Morgunblaðið - 03.01.1999, Blaðsíða 22

22 SUNNUDAGUR 3. JANÚAR 1999
MORGUNBLAÐIÐ
Stofnun Árna Magnússonar og bað
hann segja ofurlítið frá Jóni lærða
og hans merkilegu ævi:
„Hann fæddist í Ofeigsfirði við Str-
andir 1574. Að eigin sögn var hann á
fyrstu æskudögum mjög handgeng-
inn mönnum sem mótast höfðu fyrir
siðaskipti og var Jón alla tíð mjög
hlynntur kaþólsku. Árið 1600 kvænist
hann Sigríði Þorleifsdóttur og hefja
þau næsta ár búskap á Stóra-Fjarð-
arhomi í Kollafirði í Strandasýslu.
Sigríður fylgdi Jóni á öllum hans
hrakningum og eru sagnir um hana í
Bjamarey meðan Jón er erlendis
1636-1637. Jón vai- síðan nokkur ár á
Skarði á Skarðsströnd. Hann nefnir
ýmislegt þar, m.a. Skarðsbók post-
ulasagna, og segir frá steinhúsi á
Skarði fyrir siðaskipti, því eina á Is-
landi sem heimildir eru um frá þeim
tíma. Svo er hann í Ólafseyjum undan
Skarðsströnd þar sem hann kveðst
hafa fengist við afturgöngu Geir-
mundar heljarskinns. Frá ámnum
1611-1612 hafa varðveist kvæði frá
hendi Jóns sem heita Fjandafæla og
Snjáfjallavísui• hinar síðari. Með þeim
kvæðum átti hann að hafa komið fyrir
draugum á Stað á Snæfjöllum - og
leikur mörgum forvitni á að vita
hvemig þau hafa verið kveðin gegn
draugsa. Jón snýr síðan aftur í fæð-
ingarsveit sína og dvelur þar um hríð.
Árið 1615 voru Spánverjavígin
svokölluðu. Þá voru spænskfr hval-
veiðimenn, Baskar, sem hér höfðu
orðið skipreika, drepnir fyrir tilstilli
Ara í Ögri. Um þessa atburði semur
Jón rit sem heitir Sönn frásaga af
spanskra manna skipbrotum og
slagi. Mér hefur dottið í hug að það
væri málskjal vegna eftirmála um
vígin, en Alþingisbækur þetta ár,
sem og mörg skjöl frá þessum tíma,
hafa ekki varðveist, brannu 1728.
Upp úr þessu fer Jón suður á Snæ-
fellsnes og er undir Jökli nokkur ár.
Hann stundaði búskap og sjósókn,
en fékkst jafnframt við smíðar og var
kallaður tannsmiður. Hugur hans var
þó snemma bundinn fomum fræðum,
hann sat tíðum við skriftir og var
jafnvel vændur um að hafa sagt
mönnum til um foman átrúnað og
haldið galdraskóla. Jón var ekki
skólagenginn, en dvaldi um tíma með
Staðarhóls-Páli. Hann kunni þýsku,
en segist sjálfur ekki kunna latínu.
Hann byrjar snemma að skrifa og
er t.d. Guðmundar saga í uppskrift
Jóns til á skinni frá árinu 1592, eins
og Stefán Karlsson hefur dregið
fram. Bjöm Jónsson lögréttumaður á
Skarðsá var jafnaldri Jóns og er
þekktasti sagnfræðingui- þessa tíma.
Hann semur Skarðsárannál - að til-
mælum Hólabiskups. Að ósk Hóla-
manna skrifaði Jón lærði Grænlands
annál árið 1623. Var lengst af haldið
að Bjöm á Skarðsá hefði skrifað
Grænlands annál, en Ólafur Hall-
dórsson sýndi fram á það í doktorsritr
gerð sinni 1978 að Jón væri höfund-
urinn.
Það er því augsýnilegt að snemma
er Jón lærði í allnokkrum metum -
jafnt hjá lærðum sem leikum, þótt
þeir síðamefndu hafi fyrst og fremst
haft áhuga á fjölkynngi Jóns.
„Galdrar“ þessa tíma fólust í ýmsum
særingum, húsráðum, blóðstemm-
um, sem viðgengust í kaþólsku og
talið var ákaflega saklaust. Það hafði
lengi verið talið slæmt að vinna
mönnum mein með galdri, en allt í
lagi að nota þessa kunnáttu sér til
þæginda, þ.e. góðgaldur eða svokall-
aður hvítigaldur. Svo dæmi séu tekin
úr kverinu Bót eður viðsjá við illu
ákasti, sem varð Jóni lærða sjálfum
til dómsáfellingar 1631, vora þetta
særingar og ráð við: eldsgangi, lík-
amsgimdum, vitfirringu, álfagangi,
röngum dómi, fjanda freistni, hatri,
frelsi jóðsjúkra kvenna, skipsskaða,
stuldi, vopnabiti, æði, sjódrauga-
gangi, gulusótt, útsótt, matleiða,
hósta, kláða, höfuðverk o.fl.
í upphafi sautjándu aldar verða
geysimiklar viðhorfsbreytingar í
þessum efhum á íslandi og víðar. Þá
fara menn að líta svo á að slíkar sær-
ingakúnstir séu vanbrúkun á guðs
orði. Þetta er ný hugsun sem lands-
menn eru lengi að átta sig á. Og þess
vegna kemst Jón í kast við lögin.
Arið 1627 skrifar prófastur Snæ-
fellinga, Guðmundur Einarsson á
Staðarstað, mikið rit gegn Fjanda-
fælu Jóns lærða. Rit Guðmundar
heitir Hugrás eða Lítil hugrás yfir
svik og vélræði djöfulsins sem
stundum gengur réttur, stundum
hlykkjóttur að spilla mannkynsins
sáluhjálp. Á eftir formála stendur:

;iþri8iú jj
tn £»• rvtw/a.
nll. c!í' í . <5/..
GANGLERI og „þrenning Óðins“. Endurgerð Jóns Guðmundssonar lærða á teikningu í Uppsala Eddu, 14. aldar skinn-
bók sem Jón skrifaði upp. Efst til vinstri í myndinni stendur: „Þeir þrír höfðingjar eður þrenning Óðins í Valhöll, sem
segir í Gylfaginning." Ofan við myndina af Ganglera stendur: „Gangleri spyr.“ Loks stendur neðan við þrenningu Óð-
ins: „Hér situr Hár, Jafnhár og Þriðji í hásæti. Gylfir stendur frammi en þeir rausa alla sína hálfsanna djúpstæða
Hárslygi etc.“ Þessi uppskrift Jóns barst til Oxford um 1690 og er varðveitt í Bodleian-bókasafninu í Oxford.
„Fyrri partur þessa bæklings um
höggorminn, sem réttur og boginn
gengur að því verki að spilla vorri
sáluhjálp." Seinni partur Hugrásar
er „um þann dikt (Fjandafæluna)
sem Jón Guðmundsson ort hefur“.
Þar fjallar Guðmundur um djöfulleg-
ar kenningar í Fjandafælu Jóns
lærða.
I framhaldi af skrifum Guðmund-
ar hraktist Jón suður á Akranes og
síðan suður á Miðnes þar sem Guð-
mundur sonur hans var prestur.
Hann fór í Hólaskóla og hefur vænt-
anlega notið góðs af því orðspori sem
fór af fræðimennsku fóður síns. Þá
réð raunar á Hólastað Guðbrandur
Þorláksson, tengdafaðir Ara í Ögri,
en Guðbrandur hefur ekki látið skrif
Jóns um Spánverjavígin spilla fyrir
skólagöngu sonar hans.
Árið 1630 var Jón ákærður fyrir
galdur og dæmdur útlægur á Bessa-
stöðum ári síðar. Hann flýði þá aust-
ur á firði og dvaldist m.a. nokkur ár í
Bjarnarey út af Vopnafirði. „Vænt er
úti í Bjarnarey að búa,“ er viðlagið í
einu kvæða hans.
Jón var ekki sekur um að hafa
unnið mönnum mein með kukli sínu,
en við því lá líflátsdómur á þessum
tíma. í tilviki Jóns virðist hafa verið
um fremur saklausa hluti að ræða
sem ekki vora ætlaðir öðrum til
meins. Dómar fyrir kukl frá þessum
wr-
ííýtfeitfttS/Ofl Stóf
soá. €áp.
»a* Osþa'es* |
rvr~—tnag'Qrt
w»/ «8 %«*»« Sftrobú
°a
rr-Msasfcfae'
.‘Wt.ettt*otðtaketf ^
♦ Og þS SW htu,
. . MSttmen \>m •tU'Mlte
v.. fltf fðuSatjpfta línlL <jgb-Á
„ -J” 3 ðfl fautm vnZ,
ípuþu/ 09 íqu Otpf,

. %c!l>t p*ze ^ ími
Iti5 fpntfáimS Og
i» fé1 fti tíjnl jb fiS# íjn fögjf ýJútf
í N. E N*
»ta~> jiei. S'Su/aaurúP
«*V»KÍf>.4rÍKÚÍll/'>»?fiStf ý**,'
. 't^oir 0J>S *S*I Orftfrotfo%nóai^/
iop ttúi, ,ir u.ttt or <t*u/ &fc* \>n p *>n y
í Bfoiii oeCfðfrmfil* toítýooiTrit
U, c 0 11 e c. s
t, r -
:SoS pW* x. Wi
JÓN lærði var listaskrifari svo sem þessi mynd sýnir (Lbs. 1235,8 vo).
Þetta er eftirrit af Euangelia, pistlar og collectur, sem gefið var á Hól-
um 1581. Aðeins eitt óheilt eintak er varðveitt af prentuninni. Jón
skrifaði handritið á árunum 1596-1997 og er það fyllra en varðveitta
prentaða eintakið, sem hefur ekki skreytta upphafsstafi.
ái'um sýnast mjög harðir og menn
eru dæmdir fyrir litlar sakir. Og
þannig var litið á þetta í Kaup-
mapnahöfn.
Árið 1636 fer Jón til Hafnar að fá
réttingu mála sinna. Hann er yfir-
heyrður af háskólaráðinu sem kemst
að þeirri niðurstöðu að sakir Jóns séu
ekki nógu miklai' og að mál hans eigi
að takast upp að nýju. Forseti dóms-
ins var fræðimaðurinn Ole Worm
sem var mikill áhugamaður um rúnir.
Það er víst að Worm hefur vitað að
Jón var rúnameistari og hugsanlegt
að Þorlákur Skúlason Hólabiskup
hafi sent Worm rúnastafróf sem Jón
lærði skrifaði upp og Worm birti í riti
sínu um rúnir. Ole Worm reyndist
Jóni vel og vildi halda yfir honum
verndarhendi, en Worm og Brynjólf-
ur biskup Sveinsson voru vinir og
samstarfsmenn.
Við heimkomuna til Islands 1637
var fyrri dómur um útlegð Jóns samt
sem áður staðfestur, en sæst á að
hann gæti dvalist áfram á Austur-
landi. Jón er síðan á Austurlandi til
dauðadags 1658. Hálfáttræður vann
Jón það afrek að eignast son sem
kallaðist Jón litli lærði og eru sagnir
um hann. Fékk gamli maðurinn sekt
fyrir þetta hórdómsbrot.
Brynjólfur Sveinsson er Jóni mjög
vinsamlegur á þessum „útlegðai'“-ár-
um. Jón segir í ævikvæði sínu sem
hann orti til Brynjólfs 1649 að það
hafi stytt upp í raunum sínum „með
biskupi blíðum", en Brynjólfur vai'ð
biskup 1639. Brynjólfur sýndi þeirri
vitneskju sem Jón bjó yfir mikinn
áhuga og fékk hann til að slaifa m.a.
Samantektir og Ristingar. Árið 1649
er Brynjólfur orðinn áhyggjufullur
um ástand fræða í landinu og segir í
bréfi til Worms að Amgrímur lærði
sé látinn, Bjöm á Skarðsá orðinn
blindur og Jón lærði „ónýtur sér og
öðrum á Austurlandi", en allir þrír
fengust við rúnir. Það sýnir hversu
mikils Brynjólfur mat Jón að hann
skuli nefiia hann í þessum félagsskap.
Jón hefur fengið misjafnan dóm í
sögunni. Hann geldur þess að þegar
farið var að skrifa um hann voru
menn ákaflega raunsæislega þenkj-
andi og lausir við hjátrú. En Jón er
að skrifa það sem Brynjólfur biskup
biður hann um. Og mönnum hættir
til að gleyma því að lýsingar Jóns
eru partur af heimsmynd þess tíma.
í riti sínu Undur íslands talar Gísli
Oddsson, sem var biskup á undan
Brynjólfi, um álfa og ýmislegt fleira
eins og sjálfsagða hluti. Sama er að
segja um Odd Einarsson og íslands-
lýsingu hans. Og gamlar kaþólskar
bænfr era keimlíkar særingum."
Handritafræði er seinunnin og
mikið þolinmæðisverk. Einai’ hefur
leitað heimilda víða um lönd, svo sem
í Danmörku, Svíþjóð og Englandi.
„Besta handrit Samantekta er varð-
veitt í Svíþjóð,“ segh- hann, „skrifað
1692 í laumi fyrir Svía, en ungar upp-
skriftir Eddanna brannu hjá Árna
Magnússyni 1728.“ Og lengi er von á
einum, eins og þar stendur. Árið 1977
vora t.d. seld fáein handrit hjá Sothe-
býs á Englandi úr safni hins fræga
handritasafnara Sir Thomas
Phillipps, en handritsafn hans var
um 28.000 númer sem er u.þ.b. helm-
ingi meira en handritanúmerin í
Landsbókasafni og Ámastofnun.
Phillipps átti m.a. fyrmefnda Skarðs-
bók postulasagna. I safni hans reynd-
ist líka vera handrit frá 18. öld með
texta Samantekta Jóns lærða nokkuð
styttum. Einar fjallar ítarlega í bók
sinni um handrit Samantekta og ber
þau saman. Texti handritsins sem
selt var hjá Sotheby’s var frá Bfrni á
Skarðsá og telur Einar að Bjöm hafi
fengið Samantekta-texta Jóns úi'
Skálholti, skrifað hann upp og stytt,
en styttingin var einkum fólgin í því
að fella niður texta úr Snorra Eddu
og halda viðbótum Jóns lærða.
Og mikið af kveðskap Jóns fannst í
handritapakka sem barst hingað til
lands frá Vesturheimi á þriðja áratug
þessarar aldar. Vestur-íslendingm- að
nafni Sigmundur Matthíasson Long
skrifaði upp 27 kvæði þar vestra árið
1894 og sagði þau vera eftir Jón
lærða. Kvæðin era ekki varðveitt ann-
ars staðar. Við samanburð á kvæðun-
um og öðram ritum Jóns telur Einar
augljóst að Sigmundur Long hafi haft
lög að mæla, kvæðin séu Jóns. En
varðveisla þeirra er sannarlega með
nokkram ólíkindum. Jón lærði deyr
1658 og hálfri þriðju öld síðar skrifar
maður nokkui' kvæði hans upp í Vest-
urheimi - og er það eina varðveitta
handrit þeirra.