Morgunblaðið - 02.10.1998, Blaðsíða 26

26 FÖSTUDAGUR 2. OKTÓBER 1998
MORGUNBLAÐIÐ
ERLENT
Þingkosningar í Lettlandi á laugardag
Réttindi rússneska minni-
hlutans í brennidepli
Þingkosningarnar sem fram fara í Lett-
landi á morgun, laugardag, kunna að ráða
úrslitum um aðlögun þjóðarinnar að Vest-
urlöndum og inngöngu Letta í Evrópusam-
bandið. Brian Haure gerir grein fyrir
helstu kosningamálunum og þeim mikla
ágreiningi, sem ríkir um hvort auka beri
réttindi rússneska minnihlutans í landinu.
Reuters
FÓLK af rússnesku bergi brotið mótmælir meintum mannréttinda-
brotum stjórnvalda í Lettlandi fyrir framan þinghúsið í Riga.
KJÓSENDUR í Lettlandi þekkja
eigin stjórnmálamenn nógu vel til
að vita að næstum öruggt má heita
að ný spillingarmál muni skjóta
upp kollinum eftir kosningarnar á
morgun. Og vandíúndinn er sá
maður sem telur að kosningarnar
muni verða til þess að skapa
stöðugleika í stjómmálum lands-
manna, sem einkennst hafa af tíð-
um stjórnarskiptum. En kosningar
þessar munu örugglega hafa í för
með sér breytingar á stefnu Letta
gagnvart lýðræðisríkjunum í vestri
og utanríkisstefnu þein-a almennt,
sérstaklega gagnvart Rússum, sem
margir óttast enn svo mjög.
Því er nefnilega þannig farið að í
þessum kosningum verður ekki ein-
ungis tekist á um fjölda kjörinna
fulltrúa á þingi landsmanna, Sa-
eimaen. Kjósendur þurfa einnig að
gera upp hug sinn til fjölmargra
breytinga sem fyrirhugaðar eru
varðandi úthlutun ríkisborgararétt-
ar í Lettlandi. Þótt þessar breyting-
ar kunni í mörgum tilfellum að sýn-
ast heldur léttvægar munu þær hafa
víðtæk áhrif á þá stefnu Letta að
nálgast grannríkin í vestri og þá
ekki síst á Evrópusambandsaðild
landsmanna, sem fram til þessa hef-
ur verið helsta forgangsmál stjóm-
valda. Fari eindregnustu þjóðemis-
sinnamir með sigur af hólmi kann
það að hafa í för með sér aukna ein-
angmnarhyggju bæði gagnvart
Evrópusambandinu og Rússlandi.
Tilfinningaleg viðbrögð
Helsta átakamálið snýst um íúlla
aðlögun rússneska minnihlutans í
Lettlandi að samfélaginu og borg-
araleg réttindi þessu fólki til handa.
Samkvæmt nýjustu skýrslum búa nú
653.000 Rússar í Lettlandi sem svar-
ar til 26,6% þjóðarinnar. Eftir miklar
deilur sem staðið höfðu linnulítið í
heilt ár leit út fyrir nú í júnímánuði
að Lettar myndu láta undan þeim
þrýstingi sem þeir hafa sætt á
alþjóðavettvangi þannig að leitt yrði
í lög að öll böm sem fædd era síðar
en í ágústmánuði 1991 þegar landið
hlaut sjálfstæði skyldu framvegis
teljast lettneskir ríidsborgarar, án
tillits til upprana foreldranna.
Þeir sem utan þessarar atburð-
arrásar standa kunna að álykta sem
svo að hér yrði í raun um minnihátt-
ar breytingu að ræða. í raun snýst
þessi tillaga aðeins um það að börn
geti fengið ríkisborgararétt án þess
að þurfa að gangast undir skyldu-
próf til að sýna fram á fæmi í lett-
neskri tungu. Og aukinheldur ræðir
hér aðeins um 18.400 þeirra 133.100
bama sem fæðst hafa á þessu tíma-
bili. Yrði breyting þessi á hinn bóg-
inn leidd í lög myndi hún fela í sér
mikilvægt skref af hálfu Letta til að
fá viðurkenningu alþjóðasamfélags-
ins á þeirri viðleitni stjómvalda að
leysa „rússneska vandann“.
Viðbrögðin hafa hins vegar leitt í
ljós hversu ofurviðkvæmir Lettar
eru fyrir þjóðemis- og tungumála-
vanda þessum. Þegar ljóst virtist
að umrædd breyting á ríkisborgar-
aréttinum yrði leidd í lög á þingi
nýttu þjóðernissinnar á hægri
vængnum ákvæði í stjómarskrá
landsins sem kveður á um að bera
þurfí lög undir þjóðaratkvæði komi
fram nægilega sterk krafa í þá veru
á löggjafarsamkundunni. 36 þing-
menn af 100 vora fylgjandi því að
málið yrði borið undir þjóðina.
Til þess að slík atkvæðagreiðsla
fari fram þurfa minnst 10% kjó-
senda að undirrita sérstaka áskor-
un í þá vera. Flestir töldu að erfítt
myndi reynast að fá fram nægilega
margar undirskriftir. Viðtökumar
reyndust hins vegar fara fram úr
björtustu vonum andstæðinga þess
að Rússum verði fengin aukin rétt-
indi. Alls skrifuðu 226.530 undir
áskorun þessa sem svaraði til 73%
umfram það sem nauðsynlegt hefði
verið. Núverandi forsætisráðherra
Lettlands, Guntars Krasts, sem til-
heyrir flokki er nefnist Föðurland
og frelsi og er lengst til hægri í
stjórnmálum landsmanna, setti
fyrstur manna nafn sitt á blað í
þessum tilgangi. Það tókst honum
að gera án þess að fjölmiðlar veittu
því athygli. Síðar rökstuddi hann
þessa ákvörðun sína með eftirfar-
andi hætti: „Þetta mál þarf að ræða
ofan í kjölinn og krafa fólksins um
að á það verði hlustað er réttmæt."
Neikvæður þrýstingur frá ESB
Þeir era ekki margir stjórnmála-
mennimir í Lettlandi sem lýsa
þeirri skoðun sinni að rússneska
eigi að fá stöðu opinbers máls í
tvítyngdu samfélagi. Þessir menn
vísa þá gjaman til þessarar stöðu
mála í Finnlandi og Belgíu. Þeir
eiga á hinn bóginn erfitt með að ná
til þjóðarinnar. Lettar voru neyddir
til að viðurkenna rússnesku sem
opinbert tungumál í 50 ár og enn
ríkir í landinu mikil andúð í garð
Rússa. Guntars Krasts forsætis-
ráðherra heldur því meira að segja
fram að þrýstingur frá aðildarríkj-
um Evrópusambandsins hafí í
þessu tilfelli haft þveröfug áhrif.
„Þrýstingur af hálfu stjórnmála-
manna í aðildarríkjum ESB minnir
fólk vel á þann yfirgang sem það
forðum sætti af hálfu Moskvuvalds-
ins - sem leyfði sér að ráða öllum
málum þjóðarinnar,“ sagði Krasts
er hann gerði grein fyrir afstöðu
sinni til málsins.
Guntis Ulmanis, forseti Lett-
lands, hefur á hinn bóginn verið
ötull talsmaður þess að rússnesk-
um börnum verði tryggður ríkis-
borgararéttur og hann hefur
ítrekað hvatt til þess að lögunum
verði breytt í þá veru. Ulmanis
hefur bæði vísað til þess að slíkt
geti einungis talist sanngjarnt
gagnvart rússneska minnihlutan-
um í landinu auk þess sem breyt-
ingin myndi verða til þess að
greiða fyrir frekari nálgun við
Evrópusambandið. Hann er hins
vegar ekki ósammála því mati
Krasts forsætisráðherra að þrýst-
ingurinn frá ESB hafí haft
neikvæð áhrif á almenning - það
getur vart flokkast undir tilviljun
að mannréttindafulltrúi Öryggis-
og samvinnustofnunar Evrópu hef-
ur nú gert hlé á tíðum ferðum sín-
um til Lettlands. Þessar
heimsóknir hafa jafnan vakið
mikla athygli í fjölmiðlum, ekki
síst þeim fjölmiðlum sem Rússar
stýra. Þar hefur hvert tækifæri
verið notað til að minna á að sjón-
armið Öryggis- og samvinnustofn-
unarinnar fari saman við kröfur
rússneska minnihlutans um borg-
araleg réttindi.
Þegar gengið verður til kosn-
inga á morgun er því staðan sú að
þeir sem mest eiga undir niður-
stöðunni, Rússar án ríkisborgar-
aréttar, geta að sjálfsögðu ekki
tekið þátt. Og þegar horft er til
þess hversu góðar viðtökur undir-
skriftaherferðin hlaut hafa fæstir
fyrir því að tjá sig um líkleg úrslit.
A Norðurlöndum hefði hugur þjóð-
arinnar fyrir löngu verið leiddur
fram í skoðanakönnunum. Sú stað-
reynd að stofnanir sem sinna slík-
um rannsóknum hafa afráðið að
gera engar slíkar kannanir sýnir
vel hversu mikil spenna einkennir
stjórnmálalífið í landinu nú um
stundir. Undir yfírborðinu kraum-
ar jafnan sú „ógn“ sem Lettar
telja að skapist fái Rússar pólitísk
áhrif í landinu. Margir óttast að
upp úr sjóði og vísa m.a. til
sprengingarinnar við sendiráð
Rússa í höfuðborginni, Riga, nú í
vor. Önnur sprenging sem varð
aðfaranótt fímmtudagsins varð
ekki til að slá á spennuna.
„Ég fæ vel skilið óttann við hin
rússnesku áhrif en ég er sannfærð-
ur um að hann er yfirdriíinn," segir
Ole Espersen, mannréttindafulltrúi
Eystrasaltsráðsins, sem jafnframt
fer með málefni minnihlutahópa.
Hann er einn „Evrópumannanna"
sem oft sækja Letta heim og veita
þeim ráð og leiðsögn. „Nokkur ár
munu líða þar til allir Rússar í land-
inu verða búnir að fá lettnesk ríkis-
borgararéttindi. Það er ekkert sem
bendir til þess að þeir muni sýna af
sér minni þjóðhollustu en aðrir
landsmenn. Hið gagnstæða er
einmitt líklegra þar sem núverandi
ástand getur einungis af sér spennu
og óánægju," bætir hann við.
Fyrrum forsætisráðherra í sókn
Svo virðist sem staða flokkanna á
þingi komi til með að verða önnur
eftir kosningarnar á morgun.
Þannig gefa skoðanakannanir til
kynna að Þjóðarflokkurinn, flokkur
Andris Skeles, fyrram forsætis-
ráðherra, muni fá allt að 20% at-
kvæðanna. Það fylgi mun hann
einkum sækja til miðflokkanna,
Fyrir Lettland, Bændaflokksins og
Borgaraflokksins (Saimnieks).
Stjórn Skeles hrökklaðist frá
völdum sumarið 1997 en þá gengu
alvarlegar ásakanir um spillingu á
víxl manna í millum. Því var haldið
LETTLAND
Gengið verður til þingkosninga
í Lettlandi á iaugardag
LANDAFRÆÐI
íbúafjöldi: 2,48 milljónir
Aðrír: 12%
Tungumái: Lettneska
Flatarmál: 64,589 ferkm
Höfuöborg: Ríga (íbúafjöldi 856.000)
Trúarbrögö: Lúterstrú, rómönsk katólsk,
rússneskur rétttrúnaður.
efnahagur .'MWIflBBBpB
Útflutnlngur: Timbur, vefnaður, landbúnaðar-
afurðir, vélar og rafmagnstæki.
SAGA
1919: Öölast sjálfstæði eftir að
bolsjevikkar eru hraktir frá Riga.
1940: Innlimað í Sovétríkin
í krafti hen/alds.
1941-44: Hersetið af Þjóðverjum.
1990: Gorbatsjov Sovétleiðtogi reynir
að ógilda sjálfstæðisyfirlýsingu
Letta.
1991: Lettar lýsa yfir sjálfstæði þrátt
fyrir hótun um hernaðarihlutun.
Rússar viðurkenna ríkið
4. september.
fram að þýsk fyrirtækjasamsteypa
hefði greitt að hluta til kostnað við
byggingu lúxusheimilis Skeles en
Þjóðverjar þessir hafa náð leiðandi
stöðu á markaðinum í Lettlandi.
Skeles var jafnframt ásakaður um
að gæta hagsmuna AvelLat-keðj-
unnar með lagasetningu. AvelLat
er stærst á matvörumarkaðinum í
Lettlandi og Skeles var tengdur
þessu fyrirtæki áður.
Hvort sem þetta er satt eður ei
er ljóst að Skeles nýtur vinsælda á
meðal fjölmargra í atvinnulífinu.
Kjósendur virðast hafa gleymt
spillingarmálunum. Ef til vill hafa
þeir fyrirgefið eða þá einfaldlega
gefíst upp - sá stjórnmálamaður
er vandfundinn í Lettlandi sem
ekki hefur verið bendlaður við
spillingu.
Þó svo Föðurland og frelsi muni
bæta við sig fylgi virðist svo sem
fylgið við hægri vænginn verði í
heild því sem næst óbreytt. Miðju-
stefna sú sem Skeles boðar kveður
á um að framvarpið umdeilda um
tungumálakunnáttuna verði
samþykkt og að rússneski minni-
hlutinn aðlagist samfélaginu í
áföngum. Þar sem Skeles kann að
standa uppi sem sigurvegari kosn-
inganna geta þau úrslit reynst mik-
ilvæg fyrir þá stefnu Letta að leita
eftir sem nánustu samstarfi við
vestræn ríki.
Höfundur er danskur blaðamaður
og starfar á fréttastofunni Baltic
Highlights í Riga.