Morgunblaðið - 29.05.1998, Blaðsíða 38

* 38 FÖSTUDAGUR 29. MAÍ 1998
AÐSENDAR GREINAR
MORGUNBLAÐIÐ
r
Verðleika-
þjóðfélagið
/
Það hryggilega er að á Islandi hafa
þau samfélagsöfl, sem ættu að hafa for-
ystu um framþróun í nafni verðleika-
þjóðfélagsins, verið hörðustu andstæð-
ingar þessarar hugmyndafræði
PÓLITÍSK hugmynda-
kerfí geyma flest í
sér mynd af samfé-
lagi því sem stefnt
skuli að. I gegnum
tíðina hafa slík hugmyndakerfi
risið og hnigið; sósíalisminn
hrundi til grunna vegna innri
mótsagna og með honum heilt
heimsveldi, óheftum kapítalisma
hefur víðast hvar verið hafnað á
þeim forsendum að hann feli í
sér aðfór að siðferðislegum
gnmni samfélagsins. Þótt enn sé
deilt um leiðir hefur á seinni ár-
um skapast um það samstaða í
velflestum vestrænum ríkjum að
stefna beri að
VIÐHORF
Eftir Ásgeir
Sverrisson
samfélagi sem
byggi á skýrum
leikreglum; að-
stoða beri þá
sem af ein-
hverjum orsökum ganga ekki til
leiks á grundvelli jafnstöðu en
meginreglan skuli vera sú að
menn geti treyst á að þeir verði
metnir að verðleikum.
Þessi hugmynd ætti í raun að
vera einn af hornsteinum samfé-
lagsins. Við blasir t.a.m. að ill-
mögulegt er að hvetja fólk til að
takast á við erfitt og kostnaðar-
samt langskólanám án þess að
fyrir liggi einhvers konar fyrir-
heit þess efnis að mönnum verði
umbunað fyrir að hafa gengið
menntaveginn. Þetta á t.a.m. um
að ekki verði gengið framhjá
þeim hinum sömu við ráðningar
í tiltekin störf á vegum hins op-
inbera og að tryggt sé að þau
verði ekki fengin þeim sem
minni menntun eða reynslu
hafa. Verðleikahugtakið tengist
með öðrum orðum sanngimis-
hugtakinu. Þessi tvö hugtök eru
síðan mikilvægur þáttur í sið-
ferðislegri undirbyggingu þjóð-
félagsins.
Þjóðfélög sem ekki viður-
kenna verðleikahugtakið lenda
fyrr eða síðar í vanda og kraft-
birtingarform hans er oftar en
ekki stöðnun. Nægir í þessu
samhengi að vísa til hinnar
kommúnísku forréttindastéttar í
Sovétríkjunum og fjölskyldu-
veldisins í Indónesíu svo nýlegt
dæmi sé tekið.
Á síðustu vikum og mánuðum
hafa gefist ærin tækifæri til að
hugleiða hvort og þá með hvaða
hætti verðleikasamfélagið haldi
innreið sína á Islandi því hér
hefur þessi siðferðislega grunn-
hugmynd löngum átt erfitt upp-
dráttar. Það hryggilega er að á
Islandi hafa þau samfélagsöfl,
sem ættu að hafa forystu um
framþróun í nafni verðleikaþjóð-
félagsins, verið hörðustu and-
stæðingar þessarar hugmynda-
fræði. Hér ræðir um stjómmála-
flokkana, sem enn draga fram
lífið í hugmyndafræði fortíðar-
innar og taka hagsmuni sína
fram yfir nútímalega samfélags-
þróun.
Réttnefndur landsjálfti reið
yfir Landsbanka íslands en þar
vora og eru enn í forastustöðum
menn sem fengið höfðu þessi
háu embætti á grandvelli
tengsla við stjórnmálaflokka en
ekki í krafti eigin verðleika. Og
tilfellin era fleiri en „Lindar-
málið“ skelfilega, uppgjörið í
Landsbankanum og „Kögunar-
málið“ svonefnda en um það síð-
astnefnda gildir að það hefði
verið talið til stórhneyksla í
flestum þróuðum ríkjum.
Það kerfi pólitískra ráðn-
inga og embættisveitingaj
sem stjórnmálaflokkar á Is-
landi hyggjast sýnilega halda
áfram að verja, er í raun til-
ræði við verðleikahugmynd-
ina. Þessi skipan mála hefur
unnið gríðarmikið tjón hér á
landi, spillt siðferðinu og
grafið undan trú manna á að
ákveðin gildi séu í heiðri höfð
í samfélaginu. „Málin“ fyrr-
nefndu sýna enda að þau
gildi hafa tilteknir stjórn-
málamenn, skjólstæðingar
þeirra og sendisveinar
hundsað með öllu.
Þótt „siðvæðingarkrafan"
hafi á köflum holan hljóm og
berist á stundum úr óvænt-
um áttum felur hún í raun í
sér ákall um að horfið verði
af braut pólitískrar forræðis-
hyggju en þess í stað verði
tryggt að leikreglur grund-
vallaðar á hugtökum á borð
við verðleika og sanngirni
verði ráðandi afl i þjóðlífinu.
Gegn þessu hafa stjórnmála-
flokkai- unnið enda hefur póli-
tíska ráðningarkerfið tryggt
ákveðið valdajafnvægi, sem
meðal annars hefur birst í því að
tiltekin stjórnmálasamtök hafa
„átt“ ákveðin sæti og embætti í
landinu. Hófleg bjartsýni er ráð-
leg í þessum efnum en ef upp-
gjör er í vændum mun það
byggjast á kröfunni um að menn
verði metnir að verðleikum en
ekki sökum pólitískra tengsla
sinna.
Á síðustu áratugum hafa örfá-
ir en sérlega óheppilegir ráða-
menn unnið gegn þvi að leik-
reglur svipaðar þeim og nú era
víðast hvar í heiðri hafðar í lýð-
ræðisríkjum verði innleiddar
hér á landi. í stað framtíðarsýn-
ar hefur kerfi hagsmunagæslu
og flokksbundinnar skiptingar
valdsins einkennt lífið í landinu
og unnið gegn heilbrigðri samfé-
lagsþróun. Slíkt kerfi hefur ekki
aðeins í för með sér niðurdrep-
andi siðleysi eins og dæmin
sanna heldur er stöðnunin ekki
síður hættulegur fylgifiskur
þess.
Vissulega hafa ákveðin skref
verið stigin hér á landi tO að losa
um þetta kerfi en frekari endur-
nýjunar er þörf. Smæð þjóðar-
innar, skortur á samkeppni á
ýmsum sviðum, leikreglur kunn-
ingjasamfélagsins og ofurvald
stjómmálaflokka allt fram á allra
síðustu ár, allt hefur þetta unnið
gegn tilkomu verðjeikaþjóðfé-
lagsins á íslandi. Á meðan
stjómmálaflokkar era ekki reiðu-
búnir að styðja þá þróun, sem
sátt ríkir víðast hvar um að telja
megi æskilegt markmið, getur al-
menningur í þessu landi litlar
vonir gert sér um að horfið verði
frá þessari fomaldarlegu skipan
mála og pólitískri stýringu á allt
of mörgum þjóðfélagssviðum.
Hvað kom úr
kössunum?
NÚ, AÐ loknum sögu-
legum sveitarstjómar-
kosningum, er mönnum
eðlilega tíðrætt um úr-
slitin og hvemig beri að
túlka þau. Túlkanir fara
mikið eftir því frá hvaða
sjónarhóli menn skoða
niðurstöðumar. Vinstra
megin ræður miklu í
mati á úrslitunum hvort
menn era hlynntir eða
andvígir samiýlkingu fé-
lagshyggjufólks og
hægra megin línunnar
virðist hræðslan fyrst og
fremst stjóma túlkun
manna.
Þegar úrslit í 35
stærstu sveitarfélögum landsins eru
skoðuð kemur í ljós að samfylking-
arframboðin fá mest fylgi í 10
þeirra, þar af í tveimur með aðild
Framsóknarflokksins, þ.e. í Reykja-
vík og í Vesturbyggð og á Fá-
skrúðsfirði era sjálfstæðismenn
með í framboði gegn Framsókn.
Önnur sveitarfélög þar sem sam-
fylkingarframboð hljóta flest at-
kvæði eru Sandgerði, Grindavík,
Akranes, Borgarbyggð, Vestur-
byggð, Siglufjörður, Húsavík og
Austurríki. Á Húsavík og í Austur-
í-íki var sigur samfylkingarinnar
einstaklega glæsilegur.
í fyrsta og öðru sæti
f 15 sveitai-félögum af 35 eru
samfylkingarframboðin í öðru sæti
þar af á þremur stöðum með Fram-
sóknarflokki, þ.e. í Vestmannaeyj-
um, Bolungai’vík og á Seltjamar-
nesi. Hin sveitarfélögin era Kópa-
vogur, Garðabær, Reykjanesbær,
Snæfellsbær, Stykkishólmur, ísa-
fjarðarbær, Hólmavík, Ólafsfjörður,
Egilsstaðir, Seyðisfjörður, Árborg
og Þorlákshöfn.
í Hafnarirði, Mosfellsbæ, Skagaf-
irði, á Akreyri, Dalvík, Höfn og í
Vík eru samfylkingarframboðin í
þriðja sæti. Skýringin á
fremur slöku gengi í
Hafnarfrði er öllum
kunn en það verður að
viðurkennast að úrslit-
in í Skagafirði og á Ak-
ueyri eru nokkur von-
brigði.
Og hver er þá niðui--
staðan af þessu öllu?
Samfylkingarfram-
boðin eru í fyrsta eða
öðru sæti í 25 af 35
sveitarfélögum. í fimm
tilvikum er Framsókn
með samfylkingunni og
á einum stað samfylkja
sjálfstæðismenn með
félagshyggjuflokkun-
um gegn Framsókn. Þetta verður
að teljast ágætis árangur.
Boðið var fram í nafni Alþýðu-
Samfylking vinstri
manna á, að mati
Heimis Más Pétursson-
ar, góða möguleika á
að verða stærsta
eða næststærsta
aflið á Alþingi.
bandalagsins í þremur sveitarfélög-
um. Alþýðubandalagið vann hreinan
meirihluta á Raufarhöfn, er annað
stærsta framboðið í Grandarfirði og
deilir öðra sætinu með Sjálfstæðis-
flokknum á Vopnafirði.
Önuglyndi forsætisráðherra
Þegar úrslit sveitarstjórnarkosn-
inganna era skoðuð í þessu ljósi má
skilja önuglyndi Daíðs Oddssonar
forsætisráðherra fyrstu tvo sólar-
hringana eftir kosningar. Þrátt fyr-
ir gott gengi Sjálfstæðisflokksins
utan Reykjavíkur gat Davð ekki
hulið gremju sína. Hann er nefni-
Heimir Már
Pétursson
lega búinn að gera sér grein fyrir
því að það gæti verið að myndast
sterkt afl til mótvægis við Sjálf-
stæðisflokkn. Afl sem gæti fengið
30-50% fylgi í Alþingiskosningum.
Það er hins vegar rétt hjá forsæt-
isráðherra að þetta afl er ekki enn
fullmótað. Eins og ég sagði að fram-
an í þessaiá grein ræður það miklu
um túlkun úrslita sveitarstjórnar-
kosninganna hvernig menn era
stemmdir gagnvart hugmyndinni
um samfylkingu félagshyggjufólks.
Það er rétt sem margir hafa fullyrt
að það er hópur fólks innan Alþýðu-
bandalagsins sem má ekki heyra á
samfylkingu minnst. Það hefur hins
vegar farið minna fyrir umræðunni
um þá andstöðu sem er við hug-
myndina innan Alþýðuflokksins.
Þar eru margir sem enn sem komið
verða að teljast málsmetandi menn
innan flokksins mjög andsnúnir
hugmyndinni. Átakalínan í þessum
efnum hefur aftur á móti verið
dregin innan Kvennalistans.
Málcfnin eiga að ráða
Þetta þýðir bara eitt eins og
Margrét Frímannsdóttir, formaður
Alþýðubandalagsins, hefur margít-
rekað. Samfylking félagshyggju-
fólks ræðst fyrst og fremst á mál-
efnunum. Um þessar mundir eru
hópar sem unnið hafa í þeim að
klára sína vinnu og skila niðurstöð-
um til formanna A-flokkanna og
forystu Kvennalistans. Niðurstöð-
urnar verða síðan lagðar fyrir
aukalandsfund Alþýðubandalags-
ins dagana 3.-4. júlí þar sem flokk-
urinn tekur endanlega afstöðu til
þess hvort og þá með hvaða hætti
verður boðið upp á samstarf við Al-
þýðuflokk og Kvennalista. Úrslit
sveitarstjórnarkosninganna sýna
svo ekki verður um villst, að ef vel
tekst til í málefnavinnunni og menn
láta það sem sameinar ráða ferð-
inni fremur en það sem sundrar, að
samfylking félagshyggjufólks á
góða möguleika á að verða annað-
hvort stærsta eða næststærsta
aflið á Alþingi eftir kosningarnar
1999. Hver sem niðurstaðan yrði,
væri um stór tíðindi að ræða í ís-
lenskri stjórnmálasögu. Tíðindi
sem Daíð Oddsson og fleiri vilja
ekki fyrir nokkurn mun að gerist.
Höfundur er framkvæmdastjóri
Alþýðubandalagsins.
Eru fíkniefnaneytendur
undirmálshópur?
ÞAD er jafnan
ánægjulegt þegar
fræðimenn miðla af
þekkingu sinni og
leggja sitt af mörkum
til frjórrar þjóðfélags-
umræðu. Helgi Gunn-
laugsson, dósent í fé-
lagsfræði við Háskóla
Islands, gerir þetta í
grein sinni um fíkni-
efnavandann 23. maí sl.
Hann fjallar á áhuga-
verðan hátt um orsakir
vandans og kemur með
tillögur til úrbóta. Þetta gerir hann
með líkani sinna fræða, þ.e. félags-
fræði, sem gengur út frá því að
slæmar félagslegar aðstæður séu
aðalorsökin. Ýmis önnur líkön eru
þó til eins og líkan sállækninga sem
gengur út frá því að orsökina sé að
finna í erfiðri æsku, námskenninga-
líkanið sem segir að misnotkunin sé
lært atferli, og félags-uppeldis-
fræðilíkanið sem telur að skortur á
þekkingu og uppeldi sé ástæðan.
Hér á landi hefur nær allt meðferð-
arstarf verið byggt á líkani líffræð-
innar, þ.e. að áfengissýki og mis-
notkun annarra vímuefna sé sjúk-
dómur. Þetta á bæði við um Geð-
deild Landspítalans og SÁÁ, þar
sem læknar og hjúkrunarfólk ásamt
fyrrverandi misnotendum sjá um
meðferðina. Hugmyndafræðin hef-
ur fengið sterkar rætur í þjóðfélag-
inu og margir tileinkað sér þessi
viðhorf. Aðrar hug-
myndir, svo sem líkan
Helga, hafa lítt verið
reifaðar á opinberam
vettfangi, þó sitt sýnist
hverjum. Flestir geta
sameinast um að vand-
inn sé margslunginn en
hugmyndafræðin er
mikilvæg því hún
ákvarðar hvaða lausnir
teljast heppilegar.
Þegar horfst er í
augu við þá mannlegu
þjáningu sem fíkniefna-
neytendur og fjölskyldur þeirra lifa
við, byrja hugtök eins og ábyrgð að
skipta meginmáli. Ábyrgð
Vandinn er margslung-
inn, segir Þdrhildur G.
Egilsddttir, og þeir
sem við hann búa eiga
rétt á fordómalausri
umfjöllun.
uppalenda á börnum sínum, ábyrgð
misnotanda á lífi sínu, þ.m.t. neysl-
unni sjálfri, og ábyi'gð fagfólks bæði
í starfi og að upplýsa stjói-nvöld um
vandann. Einnig ábyrgð fræði-
manna að knýja á um fjárveitingu
til rannsókna á aðstæðum þeirra
sem hvað verst verða úti, bæði fé-
lagslega og meðferðarlega. Þannig
er hægt að stuðla að bættum félags-
legum aðstæðum og nauðsynlegri
breidd í meðferðartilboðum. Ekki
má gleyma ábyrgð stjómvalda á
pólitískri stefnumótun á öllum stig-
um forvarna.
Það sem fíkniefnaneytendur, og
aðrir sem eiga við félagsleg vanda-
mál að stríða, þurfa síst á að halda
er að fræðimenn stuðli að auknum
fordómum. Helgi flokkar þá sem
búa við erfiðar félagslegar aðstæð-
ur, og ef til vill misnota fíkniefni,
sem undirmálshópa og stimplar þá
þannig sem annars flokks þjóðfé-
lagsþegna. Má vera að Helgi sé að
þýða meinlaust fræðiorð úr út-
lensku en í daglegu tali er merking-
in neikvætt hlaðin og segir orðabók-
in undirmálsmenn vera lítilshæfa og
neðan við meðallag að hæfileikum.
Þeir sem til þekkja vita að hér eru á
ferðinni manneskjur búnar hæfi-
leikum og dugnaði að takast á við
lífið við ótrúlega erfið skilyrði, þó
svo að hæfileikamir nýtist þeim
stundum ekki sem skyldi. Þær eiga
von fyi'ir sig og fjölskyldúr sínar og
nota oft ómælda krafta til að öðlast
líf án fíkniefna og félagslegra
vandamála. Þær eiga rétt á að um
þær sé fjallað fordómalaust og af
virðingu. Aðeins þannig er hægt að
takast á við vandann.
Höfundur er sjdlfstætt starfandi
félagsrdðgjafi.
Þórhildur G.
Egilsdóttir