Morgunblaðið - 02.10.1998, Page 35

MORGUNBLAÐIÐ
SJONMENNTAVETTVANGUR
FÖSTUDAGUR 2. OKTÓBER 1998 35
HLUSTAÐ
MEÐ AUGUNUM
Þekkingarleysi á eðli heyrnarleysis hefur
endurtekið komið fram í íslenzkum
fjölmiðlum á skömmum tíma auk þess að
fjarri lagi er að öllum misskilningi og
fordómum um eðli meinsins hafi verið eytt.
Það, ásamt grein í Berlinginum, varð
Braga Asgeirssyni tilefni til eftirfarandi
hugleiðinga í tilefni baráttudags
heyrnarlausra, sem hér var haldinn
hátíðlegur sl. sunnudag.
EINN mesti áhugamaður um velferð heyrnarlausra á þessari öld var
tvímælalaust Brandur Jónsson, lengi skólastjóri Málleysingjaskólans,
sem fékk nafni hans breytt í Heyrnleysingjaskólinn. Flutti með sér
fjölda ferskra nýjunga í skólastarfið, sem flestar kostaði ótrúlegt erf-
iði, andvökur og svitaperlur að gera að veruleika, en hann gafst aldrei
upp. Hjálpaði einnig fólki er átti í talerfiðleikum, stamaði eða var
holgóma, var þar einnig brautryðjandi um nýjar aðferðir. A myndinni,
sem sennilega er tekin 1966, sést hann beita sérstakri aðferð er miðaði
að því að skapa málkennd í huga hins heyrnarlausa.
A
SEPTEMBER ár hvert er
baráttudagur heyrnarlausra
haldinn hátíðlegur víða um
heim og er hann öðru fremur
notaður til að vekja athygli á þess-
um meinta minnihlutahópi.
Vandamálum sem hann á við að
stríða, ásamt þekkingarleysi og for-
dómum sem hefur verið hlutskipti
þolenda fram á síðustu tíma.
Svo virðist sem hugtakið, heyrn-
arleysi, sé nokkuð svífandi í ís-
lenzku máli þar sem menn gera oft-
ar en ekki lítinn mun á heyrnar-
skertum og heyrnarlausum, hins
vegar gera allir sér grein fyrir því
að eitt er að vera sjóndapur og
annað blindur. Dæmi um þetta er
fyrirsögn viðtals hér í blaðinu fyrir
nokkru, Framfarir í gerð heyrnar-
tækja íyrir heymarlausa. Flestir
munu hafa lesið hana athugasemd-
arlaust, en gætu menn ímyndað sér
fyrirsögn er hljóðaði þannig:
„Framfarir í gerð gleraugna fyrir
blinda“ og skyldi hún ekki vekja
einhver viðbrögð?
Ekki hyggst ég fjargviðrast hér
um skilning og viðhorf manna á
heyrnarleysi og blindu almennt, en
við eigum hér ágætt og réttara orð
á íslenzku svo það fer eðlilega í
taugarnar á þolendum af hve mikilli
vanþekkingu ábyrgðar- og hugsun-
ai-leysi hugtakið heyrnarleysi er
meðhöndlað.
Annað dæmi er nýlegur sjón-
varpsþáttur um hljómborðssnilling-
inn Evelyn Glennie, þar sem
þrástagast er á heyrnarleysi í ís-
lenzka textanum, þrátt fyrir að hún
sé með heyrnartæki og að fram
muni hafa komið í töluðum enskum
texta að hún væri heymarskert,
ekki heyrnarlaus. Ég yrði síðastur
manna til að gera minna en skyldi
úr afreki konunnar, en frá mínum
bæjardyram séð hlýtur þetta að
byggjast á einhverjum heyrnarleif-
um ásamt ótrúlegu næmi fyrir
hljóðbylgjpm og titringi, algjörri
sérgáfu. Ég komst þó ekki hjá því
að taka eftir hve hún átti í litlum
vandkvæðum með að skilja spyril-
inn, sem var ekki beinlínis með þá
varagerð sem skilar sér best til
þeirra sem byggja samband sitt við
hina talandi á varalestri. Skiljan-
lega er útilokað fyiir heyrnariaus-
an að lesa af vöram fólks, nema að
beina nokkurri athygli að vara-
hreyfingum viðkomandi, hversu
frábærar sem þær annars eru, þar
má í raun ekkert út af bera og ein-
beitnin á fullu.
Hér er á ferð meinlegur mis-
skilningur varðandi skerta heyrn
og heyrnarleysi, hvort heldur um
meðfædda fótlun, veikindi eða slys
sé að ræða. I flestum tilvikum er
nefnilega einungis um sambands-
leysi við fullkomlega eðlilegar og
heilbrigðar heilastöðvar að ræða.
Má líkja þessu við útvarp eða sjón-
varp sem er í fullkomnu lagi en
boðin sem kveikja á innra byrði
þeirra meira og minna óvirk, hafa
laskast utan eða inni í tækinu og
ekki alltaf af sömu orsökum. Allt
annað mál er svo þegar um gömul
og úr sér gengin tæki er að ræða og
slit raunhæft, sama gildir um
líffæri og skilningarvit mannsins.
Hér er þannig um fullkomlega
eðlilegt fólk að ræða á mismunandi
þroska- og vitsmunastigi eins og
gengur. Getur þai- fyrir verið gætt
miklu tónnæmi og verið í hæsta
máta músíkalskt, þótt ytri aðstæð-
ur geri það að verkum að
heilastöðvarnar nema ekki hljóð að
utan. Blindur getur þannig sömu-
leiðis verið gæddur afburða innra
sjónnæmi þótt ytri augu séu sködd-
uð, sem getur komið fram í margri
mynd í daglegum athöfnum
viðkomandi, óvenjulegu og jafnvel
yfirburða næmi á umhverfið. Þá er
því stundum beitt sem sértæku
áhersluatriði í rituðu og töluðu
máli, að hlusta með augunum og sjá
með eyrunum, er þó alls ekki fjarri
lagi um heyrnarlausa og blinda eins
og dæmið sannar.
Fjöldinn meðtekur þessi tvö
skilningarvit sem sjálfsagðan hlut,
en sárafáh- gera sér fulla grein fyrir
eðli þeirra og vægi í daglegum
störfum og athöfnum. Hvort fyiár
sig er mögulegt að þjálfa, og
heimsæki menn vísindasöfn komast
þeir að mörgu merkilegu hér um
sem ekki liggur endilega á lausu,
menntakerfi þjóða hafa yfirleitt
gefið lítinn gaum til þessa, nema í
sérskólum tónlista og sjónmennta-
skólum. Oftar er þessu öfugu farið,
menn hlusta en heyra ekki, horfa
en sjá ekki. og þó er hér hægt að
læra allt lífið.
Barnið fæðist með frekar ófull-
komin augu, rámskynið svo bág-
borið að það sér flest flatt í kiáng-
um sig, andlit foreldranna sem
pönnukökur með nokkrum óskil-
greindum og þó kunnuglegum
doppum, sem smám saman taka á
sig mynd og rúmtak. Og rýmisskyn
sjónarinnar telst fyrst fullþroska
um níu ára aldur.
ESSU er öðruvísi farið um
heyrnina sem er útvörður
allra skilningarvita og þeirra
mikilvægast í lífs- og vitsmunasögu
mannsins, Homo sapiens sapiens.
Hún er þegar fullþroskuð í móður-
kviði og bíður þess að taka til starfa
og flytja boð til annarra skilningar-
vita, ígildi þrautþjálfaðra lífvarða
þjóðhöfðingja í háskalegum heimi.
Lífvarða, sem alltaf eru í
viðbragðsstöðu og aldrei sofa á
verðinum, því ekki er hægt að loka
eyrunum en hins vegar augunum. í
báðum tilvikum er sem fyrr segir
mögulegt að auka við og þroska
skilningarvitin, hvert á sinn hátt,
auka við næmi þein-a og skynsvið
en hins vegar verður sjónin aldrei
betri í sjálfu sér og því síður heyrn-
in. Náttúran bætir þannig ekki upp
missi hins heyrnarlausa með því að
skerpa sjón hans, heldur er hann
neyddur til að nota augun meira í
daglegum athöfnum. .Við það eykst
athyglisgáfa hans og næmi sjónar-
innar, sem kemur í stað heyrnar-
innar sem fyrsti útvörður skilning-
ai’vitanna, og nú hlustar, sjónin eft-
ir hættunni í umhverfinu. A sama
hátt verður hinn blindi að reiða sig
meira á heyrnina en annað fólk með
nákvæmlega sama árangri, hljóðin
sem berast til hans frá umhverfinu
auka honum rýmisskyn sem hann
meðtók áður sem sjálfsagðan hlut
með augunum, sé hann þá ekki
fæddur blindur. Næmið getur orðið
svo mikið að það er ofaukið skilningi
venjulegs fólks, líkt og þegar þeir
sem misst hafa bæði skilningarvitin
og byggja samband sitt við aðra
með því að styðja þulmalfingri á
varir þeirra og hinum á kverkarnar,
kenna að viðmælandinn talar með
annarlegum eða útlendum hreim!
En þetta er engan veginn sjálfgefið
og að baki liggur jafnaðarlega gífur-
leg þjálfun, mikið áskapað næmi og
vel að merkja hæfileiki til að þroska
þessa eðliskosti.
HÉR finnast ekki nein algild
úrræði sem leysa öll
vandamál með miðstýrðri
utanaðkomandi hjálp, samþykktum
og fundarhöldum, heldur verður að
taka á vandanum eins og hann birt-
ist í hverju tilviki fyrir sig. Háleit-
ast markmiða hlýtur að vera að
gera þolandann eins sjálfbjarga í
þjóðfélaginu og mögulegt er, síður
ýta vandamálunum til hliðar með
því að draga þá í dilka og stuðla að
myndun einangi'aðra minnihluta-
hópa. Og til þess skal í engu spara
meðan þolendur era á þroskaskeiði,
þeir fjármunii’ skila sér aftur til
þjóðfélagsins í beinhörðum pening-
um og gefa lífi viðkomandi jafn-
framt auknar víddii- og tilgang. Fátt
er neyðarlegra heldur en þegar full-
komlega heilbrigt fólk er meðhöndl-
að sem annars flokks þjóðfélags-
þegnar, sett til hliðar og fram hjá
því gengið, einungis vegna fordóma
skilningsleysis og vanmats.
Bæði á meðal heyi'narlausra og
blindra finnast einstaklingar sem
náð hafa langt í heimi hinna heil-
brigðu, heymarlaus hlotið nóbels-
verðlaun í efnafræði, heyrnarskert-
ir tónameistarar, sömuleiðis nafn-
kenndir blindir tónsnillingar og vel
metnir skólastjórar tónlistaskóla.
Og þá er komið að einum megin-
tilgangi þessarar samantektar sem
er að biðja þann er les að velta því
fyrir sér, hvort nokkur þessara
manna hefðu náð jafn langt ef ekki
hefðu komið til heppilegar kring-
umstæður og skilningur í uppeldi
og seinna vinnuumhverfi? Því telur
skrifandi sig færan um að svara
neitandi, hann veit engin dæmi
þess og í engu tilviki var um að
ræða einhverja aðfengna forskrift.
Mál þróuðust einfaldlega á gæfu-
legan veg í þessum sérstöku tilfell-
um vegna þess að forsendur höfðu
skapast fyrir réttan skilning, upp-
örvun og undursamlegt orsakasam-
band tilviljana. Gerði þessum
heppnu einstaklingum kleift að
njóta og þroska hæfileika sína. Og
svo má alls ekki sjást yfir, að líf
allra þessara manna hefði allt eins
getað þróast í aðra átt fyrir ranga
meðferð, rangt umhverfi, skilnings-
leysi, vanmat og fordóma, þeir lent
úti í horni einhvers minnihlutahóps-
ins, kannski til ævilangar byrði fyrir
þjóðfélagið og skattgreiðendur.
Skrifari ólst upp í næsta
nágrenni Málleysingjaskólans svo-
nefnda við Stakkholt, og eftir að
hann missti heyrn á unga aldri
hafði hann mikið samneyti við
heyrnarlausa á tímabili, var m.a.
nemandi við skólann 1 þrjú ár. Ein-
ungis nafngift skólans bar hrikaleg-
um fordómum og skilningsleysi
vitni, að ekki sé fleira og enn átak-
anlegra talið upp, enda tók það
nokkurn tíma og margar svitaperl-
ur að fá því breytt.
Hann fékk nafnið Heyrnleys-
ingjaskólinn, og þar fá allir þeir
grunnmenntun sem teljast til
heyrnleysingja, hvort heldur þeir
hafa engar heyrnarleifar eða svo
litlar að það geri nám í öðrum skól-
um of erfitt fyrir þá. I sama mæli
og í öðram skólum er um venjulega
einstaklinga að ræða og nákvæm-
lega jafn heilbrigða, sem era gædd-
ir góðum, miðlungs sem slæmum
námsgáfum eins og gengur. Sem
sagt í einu og öllu eðlilegar mann-
eskjur utan heyrnarleysisins. Al-
kunna er þó, að heyrnarlausir geta
vegna hinnar sérstöku ásköpuðu
einangrunar, fylgikvilla heyrnar-
leysisins, verið erfiðir og ódælir
nemendur, ekki síður gáfnaljós en
afglapar, og því oftar en ekki þraut-
in þyngri að kenna þeim. En hvort
heldur sem er, hljóta þeir allir að
hafa rétt á að virkja sem best þá
hæfileika sem þeir fengu í vöggu-
gjöf og þá helst sem gera samskipti
við heyrandi sem skilvirkust. Hér
eru allar leiðir og aðferðir til úrbóta
af hinu góða, en síður skyldi láta
einstakar mæta afgangi vegna ein-
hverra kenninga sem komnar era
frá hinum heyrandi, sem hyggjast
leysa öll mál í eitt skipti fyrir öll og
vita betur þolendum hvað þeim er
fyrir bestu.
YARALESTUR og tal-
málsþroski er þannig á und-
anhaldi fyi’ir táknmáli, en
hefur þó víðast hvar mikið vægi í
heyrnleysingjaskólum, og úti í
þjóðfélaginu. Varð fyrir þægilegri
reynslu í Berlín í ársbyrjun er ég í
þrígang átti mikilvæg erindi á
sama pósthúsið. I öll skiptin af-
greiddu mig ungar konur og þurfti
ég jafnan að segja nokkur orð við
þær. Skildi þær ekki í upphafi og
sagði mig heyrnarlausan, í öllum
tilvikum gerðu þær hið sama,
snéru andlitinu að mér og töluðu
hægt og skýrt og ef ekki gekk voru
þær fljótar að festa orðin á blað.
Var meira en greinilegt að hér
kunnu þær sitthvað fyrir sér, og
þetta er nokkuð annað en þá sumir
fara í kerfi og kunna alls ekki að
bregðast rétt við, þótt sáraeinfald-
ur lærdómur sé. Að ekki sé talað
um að flestir hækka röddina þegar
þeir endurtaka sig í návist hins
heyrnarlausa, gott ef ekki hrópa,
jafnvel fólk sem þekkir viðkom-
andi, þótt slíkt hafi ekki hinn
minnsta tilgang, er frekar brandari
út af fyrir sig. Engin er hún algild
lausnin sem fyrr segir, en síst á að
koma því að meðal þolenda, að þeir
muni stöðugt þurfa að reiða sig á
hjálp og túlka, þótt hvort tveggja
hafi mikla þýðingu í einstökum til-
vikum þá þörfín kallar.
Það er svo alveg hárrétt, að það
eiga sér stað miklar framfarir í
gerð heyrnartækja fyrir heyrnar-
skerta og gott dæmi þess gat að
lesa í neðanmálsgrein danska rit-
höfundarins Pelle Vestberg í Berl-
inginum 10. júlí sl. I ítarlegu máli
segir hann frá því, hvernig honum
hafi hlotnast hlutdeild í nýjum
heimi, útvarpið hljómi ekki lengur
sem falskt skrapatól og gömlu sí-
gildu plöturnar hans hafi fengið
nýjan og yndisfagran hljóm, fuglar
himinsins farnir að syngja aftur svo
hann getur heyrt í þeim úr langri
fjarlægð. Segir fordómalaust frá
sjúkrasögu sinni og erfiðleikum sem
heymarskertur, og hvemig örlitlir
hlutir í eyrun luku svo upp dyrunum
að umheiminum á ný. Hin ágæta og
hispurslausa frásögn hvatti mig í og
með til að skrifa þessa grein, því hér
gildir að tala fordómalaust um hlut-
ina, fela hvorki meinið né auglýsa,
sætta sig við orðinn hlut, horfa veg-
inn fram, leita ekki eftir neinum
óskalausnum, taka einn dag og eitt
skref í einu.
Menn nefna þetta víst örleiðara
eða elektróður, sem er það nýjasta í
hátækninni og hér njóta hinir
blindu og heyrnarlausu einnig góðs
af á sinn hátt sem gjörbreyta kann
lífi þeirra. Fyrir nokkrum árum var
það yfirmáta viðburður er heyrnar-
lausir fengu textasíma og nú hafa
tölvurnar tekið við með síma, faxi,
upplýsingaþjónustu hvers konar og
loks alnetinu. Jafnvel mun komið
sérstakt tæki til að festa við buxna-
streng sinn, sem gefur frá sér
merki, titring, ef dyrabjallan, þjófa-
varnakerfið eða síminn hringir,
einnig þó viðkomandi séu staddir
víðs fjarri heimili sínu! Þetta eru
ótrúlegir tímar og sú hjálp sem
hinn heyrnarlausi fær til að standa
einn og óstuddur meiri en því verði
með orðum lýst.
Víst má vera að hlutskipti hins
heyrnarlausa tekur miklum um-
skiptum og verður annað og mun
þolanlegra á nýrri öld ef rétt verður
að málum staðið, og nú gildir að
bregðast skjótt við og vera hér í
takt við tímann. Hinn heyrnarlausi
þarf að geta nálgast þessa tækni og
tæki á eins auðveldan hátt og unnt
er, og hún á eðlilega að vera undan-
þegin öllum opinberum gjöldum,
auk þess að hann hafi aðgang að
hinni bestu fáanlegu viðhaldsþjón-
ustu. -...... —