Morgunblaðið - 25.10.1998, Blaðsíða 24

24 SUNNUDAGUR 25. OKTÓBER 1998
MORGUNBLAÐIÐ
LEITIN AÐ ORSÖKUM GEÐSJIiKDÓMA
Sérfræðingar hjá Johns
Hopkins-háskólanum
bandaríska taka þátt
í rannsóknum á
arfgengi geðsjúkdóma
með því að leita að
meingenum og safna
upplýsingum með sam-
tölum við fjölskyldur.
Kristján Jónsson ræddi
við Melvin Mcinnis
sem er læknir og erfða-
fræðingur af vestur-
íslenskum ættum.
GEÐLÆKNIRINN og
erfðafræðingurinn Melvin
G. Mcinnis er ekld bjart-
sýnn á að stutt sé í að hægt
verði að beita genalækning-
um gegn geðsjúkdómum. „Mín
skoðun á erfðaástæðum geðsjúk-
dóma er sú að um geti verið að ræða
kannski tíu eða tuttugu gen hér á
íslandi í erfðamengi þjóðarinnar
sem geti haft áhrif á þá,“ segir
hann. „Það er að vísu einfaldara að
fínna þau hér hjá svona fámennri og
einsleitri þjóð en annars staðar en
samt er þetta mjög flókið.
Ég er satt að segja ekki viss um
að aðferðimar og tæknin sem við
notum núna dugi til að fínna og
staðsetja geðsjúkdóma í genameng-
inu, þetta er svo erfítt tölfræðilega.
Ef til vill verður þó hægt að greina
sjúkdómslíkur í fjölskyldu en mögu-
leikamir em svo margir í fjölgena-
sjúkdómum."
Mcinnis fæddist í Manitoba í
Kanada, foreldramir vora Vestur-
íslendingar en hann er einnig af
skoskum ættum, þaðan er ættar-
nafnið komið.
„Ég er kanadískur ríkisborgari,
íslenskur læknir, breskur geðlæknir
og bandarískur erfðafræðingur!
Læknisfræðina lærði ég við Há-
skóla íslands og lauk prófí 1983,
konan mín er íslensk, hún heitir
Salóme Magnúsdóttir og ég get því
haldið íslenskunni við. Nú stjóma
ég einni af rannsóknastofum geð-
deildar Johns Hopkins-háskólans í
Baltimore, þar sem ég lærði erfða-
fræðina á sínum tíma, ég er einnig í
stöðu sem svarar til dósentsstöðu
hér. A stofunni vinna um tíu manns
og við rannsökum m.a. tengsl erfða
og þunglyndis.
Við vinnum með líftæknifyrir-
tækjum en starfið er samt á vegum
háskólans og komi upp einhver við-
skiptasjónarmið sem taka þarf af-
stöðu til er það strax falið lögfræði-
deild hans. Hún sér um alla samn-
inga fyrir okkur, það gerir ekki
hver vísindamaður fyrh- sig.
Stofan hefur unnið við söfnun á
upplýsingum um fjölskyldur þar
sem finnast fleiri en eitt dæmi um
sjúklegt þunglyndi. Við notum svo-
nefnda markera, erfðafræðileg ör-
merki eða DNA-fingrafór, tii að
reyna að fínna genabút með erfða-
efni frá bæði móður og föður og
kortleggja þannig genin sem auð-
kennd era með sérstöku heiti,
gjaman bókstaf og tölu.
Merki við veginn
Erfðaefni fjölskyldu má líkja við
langan veg og við hann era nokkur
skilti. Þau geta verið rauð, blá eða
græn og stansmerkin með enn eina
litasamsetninguna. Það sem við ger-
um er að við reynum að fínna búta
sem era með sömu merki hjá hverj-
um einstaklingi með sjúkdóminn,
andstætt því sem gerist hjá heil-
brigðum.
Ef um geðhvarfasýki, þ. e. þung-
lyndi og oflæti, er að ræða og ná-
skyldir einstaklingar eiga sameigin-
legt skiltis-einkenni (t.d. grænt)
aukast líkur á því að á viðkomandi
svæði séu gen sem eigi þátt í sjúk-
dómnum og enn aukast líkumar ef
einnig finnst grænt skilti í öðram
einstaklingum eða fjöl-
skyldum. Geðhvarfa-
sýki er það sem kallað
er fjölgenasjúkdómur.
Þetta hefur í för með
sér að áhrif frá hverju
geni geta verið til stað-
ar hverju sinni i mis-
munandi mæli og í
óþekktu samspili við
önnur gen.
Erfðaþættir sem
valda sjúkdómum era
líklega ekki komnir að-
eins frá móður eða föð-
ur heldur eru þeir sam-
steypa frá báðum for-
eldram. Þetta flækir
málið töluvert - ekki er
ljóst hve sterkur hver þáttur er fyr-
ir sig og öll genin þurfa ekki að vera
til staðar til að sjúkdómur verði nið-
urstaðan.
Það gefur augaleið að það er
æskilegt að vinna með stórt úrtak
til að auka líkumar á að fínna gen
sem hefur áhrif á sjúkdóminn. Ef
okkur tekst að greina hvaða gen,
eitt eða fleiri, er oft eða alltaf sam-
eiginlegt þeim sjúku hefur mikið
áunnist. Við reynum að greina
mynstur með því að kanna dreifingu
örmerkjanna.“
Mcinnis segir að fyrstu rannsókn-
imar á fjölskyldum með tilliti til
tíðni geðsjúkdóma hafi verið gerðar
í Englandi, Þýskalandi og síðar í
Bandaríkjunum um 1930 og hafí
leitt í ljós að erfðir léku mikilvægt
hlutverk. „Ef annar af eineggja tví-
buram, sem era alltaf að mestu leyti
með sama erfðaefnið, var með sjúk-
dóminn reyndust vera um 70% líkur
á að hinn væri með hann eða fengi
hann. Hlutfallið var mun hærra en
hjá tvíeggja tvíburam.
Síðustu tvo áratugi hefur verið
unnið að því að taka viðtöl við fjöl-
skyldur og markvisst búið til úrtak
sem hægt er að nota við rannsóknir.
Síðan eru niðurstöðumar bomar
saman við kannanir á
einstaklingum úr öðr-
um fjölskyldum þar
sem ekki er um geð-
sjúkdóma að ræða í
ættinni. Tíðnin í báðum
hópunum er borin sam-
an. Komið hefur í ljós
að allt að 15% þeirra
sem eiga ættingja í
fyrsta lið með þung-
lyndi eru með sama
sjúkdóm eða snert af
honum.
Auk þess hefur verið
könnuð tíðnin hjá börn-
um sem hafa verið ætt-
leidd af fólki með
þunglyndi og öðram
sem hafa verið ættleidd af fólki sem
er laust við hugsýkina. Tíðnin
reyndist mun hærri hjá þeim sem
vora fædd af sjúkum foreldram.
Vísbendingarnar um erfðatengsl-
in hafa því vaxið en oftast er um að
ræða að menn fínna og einangra
ákveðið genasvæði. Fjöldi genanna
er svo mikill, við vitum ekki einu
sinni alveg hve mörg þau era á
hverju svæði og hvaða hlutverki þau
gegna, ef þá nokkra hlutverki. Því
getur verið erfitt að greina ná-
kvæmlega hver sökudólgurinn er og
staðsetja hann, að ekki sé talað um
marga sökudólga. Tölfræðin gefur
okkur ákveðið tölugildi sem við telj-
um vera gilt. En reyndin er sú að
óvissan er mikil.“
Einkenni og aimenningur
- Hverjir sjá um viðtölin við sjúk-
lingana og greininguna, geðlæknar
eða einhverjir aðrir?
„Sumir bandarískir vísindamenn
senda þjálfaða hjúkranarfræðinga
eða sálfræðinga til að ræða við fólk-
ið. Þessir starfsmenn geta orðið vel
þjálfaðir en era þrátt fyrir allt ekki
geðlæknar. Við hjá Johns Hopkins
viljum meina að best sé að geðlækn-
ar annist þetta eða séu þar fremstir
í flokki til að sjúkdómurinn sé eins
vel skilgreindur og hægt er hverju
sinni. Þá er grannurinn sem byggt
er á traustari."
- En er ekki stundum snúið að
greina á milli þess hvort um sjúk-
legt þunglyndi er að ræða eða skap-
gerðareinkenni sem ekki þurfa að
vera sjúkleg?
„Þá værum við að velta fyrir okk-
ur hvað sé sjúkdómur, hvenær
ákveðið atferli sé orðið að sjúkdómi.
Það hefur verið umdeilt lengi, yfir-
leitt er núna miðað við að einkennin
hamli einstaklingnum veralega í líf-
inu, þá er hann sjúkur.
Allir geta t.d. verið með einbeit-
ingarörðugleika annað slagið en ef
þeir eru svo miklir að viðkomandi
getur ekki lesið þær upplýsingar
sem hann þarf að nota þann daginn
í vinnunni, svo að ég nefni dæmi, er
það farið að hamla honum í tilver-
unni og orðið sjúklegt.
Læknir þarf að geta greint ákveð-
in einkenni til að geta slegið föstu að
um sjúkdóm sé að ræða. Hann þarf
því að fá nákvæmar upplýsingar
með samtölum um atferli sjúklings-
ins. Sumir sem era í oflætiskasti fá
sér tvenna skó sem þeir þurfa ekk-
ert á að halda, eða halda framhjá,
gera eitthvað af sér. Aðrir hafa
stjóm á sér og vita að kastið varir
aðeins um hríð, þeir reyna að bíða af
sér storminn og tekst það. Hinir
geta þurft meðferð, samtöl og lyf.
Margir eiginleikarnir geta virst
vera eitthvað annað, jafnvel eitt-
hvað sem dómharður almenningur
kallar einfaldlega leti. Sjúklingur-
inn reyni kannski að böðlast áfram í
vinnunni en á erfitt með að koma
sér að verki. Stundum veit viðkom-
andi einstaklingur ekki sjálfur að
hann sé haldinn svona sjúkdómi.
Þunglyndi er í sjálfu sér slæmt orð,
alveg eins og depression á ensku, af
því að sjúkdómurinn er svo miklu
meira en bara þunglyndi. Hann get-
ur valdið einbeitingarörðugleikum,
lystarstoli, dauðahugsunum og
löngunum til að hverfa burt. Það
getur hægt á allri líkamsstarfsemi.
En það er ljóst að stundum getur
verið erfítt að greina vægt form af
þessum sjúkdómi, sem stundum er
nefnt Bipolar II á ensku. Þessi teg-
und geðhvarfasýki getur einkennst
af vægum oflætissveiflum. Þá getur
t.d. listmálari með sjúkdóminn orðið
mjög kröftugur og vinnur betur en
nokkru sinni fyrr en einnig getur
hann sigið niður í vægt þunglyndi
sem ekki ber mikið á, séð með aug-
um fólks umhverfis hann.
Einnig getur sýkin birst sem
hvefsni, reiði og þrálát óánægja,
viðkomandi hefur allt á hornum sér.
Geðsveiflur eru einnig mjög örar,
skapið getur gerbreyst á einni
klukkustund."
Genarannsóknir og lyf
Mcinnis er spurður um svonefnda
genaflutninga og líkurnar á að hægt
verði að vinna bug á sjúkdómum
með því að breyta erfðamenginu.
„Það era til nokkur dæmi um að
svonefndir eingenasjúkdómar hafí
verið læknaðir með þessum aðferð-
um. Einn þeirra er sjúkdómur sem
hægt er að lækna með því að koma
heilbrigðu geni í blóðfrumur, þá
losna menn við að fara með efnið í
stoðfrumur.
Þetta hefur hins gengið illa þegar
reynt hefur verið að lækna t.d. slím-
segjusjúkdóm með veiruflutningum
í slímhúð. Hins vegar er mikið unn-
ið að rannsóknum á genaefni í
krabbameinsframum og þá er
markmiðið að fá þær til að hætta að
skiptast.
Tilgangurinn með þessum til-
raunum þarf ekki endilega að vera
genameðferð sem slík. Við viljum
t.d. fínna genaefni sem myndi gera
lyfjafræðingunum kleift að búa til
betri lyf gegn geðsjúkdómum og þá
þarf að vita hvar umrætt gen er,
hvert hlutverk þess er og hvemig