Morgunblaðið - 03.01.1999, Blaðsíða 20

20 SUNNUDAGUR 3. JANÚAR 1999
MORGUNBLAÐIÐ
Morgunblaðið/Golli
EINAR G. Pétursson, fræðimaður á Stofnun Arna Magnússonar. Hami neitar því að rit sitt sé málsvöm fyrir Jón lærða. „Maður á
alltaf að reyna að vera hlutlægur í sagnfræðiskrifum og temja sér fremur hlutverk dómarans en málafærslumannsins," segir hann.
ÞETTA er orðinn þungur róður
/ þolinmæðin dró í naust.“
Þessi vísuorð hefðu átt vel við
þegar Einar G. Pétursson setti loks
punktinn við sitt mikla verk, Eddurit
Jóns Guðmundssomir lærða, sem út
kom hjá Stofnun Ama Magnússonar
í sumar. Þetta er doktorsritgerð Ein-
ars og er útgáfa hennar helguð minn-
ingu lærifóður hans, séra Þorgríms
V. Sigurðssonar prófasts á Staðastað.
Það eru nú um þrjátíu ár síðan Einar
hóf fyrst að glíma við Jón lærða, en
þá skrifaði hann um Jón til lokaprófs
í íslenskum fi’æðum. A doktorsrit-
gerðinni byrjaði Einar fyrir u.þ.b.
tuttugu árum. Oft lá verkið í salti og
um fímm ára skeið gat Einar ekkert
unnið í ritgerðinni meðan hann var
deildarstjóri þjóðdeildar Landsbóka-
safns.
Eddurit Jóns Guðmundssonar
lærða er í tveimur hlutum. Fyrra
bindið er fræðilegur inngangur um
umhveríi, ævi og ritstörf Jóns lærða,
á sjötta hundrað bls. Þar er einnig
gerð grein fyrir heimildum Eddurit-
anna og flóldnni varðveislu þeirra.
Seinna bindið er stafrétt textaútgáfa á
riti Jóns Samantektir um skilning á
Eddu en með fylgir ritlingurinn Rist-
ingar sem heitir fullu nafni Að fomu í
þeirri gömlu norrænu kölluðust rúnir
bæði ristingar og skrifelsi. Það er víða
gaman að grípa niður í þessi rit, þótt
hin stafrétta gerð geri textann á köfl-
um seinlesinn, sbr. þau brot úr Sam-
antektum sem hér fylgja í ramma.
Samantektir eru uppskrift á köfl-
um úr Snorra-Eddu með skýringum
og margvíslegum viðbótum Jóns, en
Ristingar eru skýringar hans á
Brynhildarljóðum úr Völsunga sögu.
Einar sýnir fram á að Samantektir
eru byggðar á texta Snorra-Eddu
sem ekki hefur varðveist annars
staðar og ennfremur að Jón hafí við
samningu Ristinga stuðst við handrit
Eddukvæða sem nú er glatað.
í fyrra bindinu fjallar Einar um
fræðaiðkan á 17. öld og varpar nýju
ljósi á uppruna, aðdrætti og gildi
margra rita frá þeirri tíð. Einar lýsir
þeirri miklu grósku sem hljóp í ís-
lensk fræði að tilstuðlan biskupanna
Þorláks Skúlasonar á Hólum og
Brynjólfs Sveinssonar í Skálholti.
Uppskriftir miðaldabókmennta höfðu
göldrum og flótto undan
réttvísinni
Sautjóndo öldin hefur löngum heillað skald og rithöfunda, sam-
anber Islandsklukku Loxness 09 Skálholt Kambans. Jón lærði er
einn merkilegur sautjóndu aldar maður sem sýnist filvalið skóld-
söguefni. Honn var gófaður alþýöumabur, listoskrifari, teiknaði,
mólaði og smíðaði, gerðíst snemma fróður í fornum fræðum,
varð rúnameistari mikill og fjölkunnugur, komst í kast við lögin
fyrir hvítagaldur og var ó hrakningi mestan part ævinnar og
sektaður fyrir hórdómsbrot ó gamals aldri. I nýrri bók segir Einar
G. Pétursson, sérfræðingur ó Arnastofnun, sögu þesso manns og
gefur jafnframt ót tvö rita hans. Jgkob F. Ásgeirsson ræddi við
Einar um Jón lærða og fræðimennsku hans.
SAMANTEKTIR UM SKILNING Á EDDU
EFTIR JÓN GUÐMUNDSSON UERÐA
BROT
UM píslarvottinn Þórð Jónsson góða mann sem höggvinn var
1385 í Krosshólum, þar sem landnámskonan Auður djúpauðga
hafði bænahald sitt, - „eina kunna dæmið um að íslendingar
hafi farið að heita á og dýrka aðra landsmenn sína en þá þrjá
dýrlinga, Jón, Þorlák og Guðmund, sem alkunnir eru,“ segi
Einar G. Pétursson í riti sínu:
í>at vitna Jslandz sogr at þar sem Þor eðr cinhveriom Guðum voru helgut fell eðr
hæðir, þa truðu heiðnir menn at þeir mundu þangat deya, Exempl: Pegar bondi
eim dmknadi *á Hoskulldzeyiar sundi fyrir Helgafellz svcit scm blotaði Þoa, þottuz
menn hcyra inn i fellit Hellgafell, kastat mioc hurðum oc konnu Lokum, sem buiz
við gestum oc veitslu, þvi þcir mcintu oc truðu at þeir Guðir mundi þar við þeim taka
oc inni bua sem þeim var helgat oc eignat, Lika sem þeir trublendingar undir menn
Auðar Diuparðgu sem nam Dala svcitir œ bio i Hvamme i Hvams sveit, hon var
kristinn oc hafþi bænahalld sitt a Krossholum niðr oc ut fra Skierðingsstoðum, þa
sogðu hennar menn oc truðu at hon munde vilia deyia þangat i holana til krossanna,
oc gott mundi þat vera, Enn Þa hon do Let hon grafa sic i sand þar sem flæðr gcck yfir
þar sem ongvar voru vigðar molder. A þcssu Krosshola Platze, eí Langt fra Læk
einum, var Liflatinn sa pislar vottr Goði maðrin Þorðr, eptir allar kvalir oc pisler *so
margar oc mynneligar, fra þvi eptir jol er hann var fangaðr til pisla. Orðsokinn var oc
tílcfnit, at hann hafði borit | bana tilræðis hoG af broðr sinom, bar undir hoGÍt enn slo
ongvann, urðu morg teikn eptir
að mestu legið niðri eftir siðaskipti
og fram undir 1630 ef undan eru skil-
in lög og rímur. Einar telur að
Brynjólfur biskup hafí gegnt mikil-
vægu hlutverki í fræðimennsku Jóns
lærða. Hann leiðir rök að því að
Brynjólfur hafí haft í smíðum mikið
rit um fornan norrænan átrúnað og
hafi fengið menn til að semja ritgerð-
ir um aðskiljanleg efni til að hafa sem
bestar heimiidh’ að riti sínu. Einn af
þeim var hrakningsmaðurinn Jón.
Einar rekur ævi Jóns ítarlega og
fjölbreytileg ritstörf hans, en meðal
þeirra má nefna, auk ofangreindra
rita, Grænlands annál, Um íslands
aðskiljanlegar náttúrur, Tíðfordríf
og margháttaðan kveðskap. Rann-
sóknir fræðimanna undanfarna ára-
tugi hafa leitt í Ijós að sumt sem áður
var eignað öðrum var í raun verk
Jóns lærða, þ.á m. Ristingar sem áð-
ur voru eignaðar Birni Jónssyni á
Skarðsá. Einar vinnur nú að útgáfu á
Tíðfordrífí og fleiri verkum Jóns. Ég
hitti Einar að máli í skrifstofu hans í
UM bókabrennu á Helgafelli - einstök frásögn uni slíka meðferð
á bókum á Islandi:
Rannveig a slíyrska. bar oc *sijn bruna 6r sina daga sem Leidd var a dogum
Guðmundar biskups fyRe enn hann tok biskupsdom
Vm soddann teik<n> oc tilburðe gora scr margir getr enn surnir þrætr oc komaz þo
ecki ut með<.> Enn aðr cnn Helgafellz bækr voru brendar samt þvi oðru gomlu
kyrkio rusli a tveimr storum eðr þrimr elldum, fyR enn sa same prestr forst i vatninu,
þa mattu (einkum hveR Latinu skilde) menn þar margt faheyrt finna, oc fræði gomul
sia Sa gamli sera Christian danski sem þar var Lengi þotti obernskr<,> enn nu er
allt i aleyðing komit, oc eima | hellz, þat sem nockut hnygr at þvi sem þyckir
gamalkient