Morgunblaðið - 12.07.1998, Blaðsíða 31

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 12. JÚLÍ 1998 31
I
I
í
i
I
i
I
I
I
1
J
1
J
I
i
I
Einar Benedikts-
son í erlendri
hagfræðibók
hafi mikilvægu hlutverki að gegna
við mótun skilyrða, er stuðli að
hagvexti.
011 þessi atriði er áhugavert að
hafa í huga, bæði varðandi þróun
iðnríkjanna og landa Asíu og Suð-
ur-Ameríku. Það er ekki aðeins
auðsöfnun, sem skiptir máli, heldur
að auðnum sé dreift um þjóðfélag-
ið, þar sem hann ýti undir sérhæf-
ingu og stuðli að nýjungum og nýt-
ingu þeirra. Aukinn skilningur á
hvað stuðli að hagvexti gagnast
einnig auðugum löndum eins og Is-
landi, sem glímir við að viðhalda
miklum hagvexti fyrri ára.
Harðir vetur: Framlag
náttúrunnar til hagvaxtar
Nútíma hagfræðingar horfa á
fleira en hagtölur. Sachs er til
dæmis ekki banginn við að draga
veður og heilsufar inn í myndina.
Það er að hans mati engin tilviljun
að öll ríkustu lönd heims liggja
nánast undantekningalaust í
tempraða beltinu og tíðni malaríu
er mikilvæg vísbending um efna-
hagsástand einstakra landa. Og
þar sem malaríu gætir ekki þar
sem vetur eru harðir hikar hann
ekki við að slá því fram að harðir
vetur séu besta fyrirbyggjandi
læknisaðferð náttúrunnar. Jafn-
framt er það fagnaðarefni að iðn-
ríkin átta hafa nú í fyrsta skipti
tekið baráttuna gegn sjúkdómum á
stefnuskrá sína.
Hnattvæðing: Þróun
eða stökkbreyting?
Heimsmálin verða vart rædd nú-
orðið án þess að hnattvæðingu beri
á góma. Frank Field félagsmála-
ráðherra Breta vildi ekki gera of
mikið úr gildi hennar, meðan Sachs
var á öndverðum meiði. „Það eru
breytingar í lofti, þær ná djúpt og
þær kalla á nýja umgjörð. Hnatt-
væðingin er hluti af þessu ... Verð-
bréfasali í banka getur velt bank-
anum og fjármagn, sem hvergi
festist, stefnir heilum heimshluta á
heljarþröm,“ sagði Sachs. Orð hag-
fræðingsins Joseph Schumpeters
um skapandi eyðileggingu gætu átt
við um aðstæður nú.
Hinn sænski Percy Barnevik
stjórnarformaður ABB, margverð-
launaður fyrir stjórnunarhæfileika,
notar einnig hvert tækifæri til að
tala um hnattvæðingu og kýs að
tala um hagvöxt í hnattrænu sam-
hengi. Vaxtarmöguleikar séu
mörgum Evrópulöndum, sem hafa
ætlað að Ieysa atvinnuleysi sitt,
fækka fjölda atvinnulausra, með
því að láta fólk fara snemma á eft-
irlaun svo aðrir kæmust að, bætir
Assar Lindbeck við. „Þetta hefur
ekki leyst atvinnuleysisvandann,
heldur aðeins flutt fólk til og
fækkað vinnandi fólki. Það á ekki
að þvinga fólk til að fara á eftir-
laun, heldur reyna að auka at-
vinnu og ekki að veita manni efna-
hagslegar ívilnanir fyrir að fara
ungur á eftirlaun."
Það liggja spennandi rannsókn-
arverkefni í að átta sig á hvort vel-
ferðarkerfið hafi leyst upp gömlu
gildin og leitt til aukins ábyrgðar-
leysis einstaklinga. Fólk sparar
ekki til elliáranna, vinnur ekki ef
það kemst hjá því, fer á eftirlaun
við fyrsta tækifæri, er veikt ef það
fær bætur fyrir og kerfíð ýtir und-
ir hjónaskilnaði með því að gera
einstæðum mæðrum mögulegt að
komast af. Þetta er umdeilt, en um
leið er mikilvægt að átta sig á
verkun velferðarkerfísins til að
geta hannað kerfi sem ýtir undir
félagslega ábyrga hegðun.
Frá samkennd
til eiginhagsmuna
„Velferðarkerfið er ekki miðað
við hvemig fólk hegðar sér í raun
og veru. Fólk tekur mið af súium
eigin hagsmunum, sem er ekki
sama og eigingimi og græðgi,"
segir Frank Field. Þetta er viðmið-
un bresku stjómarinnar í endur-
skipulagi velferðarkerfisins, sem
er eitt helsta verkefni hennar.
Velferðarkerfið er gmndvallað
á samkennd, sem Field álítur of
fjarri raunveruleikanurn til að
geta verið undirstöðu velferðar-
Jeffrey Sachs Frank Field
Þoi*valdur Karel
Gylfason van Miert
hnattrænir og ekki bara stað-
bundnir.
Leikendurnir á
hagvaxtarsviðinu
„Það er fólk og fyrirtæki, sem
skapar vöxt, ekki ríkisstjórnir,“
bendir Michael Mussa á, „en ríkis-
stjórnir geta skapað vaxtarskil-
yrði.“ Þetta er í hnotskurn grund-
vallarhugmynd markaðsvæðingar-
innar. Þó ríkisafskipti séu ekki
lengur í tísku gegnir ríkið enn mik-
ilvægu hlutverki. Það má segja að
það sjái um sviðsmyndina á hag-
vaxtarsviðinu svo leikendurnir fái
notið sín, og mikilvægur hluti
sviðsmyndarinnar eru samkeppnis-
aðstæður, sem ríkið getur mótað.
„Einokun er í sjálfu sér slæm í
markaðshagkerfi," segir Karel van
Miert, sem fer með samkeppnismál
í framkvæmdastjóm Evrópusam-
bandsins. „Nú þegar ríkiseinokun
er að hverfa á ekki að líða að einok-
un einkaíyrirtækja komi í staðinn.“
Þó á þessu sé vaxandi skilningur,
eru samt enn til lönd í Evrópu án
samkeppnislöggjafar.
Leikendurnir á hagvaxtarsviðinu
eru til dæmis fyrirtækin, fjármála-
kerfið og háskólamir. Með auknum
skilningi á gildi nýjunga skiptir máli
að fyrirtækin búi við aðstæður er
örvi nýjungar. Þar eru samskipti og
samlífi fyrirtækja og háskóla lykil-
atriði. I nágrenni háskóla eins og í
Cambrigde í Bretlandi, Lundar í
Svíþjóð og víða í Bandaríkjunum
hafa risið upp hátækniíyrirtæki og
kerfis í takt við núverandi aðstæð-
ur. Hann bendir á að hvert land
eigi sér sín hjartansvelferðarmál,
sem erfitt sé að takast á við. í
Bretlandi er það til dæmis heil-
brigðiskerfið, á Itali'u eftírlauna-
kerfið og glúnan við hjartansmálin
er sú erfiðasta.
Atvinnuleysi: Frá
velferðargreiðslum í vinnu
Viðvarandi atvinnu-
leysi er ein meginbreyting-
in sem orðið hefur frá því velferð-
arkerfíð var byggt upp og veld-
ur miklu álagi á bótakerf-
ið. Það var aldrei hugmynd-
in að það þyrftí að halda uppi at-
vinnu-
lausu fólki um langa hríð, hvað þá
að atvinnuleysisbæt-
ur drægju úr vinnulöng-
un fólks. Hnattvæðing dreg-
ur úr möguleik-
um eins lands til að skatt-
leggja fólk og íjár-
magn meir en aðr-
ir gera og gætí því með túnan-
um þrýst sköttum niður.
Field bendir á að hefðbundn-
ar skattatekjur ríkis-
ins haldi áfram að vera mikilvæg-
ar og áríðandi sé að finna jafti-
vægi sköttunar og félags-
bóta. Þessar aðstæð-
ur þrýsta einnig á um að draga úr
atvinnu-
leysi, bæði til að draga úr greiðsl-
um til atvinnu-
lausra og einnig til að fjölga skatt-
greiðendum. Um leið skipt-
ir máli að kerf-
ið letji ekki fólk til vinnu. „From W
elfare to Work“, frá velferðar-
greiðslum í vinnu, hefúr ver-
ið eitt helsta slagorð bresku sljóm-
vitsmunaiðnaður sem þrífst á ná-
grenninu við háskólana. Bakhliðin á
þessari þróun er að hlaðið er undir
háskólagi’einar, sem draga að sér
fé, meðan greinar án markaðsgildis,
til dæmis sanskrít, eiga æ erfiðara
uppdráttar. Um leið er grafið undan
frjálsri rannsóknarstarfsemi með
ófyrirsjáanlegum afleiðingum.
Ahersla á fyrirtæki beinir athygl-
inni að frumkvöðlum og mikilvægi
þess að búa í haginn fyrir ný fyrir-
tæki. Bandaríkin hafa gert betur en
Evrópa í að búa í haginn fyrir frum-
kvöðla og árangurinn sést á því hve
miklu fleiri störf verða til vestra en í
Evrópu. En afstaða til framtaks-
semi er einnig miklu afdráttarlaus-
ari í Bandaríkjunum en í Evrópu og
það á sinn þátt í mun atvinnusköp-
unar í heimsálfunum tveimur.
Bankakerfið fær sína gagnrýnis-
sneið. „Við þurfum einfaldlega bet-
ur rekna banka,“ staðhæfir breski
bankamaðurinn Sir William Pui’ves.
í kreppu síðasta áratugar og í Asíu-
kreppunni nú beinist athyglin að
fjármálakerfinu, sem tæplega
stenst prófið.
Silicon Valley bjargar
ekki öllum
„Það vantar mikið upp á skilning
á því að fimm milljarðar manna
búa við fátækt. Silicon Valley kem-
ur ekki til þeirra og því megum við,
sem erum svo heppin að vera fædd
í ríku löndunum, ekki gleyma,"
segir Sachs, þegar hann dregur
saman umræðurnar í lokin. Hann
minnir á að í þróunarlöndunum búi
85 prósent jarðarbúa. Ef þróuninni
í AJFríku verði ekki snúið við megi
búast við að flóttamannabylgjur
gangi yfir Evrópu. Umræður um
hagvöxt verði ekki slitnar úr sam-
hengi við þennan raunveruleika.
„Studieförbundet Náringsliv
och Samhálle", SNS, er sjálf-
stæð sænsk stofnun, stofnuð
fyrir 50 árum. Markmiðið er að
efla skoðanaskipti og rannsókn-
ir á sviðum er snerta hagfræði
og félagsfræði meðal manna í
sænsku atvinnulífi, stjómmál-
um, ríkiskerfinu, hagsmuna-
samtökum, fjölmiðlum og há-
skólum. SNS er ekki tengt nein-
um stjómmálaflokki, en starfar
með fræðimönnum og hliðstæð-
um stofnum erlendis.
arinnar. „Þeir sem geta unn-
ið eiga að vinna," segir Fi-
eld með þungum áhersl-
um. I þetta átak ver breska stjóm-
in fimm milljörðum punda.
Samkeppni snýst ekki
bara um niðurskurð
Áhersla á markaðshagkerfíð
hefur haft í för með sér að ýmis
hugtök, sem hingað til hafa verið
notuð um fyrirtæki em nú einnig
notuð um ríkisbúskap. Samkeppni
er eitt af þeim. Það heyrist oft tal-
að um að niðurskurður velferðar-
kerfisins stafi af samkeppni,
hvort sem er samkeppni landa
eða einstakra geira þjóðfélagsins.
Orðið hefur því fengið á sig slæm-
an hljóm í eyrum margra. Portú-
galska hagfræðiprófessomum
Augosto Mateus er umhugað um
að fólk áttí sig á að samkeppni
felst ekki í niðurskurði, heldur
snýst um lærdóm og hversu fjjótt
sé unnt að koma þeim lærdómi í
verk. í þessum skUningi er sam-
keppni lykilhugtak í endurskipu-
lagi velferðarkerfísins.
„Til að vera bjartsýnn á breyt-
ingar þarf maður að vera bjart-
sýnn á stjómmálamenn,“ segir
Assar Lindbeck og auglýsir eftír
aðferð til að koma þeim í skilnmg
um alvöm stundarinnar. „Það
dugir víst ekki að hengja upp
kosningaspjöld með yfirlýsingum
um niðurskurð og aðlögun.“ En
það gæti gert gagn að efla al-
menna umræðu um velferðarkerf-
ið og framtíð þess. En eins og
Frank Field segir þá er ekki til
nein auðveld leið í þá átt að endur-
skipuleggja velferðarkerfið. Bar-
áttan um velferðina er rétt að
byija.
,ALLT sem eykur hagkvæmni
eykur um leið hagvöxt," segir Þor-
valdur Gylfason prófessor við Há-
skóla íslands, hvort sem er barátt-
an við verðbólgu eða aukinn út-
flutningur, svo eitthvað sé nefnt.
Þetta er hiklaust svar hans við því
hvað helst örvi hagvöxt. Skilningur
á þessum þáttum er jarðvegur
vaxtar og Þorvaldur ályktar sem
svo að það „að vaxa eða vaxa ekki
er að miklu leyti undir vali komið“.
Þorvaldur starfai’ í tengslum við
SNS og vann að undirbúningi af-
mælisráðstefnunnar um skilyrði
hagvaxtar. I tilefni hennar var þess
farið á leit við Þorvald að hann
skrifaði bók um efnið og úr varð
bók á ensku undir heitinu „Under-
standing Economic Growth“.
Bókin er skrifuð í þeim djarflega
tón, sem lesendum Morgunblaðs-
ins kemur kunnuglega fyrir sjónir
af fjöldamörgum greinum Þorvald-
ar um hagfræði í blaðið og meira
að segja með tilvitnun í Einar
Benediktsson úr Islandsljóði hans.
Þó bókin sé hugsuð sem kennslu-
bók fyrir stúdenta í viðskipta- og
hagfræði, þá er hún ekki síður
áhugaverð fyrir áhugamenn um
hagfræði og þjóðmál almennt, enda
segist Þorvaldur hafa haft í huga
að hún gagnaðist sem víðast. Á
næsta ári er endanleg útgáfa bók-
arinnar væntanleg í samvinnu SNS
og Oxford University Press.
Skilningur á eðli hagvaxtar verð-
ur æ mikilvægari í hagfræðium-
ræðu, en Þorvaldur bendir á að
samtenging hagþróunar og hag-
vaxtar sé nýtt fyrirbæri, þó Adam
Smith hafa haft þetta í huga þegar
fyrir rúmum 200 árum á bók sinni
„Auðlegð þjóðanna". Þessi skiln-
ingur hefur haft víðtækar afleið-
ingar á hagstjóm. ,Áugu manna
hafa til dæmis opnast fyrir því að
ef seðlabanki tekst á við verðbólgu
þá bætir það hagvöxt." Þetta kann
að virðast augljóst í dag, en það er
ekki langt síðan verðbólga var álit-
in ótengd hagvexti. Sama er að
segja um samhengi hagvaxtar og
útflutnings. Aukinn útflutningur
skapar verðmæti, sem ýta undir
hagkvæmni og þetta ferli stuðlar
að hagvexti.
Skilningur á eðli hagvaxtar get-
ur ýtt undir aðgerðir til að auka
hann og slíkt getur haft afgerandi
áhrif bæði í fátækum og ríkum
löndum. Að mati Þorvaldar liggur
von fátækra þjóða einmitt í skiln-
ingi á eðli hagvaxtar. Varðandi
ríku þjóðimar hefur það verið um-
deilt hvort hægt sé að viðhalda
miklum hagvexti eða hvort hægt sé
að tala um eitthvert lokastig. Þor-
valdur er ekki trúaður á endanlegt
lokastig hagvaxtar. „Ég sé enga
ástæðu til annars en að lönd með
mikinn hagvöxt eins og til dæmis
írland geti viðhaldið vexti sínum.
Það er enginn ástæða til að ætla að
vöxturinn minnki, þó landið nái
sama stigi og aðrir, heldur held ég
að þar séu allar forsendur fyrir
hendi að vöxturinn haldist. Og víst
er að auður ríkustu þjóða heims er
langt handan drauma Adams
Smiths.“
Lærdómurinn af Asíukrcppunni
„Hvað geta iðnríkin lært af Asíu-
kreppunni?" Þessari spumingu
varpaði Þorvaldur Gylfason pró-
fessor í hagfræði við Háskóla Is-
lands fram og það stóð ekki á
snörpum skoðanaskiptum.
„Asíulönd sem fylgja ráðlegging-
um Alþjóða gjaldeyrissjóðsins era
verr stödd en löndin, sem gera það
ekki,“ fullyrti Jeffrey Sachs pró-
fessor í hagfræði við Harvard. Við
núverandi aðstæður hefði ekkert
og enginn getað komið í veg fyrir
kreppuna. Of miklu fjármagni
hefði verið dembt inn í vaxtarlönd
Asíu af of mikilli bjartsýni og um
leið og blikur hefðu verið á lofti
hefði þetta fjármagn streymt of ört
út. Rót vandans lægi á fjármála-
mörkuðum heimsins.
Percy Barnevik stjórnarformað-
ur ABB varpaði nokkra ljósi á
þann fjármagnsflaum, sem kom við
sögu í Asíu. „Það fljóta 23 trilljónir
Bandaríkjadala um heiminn," full-
yrti hann. Það skortir ekki fjár-
magn, en fjárflaumur, er leitaði '
stöðugt nýrrar hafnar, veldur mikl-
um óstöðugleika. Ástandið í lönd-
um, sem laða að sér þetta óstöðuga
fjármagn, verður heldur ekki
stöðugt.
Við þessar aðstæður fór gjald-
eyrissjóðurinn illa að ráði sínu að
mati Sachs og Bamevik. „Hvað
gerir maður þegar maður sér
slökkviliðið við húsið sitt?“ spurði
Sachs. „Maður forðar sér, ekki
satt.“ Og það var einmitt það sem
fjármagnseigendur gerðu. Þeir
drógu fé sitt út í skyndi og um leið
herti kreppuna. „Lönd undir gjör-
gæslu sjóðsins ramba á barmi glöt-
unar,“ fiillyrti Sachs.
Undir þessu sat Michael Mussa
yfirmaður rannsóknadeildar gjald-
eyrissjóðsins og undirstrikaði
nauðsyn þess að gera sér raunhæfa
mynd af ástandinu, en hafði annars
ekki roð við snörpum athugasemd-
um Sachs.
Sachs var heldur ekki mjúkorður
í garð Bandaríkjanna, sem gerðu
sitt til að ýta undir erfiðleika
Japans, lykfllands Asíu, og þar með
Asíu allrar með því að spyma gegn
gengislækkun jensins. Bandaríkin
væra mótfallin gengislækkun til að
ýta ekki undir frekari viðskipta-
halla gagnvart Japan og almennt
væra Bandaríkin of stjómsöm á al-
þjóðavettvangi.
„Vandi Japana snýst ekki um
gengi. Þeir hafa einfaldlega verið
heppnir lengi, því meginvandi
þeirra er að það er ekkert almenni-
legt stjómkerfi í japönskum fyrir-
tækjum,“ fullyrðir Michael C. Jen-
sen prófessor við Harvard
Business School. Stjómendur fyr-
irtækjanna beri ekki skyn á hvað
skapi vöxt og noti enn þumalputta-
regluna. Eina eftirlitskerfið séu
bankamir. Bankakerfið sé hins
vegar ekki orsök vandans, heldur
einkenni hans. „Japanir eiga eftir
að takast á við risavaxna aðlögun
og útkoman er enn ekki ljós.“
21. öldin: Öld Asíu
„En er þá rangt að trúa á Asíu?“
spurði breski bankamaðurinn Sir
William Purves, sem búið hefur í
Asíu um langan aldur. Svar hans var
neitandi. Kreppan væri bara svar
við oflánastefnu og kerfisgöllum,
sem kreppan þiýsti á um að leið-
rétta. Of mörg lönd í Asíu tækju
ákvarðanir á pólitískum fremur en
efnahagslegum forsendum og skort-
ur væri á gagnsæi. Góð vaxtarskil-
yrði væra hins vegar fyrir hendi, til
dæmis skilningur á menntun. Þau
Asíulönd, sem stefndu á afnám
hafta, aukið gagnsæi, fríverslun,
menntun og minni afskipti rfldsins
af iðnaði og atvinnulífi ættu góða
daga framundan.
Percy Barnevik trúir einnig á
framtíð Asíu. „Næsta öld er öld As-
íu,“ fullyrðir hann. Hann tekur
dæmi af umsvifum AlBB á Ind-
landi, sem óðum sé að iðnvæðast.
Þar unnu 500 manns á vegum ABB
fyrir tuttugu áram. Nú vinna ellefu
þúsund manns þar og hann er
sannfærður um að eftir tíu ár verði
starfsmenn ABB þar fjörutíu þús-
und manns. „Það er enn of snemmt
að meta áhrif frönsku byltingarinn-
ar,“ sagði sagnfræðingur nokkur
við Barnevik, sem gerir þessi orð
að sínum. „Við höfum enn ekki skil-
ið það sem fram fer í kringum okk-
ur,“ bætir hann við, en veðjar þó
óhikað á glæsta framtíð Asíu.