Morgunblaðið - 11.12.1998, Blaðsíða 37

MORGUNBLAÐIÐ
FÖSTUDAGUR 11. DESEMBER 1998 37
EYJA
SKÁLD
BÆKUR
Ljóð
VEGURINN BLÁI
eftir George Mackay Brown.
Aðalsteinn Ásberg Sigurðsson
íslenskaði. Dimma. Prentun: Grafík.
Reykjavfk, 1998.
SUMIR álíta að rithöfundur
verði að eiga heima í borg, helst í
höfuðborg - undir veggjum fjöl-
miðla! Ella rati verk
hans aldrei alla leið til
lesenda. George
Mackay Brown af-
sannar þá kenningu.
Með mörgum öðrum
að sjálfsögðu. Hann er
útkjálkamaður sem
mest má verða; lifði og
orti á eyju, fjarri
menntasetrum heims-
borganna. Hann fædd-
ist sem sé og ólst upp á
Orkneyjum. Og ól þar
aldur sinn fyrir lífstíð
að undanteknum
námsárum í Skotlandi.
Og átthagarnir voru
sömuleiðis uppspretta
ljóða hans. Hann var
þannig sannkallað
Orkneyjaskáld.
Eigi að síður heppn-
aðist ljóðum hans að
brjóta sér leið allar
götur til þeirra sem
tróna hæst á haugi
menningarinnar og út-
deila því sem kallað er
því tilgerðarlega nafni
- viðurkenning. Og þá
viðurkenning átti
skáldið margfaldlega
skilið. Ljóð hans búa
yfir hinu tæra,
ósvikna, sjálfri upp-
sprettu skáldskapar-
ins. Hafaldan, himinn-
inn, eyjarnar og fólkið
sem lifír í og með náttúrunni - það
er grunntemað í ljóðlist George
Mackay Brown, samanber:
Handan við söguna
þjappar þjóðtrúin saman
jörðuðum, brotnum
blómavösum og súlum.
I sama ljóði - Handan við Háey
heitir það - talar skáldið um helli
einsetumannsins. Þau orð er auð-
velt að yfírfæra til víðtækari merk-
ingar. Skáldið er alltaf einsetumað-
ur, hvort heldur það á heima í borg
eða á ey. I borginni er prentað,
selt, »viðurkennt«, verðlaunað. Allt
er það í raun óviðkomandi ljóðlist-
inni. Hún verður ekki til á strætum
og torgum, langt því frá. Þvert á
móti verður hún til í helli einsetu-
mannsins, eða með öðrum orðum í
hugarheimi skáldsins.
Þýðandinn, Aðslsteinn Asberg
Sigurðsson, sem kynnir skáldið í
ágætum eftirmála, mun hafa valið
ljóð þessi til þýðingar fyrir þá sök,
meðal annars, að þau skarast við
íslenska menningararfleifð. Til að
mynda sækir George Mackay
Brown margt hvað til Orkneyinga
sögu. Og hann fyrir-
verður sig ekkert fyrir
að nefna Island.
En hann stendur
einnig föstum fótum í
sinni orkneysku sam-
tíð. Sem dæmi þess
má nefna ljóðið Vegir
sem lýsir í senn á
raunsæjan og afstæð-
an hátt daglega lífinu
eins og því er lifað við
fábrotin skilyrði í af-
skekktu byggðarlagi:
Vegurinn að læknum
er skjólur, skraf, skítugur
þvottur.
Vegurinn til strandar
er salt og tjara.
Við köllum slóðann að mó-
kögglunum
tumfálkaveginn.
Veguiúnn til kirkjunnar
er vegur þagnarinnar.
Fætur plógmannanna
hafa troðið veg að lampanum
og tunnunni.
Og vegurinn frá versluninni
er brauð, sykur, steinolía,
dagblöð, slúður.
Flækingar og smalar
hafa alla ávala hæðina að vegi.
George Mackay Brown lifði og
hrærðist í umhverfi þar sem tím-
inn líður hægt og tóm gefst til að
svipast um, íhuga og umfram allt -
halda samhengi við fortíðina.
»Einkennandi fyrir nær allt höf-
undaverkið er mannlífið á Orkn-
eyjum, hafíð sjósóknin, kotbúskap-
urinn, frumbyggjarnir og víkinga-
tíminn,« segir þýðandinn í ritgerð
sinni um skáldið. Allt er það satt
og rétt. Ljóð George Mackay
Brown eru ef til vill dálítið seintek-
in. Undirtónn þeirra er þungur
eins og niður undiröldunnar á
N oi'ður-Atlantshafi.
Erlendur Jónsson
George Mackay
Brown
Aðalsteinn Ásberg
Sigurðsson
LISTIR
Fyrsta fullþróaða hugmyndin
FRÁ afar eftirminni-
Legu sumri í lífi ungs
myndlistarmanns seg-
ir í Parísarhjóli,
fyrstu skáldsögu Sig-
urðar Pálssonar, sem
betur er þekktur fyrir
Ijóða- og leikritagerð.
Sagan gerist að iniklu
leyti í heimsborginni
París, enda hefur höf-
undur „grimmilega
þekkingu á aðstæðum
þar“, eins og hann
segir sjálfur.
Sigurður hefur
skrifað feiknin öll í
gegnum árin en segir
hugmyndina að þess-
ari bók hafa yelkst með sér í tvö
til þrjú ár. „Ég hef verið að vinna
með ýmiskonar prósa í uppundir
tíu ár og er það efni af margvís-
legum toga. Á einhverri þeirra
þurfti svo að byrja og þetta er
einfaldlega fyrsta fullþróaða
hugmyndin," segir Sigurður.
„Það er feikileg vinna að
skrifa bók, en jafnframt ákaflega
ánægjuleg reynsla. Margt í
skáldsögunni er svo skemmtilega
ólíkt ljóðagerðinni, t.d. sá mun-
aður að geta sagt ég án þess að
það sé endilega ég, þ.e. að nota
fyrstu persónu í skrifum sínum -
hið huglæga sjónarhorn. Sjónar-
hornið er mikið lykilorð í prósa-
skáldskap og eitt af því sem
skiptir miklu máli í þessari bók.“
Sigurður segist hugfanginn af
nútímanum í skáldskap, því sem
eigi sér stað á líðandi stundu og
hann fikri sig áfram
á þeirri leið í bók-
inni. „Jafnframt
styðst ég við upprilj-
anir söguhetjunnar
þar sem hún er stödd
á Islandi og lítur yfir
sviðið. En þekking
mín á frönsku um-
hverfi nýtist vel, alla-
vega í þetta skiptið."
Ef skipta má
skáldskap upp í
nokkur hólf og
greina Ijóðagerð í
eitt slíkt, leikritun í
annað og svo koll af
kolli, telur Sigurður
þá að eitt lokist þá
annað opnastl
„Nei, ekki endilega. Ég er að
minnsta kosti ekki tilbúinn að
loka neinu þeirra og þau eru fyr-
ir vikið öll galopin hjá mér og
lokast vonandi aldrei. Þó skal
aldrei fullyrt um það, en ég hef
skrifað lengi - ekki síst ljóð - og
sé ekki fyrir mér breytingar í
þeim efnum þótt fleiri bætist
við.“
Bókin er í sókn, segja sumir,
og fæst nú við hlið hangiketsins í
kjörbúðunum. Sigurður samsinn-
ir þessu. „Ég held að bókmenntir
séu nú mjög í sókn í heiminum,"
segir hann. „Hvers kyns hlutir
aðrir, þar á meðal kvikmyndir og
sjónvarp, eru komnir í þvílík
öngstræti að þeir eru við það að
springa hátt í loft upp. Framboð
hinnar svokölluðu afþreyingar er
orðið svo gífurlegt að leitin að
hinni einu sönnu upplifun snýst
upp í martröð. Þess vegna er fólk
aftur að snúa til bókmenntanna
eftir hugarró og fróun - andlegri
upplifun og næringu. Móttöku-
skilyrðin, þ.e. bóklesturinn, eru
næstum því alltaf hagstæð og
nautnin sem fylgir lestri góðrar
bókar er svo sérkennileg, hana
er nánast vonlaust að útskýra, en
víst er að slíka fullnægju fær
maður ekki annars staðar. Ég
get nefnt sem dæmi, að í siðustu
viku vorum við fimm saman á
Austurlandi að kynna nýútkomin
verk okkar. Við gistum á hóteli á
Vopnafirði og þar voru 70 sjón-
varpsstöðvar í boði. Afgreiðslu-
maðurinn sagði afsakandi röddu
að þær væru nú venjulega níutíu!
Þegar magnið og framboðið er
orðið þvílíkt verður allt að því
frústrerandi að velja og hafna,
tíminn fer allur í að fiakka á
milli. Fjarstýringin verður aðal-
málið og maður hættir að geta
notið,“ segir Sigurður Pálsson.
Herbergið er undir súð að hálfu
leyti og þar er rúmið en á ská-
halla þaksins er gluggi. í hinum
helmingi herbegisins er nokkurn
veginn venjuleg lofthæð og fransk-
ur gluggi með handriði úr smíða-
járni úti fyrir. Veggfóður með ljós-
leitu blómamynstri í fölbláum og
ljósgulum litum. Rúmið er fyrii'
endanum á súðarhlutanum og þar
er hægt að horfa upp í himininn
þegar maður liggur út af. Glugginn
rammar hann inn.
tír Parísarhjólinu
Sigurður
Pálsson
BÆKUR
Itarnabók
PÉSI OG VERNDARENGLARNIR
Höfundur: Hallfríður Ingimundar-
dóttir. Myndir: Maribel Gonzalez
Siguijóns. Prentun: Prentsmiðjan
Oddi hf. Útgefandi: Mál og menning.
1998. - 63 síður.
ÞAÐ eru ekki aðeins
fíðurfé og nagdýr sem
við lokum inni í búrum,
heldur eykst það mjög,
að við lokum börnin
okkar þar inni líka. Sú
var tíð, að kennari hafði
rétt til að fylgja orðum
sínum eftir til að aga
óþekktarorm, setja
honum reglur; stilla
honum í skammarkrók;
vísa á dyr, jafnvel
senda heim og meina
skólaveru næstu
dægrin. Nú er öld önn-
ur, nú má engan aga, nú
skal barn leiða barn á
leikvelli lífsins, og vei
þeim kennara sem ætl-
ar sér að hindra skussa
í að tefja nám jafnaldra sinna. Nei,
nú er allt frjálst, lestrarhesturinn og
skussinn skulu sitja hlið við hlið, og
jafnréttiskjaftæðið neitar að munur
Agirðu,
kæri eg!
sé á pjökkum gerður. Við þessa
rimla eru festir aðrir. Allt skal við
bók miðað, aðrar gáfur til fáiTa
punkta metnar, ef þá
nokkurra. Um skóla-
hlöð arka vansælir
nemar, og nái þeir sér
ekki í lið, til þess að
mynda „klíku“ er snúið
getur upp á hendur
hinna minnimáttar, þá
eru þeir sjálfir barðir,
eineltið hafíð, plástra-
liðið, nei, eg meina fé-
lagsráðgjafarnir kallað-
ir út. Um einelti fjallar
þessi bók, Pésa litla
sem ekki fellur inn í
jafnaldi-ahópinn. Hann
er hæddur, „gaddavír“
dreginn um sál hans
dag eftir dag. Kennar-
inn Sæunn reynir allt
hvað hún getur til þess
að þerra tár, sefa sviðann. Skólinn
efnir, meira að segja, til Vinaverk-
efnis. Allt kemur fyrir ekki. Bekkur-
inn hans er agalaus, svo samúðar-
bros hinna eldri stoða lítt. Það er
helzt að afí, nafni, kunni ráð til að
sefa öldur brjóstsins. Hann leyfír
snáða að bjástra með höndum í
smiðju, meðan þeir glíma saman við
gátuhnúta sem lífið hefír rétt
drengnum.
Svo er það, að svefngenglamir
Stynnii', Jói, Gummi og Stebbi halda í
víking, sitja eins og urðarkettir fyrir
bráð sinni, Pésa. Foringinn hafði valið
til þess garð afans, og meðan þeir bíða
Pésa litla, hyggjast þeir skemmta sér
við að ergja karlskömmina. Ekki
gengur allt eftir langan. Þeii- lenda í
smiðju afa, þar er hann krankur, en
talai' til þeiira á þann hátt, að strák-
amir breytast úr kjánaruddum í
vemdarengla Pésa, ekki aðeins hans,
heldur réttlætisins. Meðan hinn aldni
þylui- þeim speki sína, leiðir til að láta
af bamaskapinn, deyr karl.
Þetta er vel meint saga, líka vel
sögð, yljuð kærleika til barna. Eg sé
á baksíðu bókai', að Samtök móður-
málskennara veittu sögunni viður-
kenningu, það ætti að vera gæðamat
gott, blaðadómi til styrktar. En
svona mér til fróðleiks, hvað þýðir
orðið spassi? Skelfing er maður að
verða gamall.
Myndir mjög góðai', frábær kápa.
Prentverk allt Odda líkt, vandað, í
engu til sparað. Utgáfan á þökk fyrir
að rétta þessa bók fram.
Sig. Haukur
Hallfríður
Ingimundardóttir
Utþensla alheimsins
BÆKUR
JVáttúrufræðirit
ÁR VAR ALDA
eftir Steven Weinberg. Guðmundur
Arnlaugsson þýddi, Einar H. Guð-
mundsson ritar inngang og Torfi Sig-
urðsson annaðist útgáfu. Ritstjóri er
Vilhjálmur Árnason. 383 bls. Útgef-
andi er Hið íslenzka bókmenntafélag.
Verð kr. 2.990.
HVER er hin vísindalega heims-
mynd nútímans? Skiptir hún okkur
einhverju máli? Þessum spurning-
um og öðrum álíka er vandsvarað,
en hinu verður ekki í móti mælt, að
það er líflaus maður, sem leiðir
aldrei hugann að slíku. Sönnu nær
er, að þeir séu æði margir, sem velti
fyrir sér ýmsum áleitnum spurning-
um um frumbernsku alheims og
hvað sé framundan, ekki sízt ungt
fólk.
Mikið hefur verið skrifað um
þessi fræði og ýmsum kenningum á
loft haldið. Ovissa ríkir um mörg
atriði og því er rúm fyrir ótal get-
gátur. En hver sem kynnir sér und-
irstöðu fræðanna og kenningar,
sem settar hafa verið fram af hin-
um færustu mönnum, getur vart
annað en heillast af þeirri vísinda-
legu heimsmynd, sem við blasir á
grundvelli staðallíkans öreinda-
fræðinnar og svo nefndrar mikla-
hvellskenningar.
Nú kann einhver að spyrja sig að
því, hvort öreindafræði og mikli-
hvellur sé eitthvað, sem venjulegur
lesandi geti áttað sig á. Því er
fljótsvarað. Bókin Ár var alda eða
The First Three Minutes eins og
hún heitir á frummálinu eftir
Steven Weinberg er slíkt afreks-
verk um framsetningu og efnistök,
að flestallt fólk ætti að geta lesið
hana sér til óblandinnar ánægju og
fróðleiks. Hér er þróunarsögu al-
heimsins lýst á einkar auðskilinn
hátt og án þess að íþyngja mönnum
með flóknum stærðfræðiformúlum.
Höfundurinn er bandarískur og í
hópi fremstu vísindamanna; hann
hlaut verðlaun Nobels í eðlisfræði
ásamt tveimur öðrum 1979. Þá er
og fleira, sem kemur til, því að þýð-
ing Guðmundar heitins Arnlaugs-
sonar er með slíkum ágætum, að
tæpast verður betur gert, að
ógleymdum mjög greinargóðum
inngangi eftir Einar H. Guðmunds-
son, sem eykur enn frekar skilning
á efninu.
í stuttu máli heldur höfundur
fram kenningu, sem kom fram um
1930, þess efnis, að alheimurinn hafi
tekið að þenjast út á tilteknum tíma
fyrir óralöngu við geipilegan þétt-
leika og ofurháan þrýsting eða
miklahvell. Hin síðari ár hefur sí-
fellt fleiri stoðum verið rennt undir
þessa kenningu, einkum með mæl-
ingum á örbylgjuklið, en hann er
veik geislun rafsegulbylgna, sem
stafar af því ljósi, sem losnaði frá
efninu, þegar fyi'stu atómin mynd-
uðust. Ljósið geislaði þó ekki um al-
heiminn fyrr en um milljón árum
eftir miklahvell, þegai' hann var að
verða gagnsær. Höfundi tekst svo
firnavel að skýra flókna hluti að
það, sem mönnum hefur kannski
alltaf verið hulið eða er löngu fallið í
gleymsku, fær nýjan hljóm, svo sem
það, hvernig öld efnisins tók við af
öld geislunar. Slíkt er ekki á færi
allra, og handa þeim, sem vilja
sökkva sér enn dýpra niður í efnið,
fylgir sérstakur reiknikafli um
stærðfræðina, sem liggur að baki.
Ritið kom fyi-st út fyrir um 20 ár-
um og naut strax mikilla vinsælda.
Það var því ekki seinna vænna að
þýða ritið á íslenzku, því að það er
tímamótaverk á sviði almennings-
fræðslu um öreinda- og heimsfræði.
Sjálfsagt hefur verið talið, að önd-
vegisrit bókmennta séu til í vönduð-
um þýðingum, en tómlætis hefur því
miður gætt í garð fræðirita, þó að
ekki megi gleyma lærdómsritum
Bókmenntafélagsins, sem bók þessi
telst til. Hér þarf að verða breyting
á. Það væri sómi að því að styrkja á
ný af opinberu fé útgáfu alþýðlegra
fræðibóka. Að þessu sinni mætti
kannski fara þá leið, að mennta-
málaráðuneytið færði öllu ungu
fólki á öðru ári í framhaldsskólum
landsins bók þessa að gjöf og fylgj-
ast síðan með því, hvort slíkt skilar
sér síðar á lífsleið þess.
Ágúst H. Bjarnason