Morgunblaðið - 25.10.1998, Blaðsíða 34

$4 SUNNUDAGUR 25. OKTÓBER 1998
SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ
ALVER EÐA HORN-
STRANDIR 21. ALDAR?
FULLYRT er, að með hliðsjón
af þeirri þróun, sem verið hefur á
undanförnum árum, muni á Aust-
urlandi fækka um 800 manns á
næstu 5 árum og um 25% á næstu
10, að öllu óbreyttu.
Tilgangur virkjananna
Orka fallvatnanna og jarðhiti
hefur verið talin auðlind Islands
næst eftir gæðum lands og sjávar.
Stjómvöld hafa því í tímans rás
beitt kröftum sínum til nýtingar
þessarar auðlindar í vaxandi mæli.
Sveitarstjómarmenn og forystu-
menn atvinnulífs á Austurlandi
hafa á undanfömum áratugum
hamrað á mikilvægi þess, að nýta
orku fallvatnanna í fjórðungnum.
Sú orka er um einn þriðji þeirrar
orku, sem auðvinnanleg er talin í
landinu. A heimsmælikvarða er ef
til vill ekki um mikla viðbót að
ræða. Þessi orka er þó hrein eða
',græn“ í skilningi umhverfisvemd-
ar þar sem hún er endumýjanleg
og tilkoma hennar vegur á móti
framleiðslu raforku með jarðefna-
eldsneyti og tilheyrandi losun
koltvísýrings. Nýting orku fall-
vatnanna hefur því alheimsþýðingu
og stuðlar að flutningi starfsemi og
framleiðslu til landsins, sem annars
staðar yrði viðhöfð með mengandi
raforku.
Ekki verður hér fjallað sérstak-
jega um tilhögim virkjunarval-
kosta. Þeir hafa hlotið ýtarlega
kynningu af hálfu framkvæmdaað-
ila og á vettvangi fjölmiðlanna
einkum að undanfömu. Aðeins um
15% Austfirðinga töldu sig ekkert
vita um áformaðar virkjanir á
Austurlandi samkvæmt skoðana-
könnun Gallup á síðastliðnu sumri.
Síðan hefur verið enn frekari um-
fjöllun um þessi áform. I þeirri um-
fjöllun, sem verið hefur um virkj-
anavalkosti og tilhögun sl. 20 ár,
hefur á Austurlandi verið fjallað
mikið um áhrif virkjanafram-
kvæmdanna á atvinnulífið og þróun
þess og byggðar þegar og ef til
kæmi. Engum hefur dulist, að það
yrði mikil vítamínsprauta fyrir
byggðimar, enda um 10 til 20 ára
tímabil framkvæmda að ræða, allt
háð þeim nýtingarvalkostum, sem
bjóðast fyrir orkuna. Þegar orkan
verður nýtt í fjórðungnum er sýnt,
að árangur verður mestur með til-
liti til þeirrar atvinnusköpunar,
sem því fylgir til frambúðar.
Mannafli við virkjanafram-
kvæmdir getur verið nyög breyti-
legur eftir því hvaða hraði verður á
og einnig nokkuð árstíðabimdinn. I
mestu toppum er talið að mannafl-
inn getí farið í allt að 1.000 manns
og sýnt að aðeins lítill hluti þess
mannafla verður fenginn heima
fyrir, annar verður að koma lengra
Sð úr öðrum landshlutum. Virkj-
anaframkvæmdimum mun því
fylgja mikið rót á vinnumarkaði
svæðisins og ekki með öllu jákvæð
þróun, ef ekki kemur til nýsköpun-
ar, sem verður til þess að íbúum
Qölgi og með þvi verði skapaðir
möguleikar til meiri og fjölbreytt-
ari þjónustu.
Alþingi heimilaði Fljótsdals-
virkjun 1981 með lögum og settí í
röð næst á eftir Blönduvirkjtm.
Virkjanaleyfi var gefið út 1991 og
framkvæmdir hafhar, þó þær hafi
þá lagst fljótt af vegna þess að ekki
varð af samningum um byggingu
álvers á Keilisnesi. Ekki hefur enn
orðið af frekari framkvæmdum og
telja verður æskilegt að ráðist
verði í framkvæmdir við Fljóts-
dalsvirkjun hið fyrsta. Austfirðing-
ar ættu því að krefjast þess að
Landsvirkjun taki á ný til við virkj-
ánaframkvæmdir í stað þess að
sætta sig þegjandi við
að stöðugt séu aðrir
valkostir teknir fram
fyrir af þeirra hálfu.
Það er í raun ásættan-
legt að orkan verði í
fyrstu flutt til annarra
landshluta enda telja
57% Austfírðinga það
viðunandi, samkvæmt
skoðanakönnun
Gallup. Þegar orku-
vinnslan er tíl staðar í
fjórðungnum, verður
auðveldara að fá aðila
til nýtingar á henni í
fjórðungnum. Það hef-
ur alltaf verið erfitt að
selja það sem ekki er tíl eða getur
ef til viD orðið tíl eftir einhver ár.
Ávinningur orkuvinnslunnar -
nýsköpun
A undanfómum þremur áratug-
um hefur á íslenskan mælikvarða
verið unnið að stórfelldri iðnaðar-
uppbygginu á suðvesturhomi
landsins, þar sem nýtt hefur verið
orka fallvatnanna. Samhliða hefur
hverskyns þjónusta eflst. Þessi
uppbygging á stóran þátt í þeirri
röskun búsetu, sem átt hefur sér
stað í landinu á sama tíma. Þrátt
fyrir þróun sjávarútvegsins víða
um land og eflingu atvinnugreinar-
innar til dæmis á Austurlandi á
allra síðustu ámm er ekki séð að
það dugi til að spoma gegn þeirri
fækkun íbúa, sem vikið er að í upp-
hafi. Tæknivæðingin hefur öðm
fremur beinst að því að auka afköst
og samhliða fækka störfum. Ein-
hæfni atvinnulifsins er líka áfram
til staðar. Því þarf nýsköpun að
koma tfl.
Margir valkostir hafa komið til
greina á undanfómum árum. Ymis-
legt smátt hefur komið tfl en ekk-
ert orðið af orkufrekum iðnaði eða
stóriðju, sem mikfll stuðningur er
við á Austurlandi. Austfirðingar,
einkum á Miðfjörðum, telja stór-
iðju verða tfl að stuðla að mestri at-
vinnuuppbyggingu, auknum fólks-
Qölda og hærri launum á næstu ár-
um samkvæmt skoðanakönnun
Gallup og Reyðarfjörður er talinn
sjálfsagður tfl staðsetningar stór-
iðju.
Alver hafa verið tfl sérstakrar
skoðunar undanfarið og um það er
mikfl samstaða meðal heimamanna
að af rekstri þess getí orðið sem
fyrst svo enn sé vitnað til skoðun-
arkönnunar Gallup. Stjómvöld
hafa verið samstíga Austfirðingum
að undanfómu og lýst því yfir og
látíð fram fara vinnu til undirbún-
ings að virkjunarframkvæmdum
og rekstri álvers í samstarfi við er-
lenda aðila. Unnið hefur verið
markvisst að því að koma á samn-
ingum. Meira hefur áunnist að
undanfömu en síðastliðin 10-15 ár
eða síðan kísilmálmverksmiðja var
á dagskrá. Hillt hefur undir samn-
inga við norska aðila, sem hafa
skilning á samsetningu mannlífs
(infrastruktur) á Austurlandi sakir
reynslu þeirra heima fyrir. I þeirra
augum er Austurland ekki á enda-
mörkum hins tæknivædda heims.
Þeir sjá góða möguleika þess, að í
Reyðarfirði megi byggja upp þann
fjölmenna vinnustað, sem álver er.
Ef til kæmi myndi núverandi þjón-
usta margra smáfyrirtælga og
stofnana á svæðinu eflast og ný
koma til.
Álver í Reyðarfirði
Mannafli tfl uppbyggingar 240
þúsxmd tonna álvers er áætlaður
vera mestur um 900 manns og alls
taki það rúmlega 2.000 mannár.
Byggingartími yrði um 2-3 ár og
áfangaskipti nokkur.
Samhliða þessu yrði
að byggja upp hús-
næði fyrir nokkur
hundruð manns því
ætla má að um
450-520 manns yrðu
starfandi í álveri af
þessari stærð en um
700 manns við fullan
rekstur 480 þúsund
tonna álvers. Marg-
feldisáhrif þessa
vinnustaðar á Reyðar-
firði eru mikil með
áætluðum afleiddum
450-650 störfum. í
hefld er áætlað að
hefldarfjölgun starfa gæti orðið allt
að 1.800 og ætla má að fjölga muni
í fjórðungnum í hefld um 3-4.000
manns.
Austfírðingar, segir
Sveinn Jónsson, lifa
ekki lengi á því að
horfa á fossa og geld-
fugla á sundi.
Samkvæmt könnunum er vinnu-
afl á miðsvæði Austurlands í vinnu-
sókn álvers um 60% ófaglært, 30-
35% faglært í víðum skilningi,
(þ.m.t. bændur, menntað fisk-
vinnslufólk og verslunarmenntað
fólk) en aðeins 5-10% með háskóla-
menntun. í nútíma álveri eru um
15% vinnuafls með háskólapróf og
tæknimenntun en aðeins um 5%
ófaglært fólk. Flest störf krefjast
iðnmenntunar eða 44% og sér-
menntunar innan vinnustaðarins
33%. Konur geta gengið í öll störf
jafnt sem karlar þar sem líkamlegt
erfiði heyrir sögunni tfl í þessari
atvinnugrein.
I vinnusókn álvers í Reyðarfirði
eru taldir vera um 6.460 íbúar. Af
þeim eru aðeins 2.840, sem ná laun-
um yfir 1 milljón á ársgrundvelli en
um 3.620 með skatttekjur undir 1
milljón króna. I álverinu í Straums-
vík munu meðallaun almennra fast-
ráðinna starfsmanna, annarra en
stjómenda og verkstjóra, vera yfir
170 þúsund á mánuði eða yfir 2
milljónir á ári. Byrjunarlaun al-
mennra starfsmanna munu vera
yfir 120 þúsund eða nærri 1,5 millj-
ónir á ári. Það er þvi engin furða að
við ráðningu starfsfólks tfl nýrrar
áhærksmiðju á Grundartanga ný-
verið hafi verið um 10 umsækjend-
ur um hvert starf. Ljóst þykir að
Austurland yrði allt annað eftir og
áhrifin viðvarandi jákvæð, ef tfl
þessarar uppbyggingar kemur á
Austurlandi í náinni framtíð. Virkj-
anir og álver eru þó ekki allsheij-
arlausn á vanda fjórðungsins. En
þar mun fleira koma tfl samhliða
og Qölþættari viðfangsefni skapast
til að mæta þörfum fólks, sem nú
nýtur vaxandi menntunar og jafii-
vel kennslu á háskólastigi í fjórð-
ungnum. Einhverjum kann að
þykja áhrifin neikvæð en ætla má,
að yfirgnæfandi meirihluti Aust-
firðinga sé þessum áformum með-
mæltur, þar með taldir flestir for-
svarsmenn helstu atvinnufyrir-
tækja og sveitarfélaga á svæðinu.
Fjöldi fólks mun einnig hugsa tfl
þess að flytja inn á svæðið þegar
og ef af verður.
Fórnarkostnaður
Ljóst er að öllum verulegum
framkvæmdum hafa í gegnum tíð-
ina fylgt nokkrar breytingar á um-
hverfi. Menn hafa í seinni tíð verið
meira á varðbergi gagnvart óþarfa
raski og vandað því meir tfl alls
Sveinn
Jónsson
undirbúnings tfl að breytingamar
verði sem minnstar og ásættanleg-
ar fyrir flesta. Vanda þarf undir-
búning að gerð álvers. I Reyðar-
firði og atvinnusókn álvers eru því í
gangi umhverfisrannsóknir, sem
varpa eiga ljósi á áhrif á náttúru og
samfélag. Fátt bendir tfl annars en
að það getí farið vel saman. Rann-
sóknir munu taka sinn tíma en ekki
er annars að vænta en yfirgnæfandi
meirihluti Austfirðinga muni fagna
því, ef áformin verða að veruleika,
Rökstudd mótmæli hafa engin ver-
ið höfð í frammi. Tíminn, sem er tfl
ráðstöfunar, ræðst af því, hversu
stór 1. áfanginn yrði og hvenær
áætlað væri, að honum yrði lokið.
Tími tfl byggingar álvers er mun
skemmri en virkjunar. Virkjunar-
framkvæmdir þurfa að geta hafist
strax, þegar ákvörðun um orkunýt-
inguna liggur fyrir. Undirbúningur
að byggingu Fljótsdalsvirkjunar
hefur staðið lengi og fengið mikla
kynningu og umfjöllun. Þegar
framkvæmdir voru auglýstar 1991
komu ekki fram teljandi athuga-
semdir og engar viðvíkjandi það
t.d. að Eyjabökkum yrði sökkt. Um
það hafði tekist sátt löngu fyrr eða
við afgreiðslu laga um virkjunina
árið 1981.
Nú ber svo við að nokkrir ein-
staklingar hafa að undanfömu vak-
ið á þvi athygli að framkvæmdim-
um muni fylgja nokkur náttúru-
spjöll og krefjast lögformlegs um-
hverfismats. Kynning sú er góðra
gjalda verð en fátt er þar nýtt og
krafan ekld stutt neinum rökum tfl
mótvægis byggðaþróunar. Gróður-
lendi mun tapast og þó það hafi
verið kjörlendi hreindýra og geld-
gæsa er ekki annað séð en önnur
nærliggjandi svæði hafi einnig ver-
ið það enda eru þau tfltölulega vel
gróin og votlend. Gljúfur og fossar
munu breytast eða hverfa. Tölverð-
ur íjöldi ferðafólks hefur gert sér
ferð tfl að skoða þessar slóðir og
ferðaþjónusta á svæðinu hefur
beinst að því. Sá hluti, sem verða
mun fyrir raski, er einungis lítill og
möguleikar tfl gönguferða um
OMeð tflkomu virkjunar er þess að
vænta að greiðfærari vegir opni
svæðið fyrir enn fleirum og hvetji
til aukinnar umferðar um stór-
brotna náttúru og landslag. Það er
líka mat margra að virkjanir og
ferðamennska fari vel saman og
ætti því að verða tfl að auka enn á
gfldi framkvæmdanna. Virkjunar-
aðili mun ganga frá raski vegna
framkvæmda og haga lagningu lína
þannig að sem minnst lýtí verði af.
Það er því engan veginn séð, að
Snæfell murn tapa „helgiljóma"
sínum, þar sem það mun gnæfa á
sínum kulnaða stalli yfir nýju uppi-
stöðulóni og stíflu. Önnur mann-
virki, að- og fráveitugöng verða
neðanjarðar og þannig ósýnfleg
þeim, sem ekki sjá fegurð í slíku.
Umhverfismat
Umhverfismat þar sem almenn-
ingi gefst kostur á að koma sínum
sjónarmiðum að og láta til sín taka
er því sjálfsagt í dag. Kostir og
gallar eru þar formlega tíundaðir.
Reynslan hefur þó sýnt, að form-
legt umhverfismat hefur ekki þótt
breyta miklu um tilhögun fram-
kvæmda, en þau hafa reynst tíma-
frek og kostnaðarsöm.
Ekki er séð hveiju formlegt um-
hverfismat fyrir Fljótsdalsvirkjun
myndi breyta til betri vegar. Það
tæki langan tíma, myndi kosta
mikið fé og gæti tafið fyrir mögu-
legum samningum um orkunýt-
ingu. Umhverfismat vegna Fljóts-
dalsvirkjunar er því af hálfu undir-
ritaðs talið óþarft eftir alla fyrri
kynningu og umfjöllun enda með
lögum um umhverfismat gert ráð
fyrir því, að þess gerist ekki þörf
við framkvæmdir, sem ákveðnar
voru fyrir setningu laganna. Ekki
hafa komið fram nægilega góð rök
fyrir því, hvað geti áunnist. Gerð
matsins kynni að tefja fyrir eða
koma í veg fyrir framkvæmdimar.
Þeir, sem eru á móti framkvæmd-
unum, verða að réttlæta það með
því að annað komi í staðinn. Annað
er óábyrg afstaða og þó að því sé
vissulega unun hveijum þeim er
reynir. Undirbúningur að virkjun-
arframkvæmdum Jökulsár á Dal er
skemmra á veg kominn. Um lög-
formlegt umhverfismat gildir því
öðm máli. Áform öll verða þar
kynnt betur, þegar þau skýrast og
fá formlega meðferð samkvæmt
lögum.
Ætla verður þó, að seint verði
fram borin rökstudd mótmæli við
þessum áformum, sem réttlæti að
frá þeim verði horfið. Sjálfgefið er
þó, að almenningi gefist tækifæri
tfl að koma á framfæri athuga-
semdum um það sem betur geti
farið. Ábendingar tfl mótvægis og
eflingar byggðar em alltaf vel
þegnar. En mest er um vert, að
verkin tali.
Homstrandir 21. aldar
Einhliða umhverfisáróður á ekki
við í stórmálum sem þessum og síst
af hálfu opinberra fjölmiðla. Þeir,
sem leggjast gegn áformum um
virkjanir og orkunýtingu í fjórð-
ungum, hafa ekki komið með gfld
rök eða ábendingar um, hvað gæti
komið í staðinn og vegið með
nokkram afgerandi hættí gegn
þeirri þróun, sem fúllyrt var um í
inngangi. Framgangur þessara
mála þolir ekki bið. Við höfum eng-
an tíma, íbúum fækkar jafnt og
þétt og mannfæðin er ákveðið
vandamál, þegar kemur að stór-
iðju. Að 5 eða 10 árum liðnum verð-
ur ekki aftur snúið tfl að skapa þá
miklu fjölgun atvinnutækifæra og
íbúa, sem nú er stefrit að. í dag er
það ef tfl vill einna helst íbúafjöld-
inn sem raunverulega stendur í
vegi fyrir því að forsvarsmenn er-
lendra stórfyrirtækja treysti sér tíl
að taka ákvörðun um að ráðast í
þessa uppbyggingu með íslenskum
stjómvöldum og heimamönnum.
Fram hefur farið víðtæk skoð-
anakönnun í fjórðungnum tfl að
ganga úr skugga um vilja íbúa.
Með því varð ljós óyggjandi afstaða
Austfirðinga tfl þeirra aðgerða,
sem era mesta sameiginlega hags-
munamál fjórðungsins í dag. Komi
ekki til þeirra er tfl álita hvort
Austurland þróist ekki í að verða
Homstrandir 21. aldarinnar. Þá er
til lítils barist á Austurlandi fyrir
öðrum hagsmunamálum eins og
hærri launum, Qölbreyttara at-
vinnulífi og aukinni þjónustu og
hagstæðara verðlagi.
Stjórnvöld eru því hvött til að
hvika hvergi frá áformum um
virkjanir og stóriðju og vinna
markvisst með öllum tfltækum ráð-
um að tilkomu þeirra á Austur-
landi.
Höfundur er verkfræðingur
á Egilsstöðum.