Morgunblaðið - 17.01.1999, Blaðsíða 35

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 17. JANÚAR 1999 35
' t
SKOÐUN
Hvorki villtir fuglar
né fiskar geta verið
undirorpnir eignarrétti,
segir Jónas Þór
Guðmundsson, og
þjóðin nýtur ekki stöðu
sameiganda.
lingseignarrétti. Þar kemui' eink-
um tvennt til. Annars vegar þau
fjarlægu tengsl, sem eru á milli
einstakra eignaheimilda og rétthaf-
anna, og hins vegar hve sá hópur
er lítt skilgreindui' og afmarkaður.
Almannaréttur til veiða var sem
sagt ekki grundvallaður á einka-
rétti af neinu tagi og byggðist ekki
á því, að hver og einn einstaklingur
ætti eignarrétt að ákveðnum hluta
fískistofnanna eða ákveðnum hlut-
um hafsvæðanna við Island. Þvert
á móti var rétturinn almennur og
slíkur almannaréttur hefur ekki
verið talinn eign i skilningi 72. gr.
stjórnarskrárinnar. Annað mál er,
að einstakir menn kunna að hafa
nýtt réttindi almannaréttar eðlis á
þann hátt, að tahð verði að um
stjórnskipulega vernduð atvinnu-
réttindi sé að ræða.
Takmarkanir í skjóli
fullveldisréttar ríkisins
Almannaréttur á fiskimiðunum
hélst í meginatriðum óbreyttur til
ársins 1984, þegar kvótakerfi var
tekið upp. Frá þeim tíma hefur
rétturinn verið takmarkaður, nú
síðast með lögum um stjórn fisk-
veiða 38/1990, með það að mark-
miði að koma í veg fyrir ofveiði.
Það var verkefni löggjafans að tak-
marka nýtingu fiskimiðanna og
setja almennar leikreglur um hag-
nýtingu þeirra. Þetta gerði löggjaf-
inn í skjóli fullveldisréttar ríkisins
og almennra valdheimilda en ekki í
krafti þess, að ríkið eða þjóðin væri
eigandi fiskimiðanna í einkaréttar-
legum skilningi.
Vörslulausir fiskar
- fiskimiðin
Gerðar eru ákveðnar lágmai'ks-
kröfur til þess, að líkamlegur hlut-
ur geti verið háður yfirráðum
manna. Oumdeilt er í lögfræði, að
villtir og vörslulaush' fiskar, sem
synda frjálsir um höfin, uppfylla
ekki þær lágmarkskröfur og geta
því ekki verið undirorpnir eignar-
rétti nokkurs manns eða hóps
manna - hvorki þjóðarinnar, ríkis-
ins né einstaklinga. A sama hátt er
ekki um það deilt, að hafsvæðin
umhverfis landið (fiskimiðin) eru
ekki einstaklingseignarrétti háð -
hvorki þjóðarinnar, ríkisins né ein-
staklinga. Að þessu leyti gildir
þannig það sama um hafið og gildir
um andrúmsloftið.
Þjóðin er ekki
í'éttaraðili
Einstakir menn og lögpersónur
geta átt réttindi og borið skyldur,
þ.e. verið réttaraðilar. Lögpersón-
ur eru ópersónulegir aðilar eins og
t.d. ríkið, sveitarfélög, stofnanir,
einkafélög, sjóðir og samtök. Ein-
ungis réttaraðilar geta þannig ver-
ið aðilar réttinda, þ.á m. eignar-
réttinda. Oumdeilt er hins vegar að
þjóðin, sem samheiti þess fólks er
landið byggir, getur ekki átt rétt-
indi og borið skyldur. Hún er því
ekki persóna að lögum. Þetta þýðir
m.ö.o. að þjóðin getur ekki verið
eigandi nytjastofnanna í lögfræði-
legum skilningi. Eins og áður var
lýst, þá geta allir þeir menn í sam-
einingu sem mynda þjóðina ekki
heldur verið eigendur þeiiTa. Með
setningu laga 38/1990 um stjórn
fiskveiða varð ríkið hvorki eigandi
hafsvæðanna við landið né þeirra
fiskistofna, sem þar er að finna,
enda eignarhaldi þess ekki lýst þar
yfir. Fræðilega virðist hins vegar
ekkert því til fyrirstöðu, að Alþingi
lýsti ríkið eiganda veiðiréttarins á
Islandsmiðum með lögum. Slík
lagasetning myndi þó m.a. tak-
markast af réttindum einstakra
manna, sem fyrir eru og hagnýta
sér þessi réttindi. Væri þannig
hróflað við atvinnuréttindum ein-
stakra manna, kynni, allt eftir efni
slíkrar lagasetningar, að reyna á
vernd réttinda þeirra samkvæmt
eignarréttarákvæði stjórnarskrár-
innar.
Almenn markmiðs-
yfirlýsing
Hver er þá raunveruleg merking
þeirra orða í 1. gr. laga um stjóm
fiskveiða, að nytjastofnamir séu
„sameign íslensku þjóðarinnar"?
Niðurstaða Sigurðar og Þorgeirs
er sú, að þessi orð feli ekki í sér
annað en almenna mai'kmiðsyfir-
lýsingu um að nytjastofnana beri
að nýta með hagsmuni þjóðarheild-
arinnar í huga og séu jafnframt
árétting hinnar fornu reglu Grá-
Reykjavík, Keflavík,
Selfoss, Akureyri,
og Egilsstaðir.
( 00.
á ar.is
TEGUND:
1,3 GL 3d
1,3 GL 4d
1,6 GLX 4d, ABS
1,6 GLX 4x4,4d, ABS
1,6 GLX WAGON, ABS
WAGON 4x4, ABS
VERÐ:
1.195.000 KR.
1.295.000 KR.
1.445.000 KR.
1.575.000 KR.
1.495.000 KR.
1.675.000 KR.
gásar og Jónsbókar um heimildir
manna til veiða í hafalmenningum
við Island innan þeirra marka, sem
löggjafinn ákvarðar hverju sinni.
Orðalagið sé hins vegar villandi, ef
með því sé verið að gefa til kynna _
hefðbundinn einstakhngseignar-
rétt þjóðarinnar yfir þessum verð-
mætum. Umrædd verðmæti geti
einfaldlega ekki verið „eign“ al-
mennings eða þjóðarinnar.
Vilji lög-
gjafans
Þessi skilningur hefur ótvíræða
stoð í athugasemdum Alþingis við
1. gr. laga 38/1990 (sjá Alþt. 1989-
90, A, þskj. 609, bls. 2547). Þar
kemur fram, að með orðunum
„sameign íslensku þjóðarinnar" sé
minnt á mikilvægi þess að varð-
veita fullt forræði Islendinga yfir
auðlindinni. Jafnframt felist í þeim
sú sjálfsagða stefnumörkun, að
markmiðið með stjórnun fiskveiða
sé að nýta hana til hagsbóta fyrir
þjóðarheildina. Það verði ákvörðun
löggjafans á hverjum tíma, hvernig
það verði best gert.
Dómur
Hæstaréttar
Á sama skilningi virðist byggt í
dómi Hæstaréttar frá 3. des. sl.
(veiðileyfadóminum). Þar er talað
um þá „almennu forsendu löggjaf-
arinnar“ og þá „almennu stefnu-
mörkun" að nytjastofnarnir séu
sameign þjóðarinnar. Jafnframt
segir, að með 5. gr. laga 38/1990
hafi verið sett fyrirfarandi tálmun
við því, að drjúgur hluti lands-
manna geti, að öðram skilyrðum
uppfylltum, notið sama atvinnu-
réttar í sjávarútvegi eða sambæri-
legrar hlutdeildar í þeim „sam-
eign, sem nytjastofnar á Islands-
miðum eru“. Áf tilvitnuðum orðum
dómsins og því samhengi, sem þau
eru sett fram í, virðist ljóst, að
Hæstiréttur á hér við „almanna-'
réttinn" til veiða í „almenningnum"
sem fiskimiðin era. Vissulega hefði
þó verið heppilegra ef Hæstiréttur
hefði vikið nánar að merkingu orð-
anna „sameign þjóðarinnar" í
þessu samhengi. Það virðist þó
ekki hafa verið nauðsynlegt, eins
og málið lá fyrir réttinum. Hitt er
annað mál, að einstakir menn geta
haft af því lögvarða hagsmuni að fá
úr því skorið fyrir dómi, hvort þeir
geti, „að öðram skilyrðum uppfyllt-
um“, aflað sér atvinnuréttar með
því að nýta almenninginn.
Stjórnarskrárákvæði um
„sameign þjóðarinnar“!
Allt ber hér að sama brunni; nið-
urstaða lagaprófessora, lögskýr-
ingargögn og dómur Hæstaréttar.
Orðalag 1. gr. laga um stjórn fisk-
veiða er m.ö.o. villandi og hefur
ekki þá merkingu, sem ætla má við
lestur þess; þjóðin getur ekki verið
eigandi nytjastofnanna í skilningi
eignarréttar. Þess vegna má heita
undarlegt, að leiðarahöfundur Mbl.
vilji láta setja ákvæði í stjórnar-
skrána um „sameign þjóðarinnar"
á auðlindum landsins, þ.á m. fiski-
miðunum. Hann virðist vera í ein-
hverri villu um merkingu slíks
ákvæðis. Villtir og vörslulausir
fiskar á Islandsmiðum verða ekki -
ekki frekai- en fuglarnir sem fljúga
villtir í lofthelgi íslands - „sameign
þjóðarinnar", þótt Alþingi setji lög
um það. Hvorki villtir fuglar né
fiskar geta verið undirorpnir eign-
arrétti og þjóðin eða almenningur
nýtur einfaldlega ekki stöðu sam-
eiganda. Hvort sem mönnum líkar
það betur eða verr, þá verður Jörð-
in ekki flöt þótt svo segði í lögum -
ekki einu sinni þótt svo segði í
stjórnarskrá!
Höfundur er lögfræðingur og 1.
vnraformaður Sambands ungra
sjálfstæðismanna.
vg) mbl.is
_ALLTAf= GITTHSSAG NÝTT