sam-
keppnislöggjöfína, telja að í mörg-
um veigamiklum atriðum standist
samningurinn ekki löggjöfina en
um þetta sé þó erfitt að fullyrða.
*
I nýjum búvörusamn-
ingi er engin greiðsluá-
ætlun, segir Þorsteinn
H. Gunnarsson í síðari
*
grein sinni. Oljóst er
hve mikla fjármuni rík-
issjóður þarf að reiða af
hendi.
Rikismismunun
Samvinnufélög bænda um af-
urðasölu voru stofnuð á ofanverðri
19. öld. Þau tóku við vörum bænda
til umboðssölu. Bóndinn fékk það
verð fyrir vöruna sem skilaverð á
markaði gaf og innan þess ramma
sem hin almenna ríkisábyrgð sagði
til um, eftir að hún kom til. Hægt
og hljótt hefur samvinnufélögum,
sem fara með afurðasölu bænda,
verið breytt í hafta- og skömmtun-
arfélög án þess að nokkur hafi tekið
eftir því né andmælt. Einum bónda
er skammtað t.d 170 þús. lítra
mjólkurinnlegg á meðan öðrum er
ef til vill skammtað 70 þús. lítra
innlegg og sá þriðji fær ekki að
leggja inn mjólk. Einn bóndi fær ef
til vill 5 milljónir kr. í ríkisstyrk frá
fjármálaráðherra á meðan annar
fær ekki nema 1 milljón kr. og sá
þriðji fær ekkert.
Sú ríkismismunun sem felst í
nýjum búvörusamningi hefur ekki
aðeins áhrif innan bændastéttar-
innar. Þessi ríkismismunun hefur
áhrif á allan drykkjarvörumarkað-
inn. Hún raskar samkeppnisstöðu
fyrirtækja, eins og t.d. Sólar hf. og
Olgerðarinnar Egils Skallagríms-
sonar, svo dæmi sé tekið en þau fá
engar beingreiðslur. Mismununin
hefur þvi víðtæka skírskotun og
virðist brjóta í bága við jafnræðis-
reglu stjórnsýsluréttarins.
Alræðisvald
í búvörulögum er mælt fyiár um
að Bændasamtökin fari með fyrir-
svar fyrir framleiðendur við gerð
búvörusamninga. Ekki er neitt sagt
um að samtökin þurfi að afla sér
skriflegs umboðs frá jarðeigendum
eða félagsmönnum samtakanna til
samningsgerðarinnar. Fámennri
stjóm er í raun afhent alræðisvald
yfir öllum bújörðum í landbúnaði.
Hún getur og hefur getað samið
eigendur og félagsmenn frá afnota-
rétti eigna sinna og ábúðarjarða og
í gjaldþrotastöðu, án þess að varn-
arréttur viðkomanda sé virtur inn-
an félagskerfísins. Nú er mælirinn
fullur og stundaglasið tæmt. Lög-
gjafinn verður með óyggjandi hætti
að ganga úr skugga um að samn-
ingurinn og framsal valds til hags-
munasamtaka og ráðherra í bú-
vörulögum brjóti ekki í bága við
stjórnarskrá. Úm þetta hefur staðið
deila allt frá því að búvörulögi voru
sett fyrir u.þ.b. 12 árum. Fjallað er
með mjög skýrum hætti um þessi
mál í bók prófessors Sigurðar
Líndals, Stjórnkerfi búvörufram-
leiðslunnar og stjórnskipan Is-
lands. Stjórnarskrárbundin réttindi
borgaranna geta aldrei verið afhent
fámennum hópi til samningsgerðar
við handhafa framkvæmdavalds.
Stjórnarskráin er ekki skiptimynt.
Varla er til það aumt veiðifélag í
landinu að ekki sé krafist skriflegs
umboðs, ef einhverjum er falið að
fara með atkvæðisrétt og gæta
hagsmuna jarðar á aðalfundi veiði-
félags, svo einhver samlíking sé
tekin.
Búvörusamningurinn
vefengdur
í nýjum búvörusamningi er eng-
in greiðsluáætlun og mjög óljóst og
loðið hvað ríkissjóður þarf að reiða
af hendi mikla fjármuni á samn-
ingstímanum. Þetta er mjög mikill
galli. Það vekur aftur á móti athygli
hve mjög áberandi er gerð grein
fyrir 25 milljóna kr. framlagi til
rannsókna og endurmenntunar,
enda hefur það meira áróðursgildi
og gæti bætt vígstöðu landbúnaðar-
ráðherra í stjórnmálaumræðunni.
I búvörulögum minnist skrifari
þess ekki að fé til rannsókna og
endurmenntunar eigi að koma í
gegnum búvörusamning. Spuming
er því hvort þetta fjárframlag hafi
lagastoð. Þá sýnist samningstíminn
vera nokkuð langur eða 7 ár, miðað
við samninga á almennum launa-
markaði. Engin krafa er gerð af
hálfu ríkisvaldsins um menntun eða
hæfni bændanna í nýjum búvöru-
samningi. Þar er því enginn hvati
eða leiðir til að umbuna þeim sem
hafa lagt á sig nám eða sýnt sér-
staka færni í atvinnugreininni.
Ef nýr búvörusamningur fer
óbreyttur í gegnum Alþingi er hætt
við að aðilar, innan landbúnaðar
sem utan, komi fyrr eða síðar til
með að skjóta málinu til samkeppn-
isyfirvalda og/eða dómstóla. Hlut-
verk Alþingis hlýtur að vera al-
menn sátt og ná fram almennum
heildarlausnum í þessu máli. Al-
þingismenn sverja stjórnarskránni
hollustu og þeim ber einungis að
fara eftir eigin sannfæringu. I
stjórnarskránni á að felast hin
raunverulega vörn fyrir frelsi og
lýðræði.
I þessu máli getur ríkið verið að
kalla yfir sig mikla fébótaábyrgð
sem hætt er við að almenningur
yrði ekki ánægður með. Það eru
engin rök fyrir því að almennings-
heill krefjist þess að gerður sé lok-
aður ríkisbúvörusamningur í mjólk-
urframleiðslu, við einn markhóp í
landbúnaði þar sem ójafnar niður-
greiðslur (beingreiðslur) raska
stöðu bænda innbyrðis. Sýnist því
óskynsamlegt að stefna málinu í þá
tvísýnu.
Nauðsynlegt er að í landinu sé
rekinn traustur og öflugur land-
búnaður með vel menntuðu starfs-
fólki. Eyþjóð verður að standa vörð
um og hlúa að sínum landbúnaði.
En gera verður skýra kröfu um að
stjómlög séu haldin, jafnræði borg-
aranna sé virt og athafnafrelsi
manna fái notið sín, valdi það ekki
röskun á almannaheill. Af öllu
framansögðu virðist nýr búvöru-
samningur standa á mjög ótraust-
um grunni hvað þetta allt varðar og
því er hann vefengdur sem réttur
grundvöllur mjólkurframleiðslu í
landinu.
Höfundur er búfræðikandídat.
Fjáröflun á vegum Stuóningsfélags
fátækra barna á íslandi er hafin
Söfnunarreikningur er í Búnaðarbanka Seljaútibúi nr. 3440
Þorsteinn H.
Gunnarsson
Hvalsheitið
gáshnallur
NOKKUR umræða hefur verið í
fjölmiðlum um hvalinn, sem rak á
fjörur rétt austan við Kálk á
Búlandsnesi fyrir skemmstu, og
menn ekki verið á eitt sáttir um nafn
hans. I fáeinum orðum langar mig
að reyna að útskýra af hverju þessi
ringulreið stafar.
Veturinn 1996-1997 skrifaði ég
bók um íslenska hvali, sem kom út á
prenti haustið 1997. Þar lýsi ég teg-
undunum 23, sem hafa að því er best
er vitað sést við ísland frá upphafi.
Við samningu bókarinnar glímdi ég
við ýmsa hluti, m.a. það, hvaða nöfn
ég ætti að láta vera aðalheiti hverr-
ar tegundar um sig. Annað sem mig
langaði til að gera, og tengdist þessu
beint og óbeint, var að
setja allar hvalategund-
imar í flokkunarkerfi,
þar sem kæmu fram
ættbálkur, yfirætt, ætt,
undirætt, ættkvísl, teg-
und og undirtegund
hverrar um sig. Og þá
vandaðist málið, því í
sumum tilvikum var
engin íslensk heiti að
finna, sem einkum
ræðst af því hve vís-
indagreinin er ung. Æv-
ar Petersen dýrafræð-
ingur hafði þó nýverið
reynt að samræma
þessa hluti og gert mjög
góð drög að slíkri töflu,
að hluta til með nýsmíði orða, en þó
einungis hvað snerti ættar- og teg-
undaheiti, og því ekki gengið alla
leið, að mér fannst, heldur látið
gömul nöfn eins og t.d. hnýðingur,
leiftur og hnísa, óáreitt, enda alda-
löng hefð fyrir þeim í tungumálinu.
Eg virti þau rök hans út af fyrir sig,
en vildi þó ganga lengra en þetta.
Og gerði það. Yfirættir, þar sem
þær á annað borð var að finna, lét ég
t.d. allar enda á -kyn (höfrungakyn,
nefjungakyn, búrakyn o.s.frv.), ættir
á sama hátt allar á -hveli (hafur-
hveli, svínhveli, búrhveli o.s.frv.), og
ættkvíslirnar fengu viðeigandi end-
ingu.
Þessu til útskýringar get ég tekið
Menn hafa ekki verið á
eitt sáttir um nafn
hvalsins sem rak á fjör-
ur austan við Kálk á
Búlandsnesi. Sigurður
Ægisson útskýrir hér
af hverju þessi ringul-
reið stafar.
þann hval, sem nýlega rak á fjörur
austur á landi, við Kálk á Búlands-
nesi. Ættbálkur hans er: hvalir,
undirættbálkur: tannhvalir, yfir-
ætt: nefjungakyn og ætt: svínhveli.
Þessi ætt, sem hefur að geyma 20
tegundir, greinist síðan í 5 ættkvísl-
ir og lét ég íslensku heitin miðast
við það. Ein ættkvíslin er brekar
(kólgubreki og sólbreki), önnur
nefjur (andarnefja og borðnefja),
þriðja - sem ekki hafði áður fengið
íslenskt nafn - hnallar (gáshnallur),
fjórða norparar (tannnorpari, sem
fram að þessu hefur verið nefndur
norpari) og sú fimmta snjáldrar
(alls 14 tegundir, þ.á m. íslensku
tegundirnar króksnjáldri og norð-
snjáldri). Flest þessara heita voru
til, áður en ég hóf að vinna að texta
bókarinnar, en hvalurinn, sem ég
nefni gáshnall, hafði áður verið
nefndur skugganefja eða gæsa-
nefja. Eg hafnaði þeim nöfnum,
enda gefa þau ranga mynd af skyld-
leika gáshnalls við andarnefju, á
kostnað annarra hvala ættarinnar.
Því brekar, norparar og snjáldrar
mættu því allt eins og ættu að heita
nefjur (sólnefja, kólgunefja, tann-
nefja, króknefja, norðnefja o.s.frv.);
ég hef a.m.k. ekki fram að þessu
séð á prenti í erlendum hvalabók-
um, að umræddur hvalur sé í ein-
hverjum nánari tengslum við and-
arnefju en þeir. Eitthvað hefur
a.m.k. komið fræðimönnum til að
setja hann í nýja ættkvísl, þar sem
hann er einn og sér, en ekki með
öðrum annarsstaðar.
Skugganefjuheitið er trúlega
samið af Óskari Ingimarssyni, og
liggur þar að baki, að menn hafa
tekið eftir því að litur hvalsins
dökknar, þegar hann rekur lifandi á
fjörur og er að deyja, eins og skuggi
færist yfir hann. Gæsanefjuheitið er
hins vegar komið frá Hálfdáni
Björnssyni á Kvískerjum í Öræfum,
og tekur hann þar mið af munnsvip
hvalsins, sem óneitanlega minnir á
gæsanef. Eg horfði líka
á þá staðreynd, en not-
aði eldri mynd orðsins
gæs, þ.e.a.s. gás, enda
fer það betur i munni í
samsetningunni gás-
hnallur. Hvað viðliðinn
snertir var ég með í
huga orð vinar míns frá
Hólmavík, Magnúsar
Ólafs Hanssonar, er
sagði við mig eitt sinn á
góðum degi, þegar við
lónuðum á gúmmítuðru
úti fyrir Isafjarðar-
djúpi, og útselur einn
mikill vexti skaust úr
kafi rétt framan við bát-
inn: „Nei, sérðu hnall-
inn, maður!“ Að vera hnellinn þýðir
m.a. að vera þrýstinn í vexti, þybb-
inn.
Á sama hátt og ég hef að framan
útskýrt gaf ég hnísunni gamalt heiti
frá Jónasi Hallgrímssyni, selhnísa,
hnýðingnum nafnið blettahnýðir og
leifturinn fékk heitið leifturhnýðir,
enda voru fræðimenn áður búnir að
gefa öðrum hvölum innan sömu ætt-
kvíslar nöfnin beltahnýðir, dökkva-
hnýðir, flikruhnýðir og skelluhnýðir.
Mér fannst ástæðulaust að láta
hnýðing og leiftur rústa því kerfi,
sem ég var að byggja.
Á hitt ber einnig að líta, að það er
alls ekkert víst að nöfnin hnýðingur
og leiftur, sem m.a. koma fyrir í
hvalabálki norska ritsins Speculum
regale, öðru nafni Konungsskugg-
sjár, sem talið er ritað einhvern tím-
ann á 13. öld, merki þá hvali, sem nú
bera þau heiti. Og eins er um mörg
önnur hvalaheiti, sem þar koma fyr-
ir. Raunar er mjög líldegt að hnýð-
ingur þar sé grindhvalur, enda er
hann sagður 20 álna langur og að
auki tannlaus, og þeir hvalir „iðu-
lega reknir á land hundruðum sam-
an“.
Og nafnið léttir (Delphinus delp-
his), sem fræðimenn hafa nú gefið
hvalnum, sem löngum var með al-
þýðu nefndur höfrungur, hundfiskur
eða eiginlegi höfrungur, er einnig
þekkt sem gæluyrði á hrafm’eyði.
Og áfram mætti lengi telja.
Ég ætla ekki að hafa þetta lengra,
en ítreka að lokum, að það, sem
fram kemur í bókinni „Islenskir
hvalir, fyrr og nú“, er einungis við-
leitni mín til að samræma íslensk
hvalanöfn miðað við þær ættkvíslir,
sem dýrin tilheyra; eða m.ö.o. að
koma reglu á hlutina. Og ekki má
það gleymast, að þótt ég í örfáum
tilvika búi þannig til ný íslensk aðal-
heiti hvalanna, eru önnur heiti
þeirra - reyndar öll þau, sem ég hef
rekist á í gömlum ritum og nýrri -
einnig höfð með, og þau sem ég leysi
af hólmi og eru enn í notkun, eru
meira að segja til áherslu og að-
gi-einingar frá öðrum, sem ekki eru í
umferð lengur, rituð með hástöfum.
í von um að þetta hafi svarað
vangaveltum um hvalinn Ziphius
cavirostris, öðru nafni gáshnall -
sem einnig ber íslensku heitin
skugganefja og gæsanefja, og hefur
frá árinu 1758 til þessa dags borið
alls 37 latnesk fræðiheiti - bið ég
menn vel að lifa.
Höfundur er sdknarprestur á Grenj-
aðastað og einn af höfundum bókar-
innar „íslenskir hvalir, fyrr og nú“.
Sigurður Ægisson