Morgunblaðið - 25.07.1999, Blaðsíða 29

28 SUNNUDAGUR 25. JÚLÍ 1999
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 25. JÚLÍ 1999 29

STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI
FRAMKVÆMDASTJÓRI
RITSTJÓRAR
U'* THLUTUN byggðakvóta,
sem skýrt var frá í fyrradag,
er að sjálfsögðu ekkert annað en
sértækar aðgerðir, sem stjórn-
völd hafa ítrekað lýst yfir, að þau
hafí horfíð frá með örfáum und-
antekningum. Úthlutun byggða-
kvótans jafngildir því, að hið op-
inbera hafi afhent ísafjarðarbæ
39 milljónir króna til þess að
deila út á meðal atvinnufyrir-
tækja í sveitarfélaginu, Vestur-
byggð 20 milljónir króna, Breið-
dalsvík 18 milljónir króna o.s.frv.
Þetta er þeim mun athyglis-
verðara, þar sem Arni M.
Mathiesen, sjávarútvegsráð-
herra, hefur verið á ferð um
Vestfirði og sagði m.a. í samtali
við Morgunblaðið í fyrradag: „Að
undanförnu hefur mátt ætla, af
fjölmiðlaumfjöllun, að ástandið
væri mjög slæmt, en fyrir utan
vandamál hjá einstökum fyrir-
tækjum er margt mjög gott og
jakvætt að gerast á Vestfjörðum.
Ég hef það ekki á tilfínningunni,
að almenn vandamál ríki í at-
vinnulífínu eða það sé hrun á
Vestfjörðum. Ég er bjartsýnn á,
að sjávarútvegurinn verði sterk
atvinnugrein þar.“
I ljósi þessara ummæla sjávar-
útvegsráðherra má spyrja, hvers
vegna verið sé að úthluta kvóta
að verðmæti 60 milljónir króna
til Vestfjarða? Sömu sögu má
áreiðanlega segja af Austfjörðum
en töluvert af byggðakvótanum
fer þangað. Fyrir utan þetta
grundvallaratriði er svo ástæða
Árvakur hf., Reykjavík.
Hallgrímur B. Geirsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
til að spyrja hvernig sveitar-
stjórnirnar ætla að úthluta þess-
um verðmætum? Fiskkvóti er
ígildi peninga. Byggðastofnun
hefði alveg eins getað afhent
þessum byggðarlögum peninga.
Samkvæmt hvaða reglum á að út-
hluta þessum verðmætum til
sjávarútvegsfyrirtækja í viðkom-
andi byggðarlögum?
Hvað segir sá sem ekki fær
þegar hann horfir á sjávarút-
vegsfyrirtæki í sama byggðarlagi
fá aflient endurgjaldslaust um-
talsverð verðmæti? Er ekki aug-
ljóst, að það er verið að mismuna
fyrirtækjum með herfilegum
hætti? Með hvaða rökum? A að
refsa þeim, sem standa sig vel í
rekstri? Hvaða rök eru fyrir
þessu nýja styrkjakerfi í ljósi
tveggja daga gamalla ummæla
sjávarútvegsráðherra?
Úthlutun byggðakvótans end-
urgjaldslaust sýnir í hnotskurn
vandamálin við óbreytt kvóta-
kerfi. Úthlutun byggðakvótans á
Vestfjörðum og Austfjörðum til
einstakra fyrirtækja fyrir ekki
neitt er nákvæmlega það sama og
gerist á landsvísu, þegar sjávar-
útvegsfyrirtækjum er úthlutað
kvóta fyrir ekki neitt, hvort sem
um er að ræða hina upphaflegu
kvótaúthlutun eða þegar kvóti
hefur verið aukinn. Það er eng-
inn munur á úthlutun byggða-
kvóta eða landskvóta að þessu
leyti.
Þegar bæjarstjórnirnar fara að
úthluta kvótanum til einstakra
aðila mun sama óánægja gjósa
upp í byggðarlögunum og ríkir
um land allt vegna kvótakerfísins
eins og það er nú. Það er ekki
frambærilegt og verjandi að út-
hluta kvótanum með þessum
hætti. Þetta er gamla hafta- og
skömmtunarkerfið í hnotskurn,
þar sem verðugir fengu en aðrir
ekki. Menn sjá þetta bara betur,
þegar þetta gerist í fámennum
byggðarlögum heldur en á lands-
vísu.
Eina skynsamlega leiðin fyrir
þær sveitarstjórnir, sem nú hafa
fengið þessi verðmæti í hendur,
er að selja þau á markaðsverði
eða bjóða þau upp til þess að sjá
hver er tilbúinn til að bjóða bezt.
Það eru þá væntanlega þeir, sem
eru með beztan rekstur. Og er
ekki tilgangur kvótakerfisins
m.a. sá, að sía út þá, sem standa
bezt að rekstri fyrirtækja sinna.
Með þeim hætti ganga þessir
fjármunir með einum eða öðrum
hætti til almannaþarfa.
Á Vestfjörðum eru starfrækt
öflug sjávarútvegsfyrirtæki. Þau
kaupa og selja kvóta eftir því,
sem hentar hagsmunum þeirra.
Þau hafa efni ó að kaupa kvóta
frá öðrum sjávarútvegsfyrirtækj-
um. Hvers vegna skyldu þau ekki
hafa efni á að kaupa kvóta af Isa-
fjarðarbæ? Eru nokkur skyn-
samleg rök fyrir því, að þau geti
t.d. keypt kvóta af Granda svo
dæmi sé nefnt en ekki af Isa-
fjarðarbæ? Auðvitað ekki. En ná-
kvæmlega það sama á við á
landsvísu. Fyrirtækin hafa efni á
að kaupa kvóta hvert af öðru og
þar af leiðandi hafa þau efni á að
kaupa kvótann, sem úthlutað er
af stjórnvöldum.
Það þýðir ekki að halda því
fram í þessu sambandi, að kvót-
anum sé úthlutað til þess að
tryggja atvinnu og þess vegna
megi ekki selja hann. Hann nýt-
ist allavega til þess að auka at-
vinnu á Vestfjörðum, ef hann er
seldur þar. Munurinn er bara sá,
að andvirðið leggst í almannasjóð
en ekki einkasjóði útvaldra út-
gerðarfyrirtækja.
Það hefur áreiðanlega ekki
verið tilgangur stjórnvalda með
byggðakvótanum að sýna fram á
þennan stórkostlega veikleika
óbreytts kvótakerfis. Á seinni ár-
um hefur fátt gerzt sem undir-
strikar þennan veikleika betur.
BYGGÐAKVOTI -
NÝTT
STYRKJAKERFI?
„En hvað um meistara
nútíma málaralistar?“,
spurði ég.
„Ég hef ekkert um
þá að segja“, sagði
Gunnlaugur. „Að fara
að básúna þeirra verk,
finnst mér eitthvað líkt því og að tala
um að sólin sé björt. Én láttu ekki
gæla við þig. Vertu ekki jábróðir tíð-
arandans. Láttu ekki samtíðina slípa
af þér kantana og gera úr þér fínan
mann.“
„Var þetta öðru vísi, þegar þú
varst að byrja?“
„Já, maður hafði ekki á tilfinning-
unni, að tíðarandinn ætlaði að éta
mann. Maður var fijáls. Og það var
óskapleg krítík. Við vorum óánægðii-
með listina, nema svona einn og einn
snilling, gamlan eða nýjan. Ég held
að við höfum verið jafn
óánægðir með samtíð og fortíð, lík-
lega óánægðari með samtíðina. Mað-
ur hitti unga menn og jafnaldra sína.
Þeir voru svalir og klárir, eins og ég
sagði. En þetta var samt óþarfa
amstur, fínnst mér nú. Sú stóra list
með upphafsstaf og heimsviðurkenn-
ingu er frekar sjaldgæft fyrirbæri.
En ég hef lært af reynslunni að fara
varlega í að gefa resept upp á tíðar-
andann eða sjálfan mig. Jón Engil-
berts sagði mér einu sinni, að úti í
Noregi væru stundum haldnar trú-
arsamkomur og þar kæmu menn til
áheyrenda, dúnkuðu fólkið í bakið og
spyrðu: „Ér du frelst?" Já, mér
fmnst stundum, að nútíminn sé flutt-
ur sem trúarboðskapur og fagnaðar-
erindi, og það er alltaf verið að berja
í bakið á manni og spyrja: ertu frels-
aður? eða: ertu með? Hefurðu með-
tekið „kviku aldarinnar?"
Gunnlaugur minnt-
ist einnig á að hann
hefði ávallt haft mikl-
ar mætur á Rousseau,
Matisse, Marquet og
Bonnard, auk þeirra
sem að framan grein-
ir. Engar sérstakar mætur hafði
hann á tassistum og nefndi Pollock
í því sambandi. En myndir Vero-
nese, Delacroix og Watteau fannst
honum mikil hátíð og mikil veizla
fyrir augað, eins og hann komst að
orði. Þar eru alls nægtir, sagði
hann. „En mér finnst abstraktlistin
nokkuð einhæf og fátæk. Myndir
Veronese eru eins og veisluborð
með ótal réttum og vínum og alls
konar lúxus. Myndir Mondrians
eru sem molar af því borði. Ég get
ekki hirt þá. En ég flyt engan boð-
skap, mundu það, og þrengi ekki
skoðunum mínum upp á nokkurn
mann.“
Honum fannst sumir listamenn,
sem hafa ekki átt upp á pallborðið,
eins og leiftrandi elding í svörtu
myrkri næturinnar: vondur smekk-
ur! Hann þoldi ekki „góðan smekk“
þeirra sem hafa það eitt markmið í
listinni að gæla við það sem er fínt
og í tízku á hverjum tíma. Hann
sagði stundum að hann hefði rækt-
að með sér vondan smekk. Honum
þótti frönsku málararnir mjög að-
gengilegir og myndir þeirra hefðu
alltaf svör við öllu í málaralistinni.
„Ég elska Watteau. Hann er mál-
verkið sjálft," sagði hann eitt sinn
við mig. „Watteau er Mozart mál-
verksins. Líklega hef ég lært mest
af Watteau." Hann var flæmskur
að uppruna.
Gunnlaugur sagði, að listamenn
væru alltaf að byrja á einhverju og
innblásturinn væri eins og ský á
himninum. „Hefur þú tekið eftir
því, hvað skýin eru margbreytileg?
Þau eru alltaf að biðja mann að
mála af sér mynd“, gat hann allt í
einu sagt í miðju samtali. Og svo
bætti hann kannski við: „Náttúran
er full af litum og maður frelsast
aftur og aftur í öllum þessum gráu
núönsum og óendanlegu litasam-
böndum sem stríða á mann.“
Myndir Picassos minntu Gunn-
laug Scheving á þau tvö öfl í nátt-
úrunni sem rífa niður og byggja
upp aftur: djöfuls afl og engils
veldi. Þessi tvíhyggja var Gunn:
laugi áleitið umhugsunarefni. í
verkum Picassos eins og annarra
Spánverja kynnist hann tilfinning-
unni fyrir harmleik lífsins, sárs-
auka og dauða eins og hann minnt-
ist svo eftirminnilega á í einu sam-
tala okkar. Gunnlaugur sagði að
ekki væri unnt að tala um einn
Picasso. Hann minnti á listgagn-
rýnandann, sem hafði skrifað þessi
orð: „Ég er óánægður með myndir
Picassos." En þá svaraði málarinn:
„Hvaða Picassos?“ Gunnlaugi
fannst Miro vera arftaki alþýðulist-
arinnar, eins og hún birtist í göml-
um myndskreytingum á veggjum
og í vefnaði. Honum fannst íslenzk
málaralist hafa staðið sig nokkuð
vel, þó ung væri. Þó gerði hann sér
grein fyrir því, að hún hafði verið
langt á eftir tímanum og minntist
eitt sinn á það við mig, að sama ár-
ið og Ásgrímur Jónsson málaði
sína frægu Heklumynd hefði
Picasso lokið við Stúlkumar frá
Avignon.
M.
HELGI
spjall
REYKJAVÍKURBRÉF
Laugardagur 24. júlí
TÍMABILIÐ FRÁ 1945
til 1975 er stundum
nefnt „Ameríska öldin“.
Þetta nafn vísar til
þeirrar yfirburðastöðu,
sem Bandaríkin nutu
eftir lok síðari heims-
styrjaldarinnar. Gömlu
stórveldin í Evrópu voru þá komin að fótum
fram eftir hildarleikinn mikla, Þýskaland
var í rústum og endalok heimsveldis Breta
voru skammt undan. Hinn „bandaríski frið-
ur“, Pax Americana, leysti af hólmi hinn
breska, Pax Britannica.
Bandaríkin urðu hnattrænt risaveldi.
Bandaríkjamenn gerðust útflytjendur við-
horfa og gildismats, sem þeir voru tilbúnir
til að verja með hervaldi ef nauðsyn krafð-
ist. Þar bar hæst hugmyndina um frelsi ein-
staklingsins og ágæti hins frjálsa hagkerfis.
Einkum einkenndist „Ameríska öldin“ af
viðspymu við útþenslustefnu kommúnista
og óbilandi sjálfstrausti Bandaríkjamanna,
sem bæði ráðamenn og margir helstu fjöl-
miðlar kepptust við að treysta á þeim for-
sendum að þjóðinni væra búin þau „örlög“
að vera í forastuhlutverld. Átökum einangr-
unarsinna og alþjóðasinna lauk er Harry
Traman forseti lýsti yfír því í marsmánuði
1947 að Bandaríkin myndu verjast sókn
kommúnismans með því að veita ríkis-
stjórnum Grikklands og Tyrklands hemað-
ar- og efnahagsaðstoð. Alþjóðasinnar urðu
síðan ofan á í Repúblikanaflokknum er
Thomas Dewey var öðra sinni valinn fram-
bjóðandi flokksins í forsetakosningunum
1948. Bandaríkjamenn höfðu tekið að sér að
fylla tómarúmið, sem skapaðist eftir lok
síðari heimsstyrjaldarinnar.
Þetta ástand, „Ameríska öldin“, varði í 30
ár. Raunar vilja sumir skilgreina þetta hug-
tak á annan veg og miða við árin 100 frá
1889 til 1989 er Berlínarmúrinn hrandi.
Öðram þykir rétt að miða upphaf þessa
tímabils við lok síðari heimsstyrjaldar og
endalokin við ósigur Bandaríkjamanna í Ví-
etnam-stríðinu árið 1975. Margt mælir með
þessari skilgreiningu. Sérstaklega sýnist
hæpið að kenna forsetatíð Calvins Coolidge
(1923-1929) við „Amerísku öldina“ enda ein-
kenndust þau ár af afskiptaleysi á vettvangi
utanríkismála.
Víetnam-stríðið, sem John F. Kennedy
forseti bar ráðamanna mest ábyrgð á, þótt
það kæmi í hlut Lyndons B. Johnsons að
stórauka þátt Bandaríkjanna í því, var háð
á þeim forsendum að hefta bæri útþenslu
heimskommúnismans. í raun skildu Banda-
ríkjamenn aldrei hver óvinurinn var og
hvað það var sem gerði honum kleift að
þola blóðbaðið og hryllinginn. Ósigurinn í
Víetnam hafði gífurleg áhrif á bandarísku
þjóðina. Sjálfstraust hennar beið alvarlegan
hnekki og við tók tímabil sjálfsskoðunar og
hógværðar. Jimmy Carter, látlaus maður,
sem gerði út á lítillæti sitt og andstöðu við
valdakerfið í Washington, var kjörinn for-
seti Bandaríkjanna. Með því móti brást
bandaríska þjóðin við niðurlægingunni í Ví-
etnam og þeim trúnaðarbresti sem Water-
gate-málið hafði í för með sér.
Afsprengi
„Amerísku
aldarinnar“
ÞETTA TIMABIL
sjálfskoðunar og
hófstillingar varði
ekki lengi, nánar til-
tekið aðeins í fjögur
ár. Bandaríkjamenn
höfnuðu hógværð og „gráma“ Carter-tíma-
bilsins haustið 1980 og kusu Ronald Reag-
an forseta; mann sem um flest var beint
afsprengi „Amerísku aldarinnar“. Reagan
forseti einsetti sér að endurreisa sjálfs-
traust Bandaríkjamanna. Hann nýtti sér-
hvert tækifæri til að lofa hin „bandarísku
lífsgildi“, stóð fyrir gríðarlegri hernaðar-
uppbyggingu og kom jafnan fram sem
réttnefndur hatursmaður kommúnismans.
Sovétríkin nefndi hann „keisaradæmi hins
illa“ og var full alvara.
Eftirmaður Reagans á forsetastóli var
George Bush, afkvæmi stjórnmálastéttar-
innar og maður sem „Ameríska öldin“
hafði einnig mótað. Bush forseti fylgdi
stefnu Reagans í hvívetna. Hann var al-
þjóðasinni, sem var sannfærður um að
Bandaríkin hefðu ótvíræðu forustuhlut-
verki að gegna. í forsetatíð hans liðu Sov-
étríkin endanlega undir lok og Bandaríkja-
menn stóðu uppi sem sigurvegarar kalda
stríðsins. Forsetinn tók að ræða um „nýtt
heimsskipulag" en virtist ekki fyllilega
gera sér ljóst í hverju það fæhst. Hann
vann sögulegan sigur í umboði Sameinuðu
þjóðanna á herafla Saddams Hussein
Iraksforseta en stóð síðan fyrir herför til
Sómalíu í nafni mannúðar, sem misheppn-
aðist algjörlega með skelfilegum afleiðing-
um. Bandaríkjamenn höfðu sig á brott en
þá þegar voru áhrifamiklir þing- og fjöl-
miðlamenn teknir að vara við því að „ann-
að Víetnam" væri yfii*vofandi. Sú samlík-
ing stóðst vitanlega ekki skoðun en hafði
tilætluð áhrif.
Þrátt fyrir glæsta sigra á vettvangi ut-
anríkismála, endalok kalda stríðsins og
snöggan sigur á hervél Saddams Hussein
íraksforseta, höfnuðu Bandaríkjamenn
George Bush er hann sóttist eftir endur-
kjöri 1992. Við tók ný kynslóð. Bill Clint-
on, ungur menntamaður, sem mótmælt
hafði Víetnam-stríðinu og komið hafði sér
hjá herþjónustu, var kjörinn forseti.
Bandaríkjamenn vildu á ný beina sjónum
sínum inn á við og Clinton hét því að verða
við þeirri ósk þeirra. „Ég hyggst einbeita
mér sem leysigeisli væri að efnahagsmál-
unum,“ sagði Clinton í upphafi forsetafer-
ils síns. Forsetinn var nýgræðingur á sviði
utanríkis- og varnarmála og þótti um
margt minna á átrúnaðargoð sitt John F.
Kennedy. Sú samlíking átti eftir að reyn-
ast réttmæt á tilteknum sviðum.
Þótt Clinton forseti tilheyri annarri
kynslóð en þeir forsetar sem nefndir voru
hér að framan er hann engu að síður mót-
aður af „Amerísku öldinni“. Stjórnmála-
skoðanir hans voru í mótun þegar áfallið í
Víetnam reið yfír. Hafí forsetinn í upphafí
ferils síns viljað horfa inn á við gerðu utan-
aðkomandi atburðir að verkum að enn á ný
var kallað eftir forustuhlutverki Banda-
ríkjamanna á evrópskri grundu.
Vafalaust hefur reynslan frá Víetnam
mótað mest þá afstöðu Clintons forseta að
ekki bæri að senda landhersveitir inn í
Kosovo-hérað í Júgóslavíu til að binda
enda á grimmdarverk sveita Slobodans
Milosevic Júgóslavíuforseta þar. Þrátt fyr-
ir gífurlegan þrýsting ekki síst af hálfu
Breta, sem jafnan telja sig í „sérstöku
sambandi“ við Bandaríkjamenn á söguleg-
um og menningarlegum forsendum, neit-
aði Clinton staðfastlega að beita öðru en
flugvélum í herförinni í Kosovo. Ymsar at-
hugasemdir hafa verið gerðar við þessa
herfræði en mestu skiptir að stefna Clint-
ons skilaði tilætluðum árangri.
Enginn vafi leikur á að Evrópuríkin
hefðu, þrátt fyrir heldur digurbarkaleg
ummæli um eigin mátt, aldrei megnað að
koma á friði fyrst í Bosníu og síðan í
Kosovo. Bandaríkjamenn gegndu þar og
gegna enn ótvíræðu forustuhlutverki. Því
er oft haldið fram að ófriðurinn í fyrrum
Júgóslavíu hafi leit í ljós máttleysi Evr-
ópusambandsins á vettvangi utanríkis- og
varnarmála. Ekki verður annað séð en að
það mat eigi við rök að styðjast.
Það kom því í hlut Clintons forseta,
mannsins sem andmælti Víetnam-stríðinu
og kom sér undan herþjónustu, að undir-
strika á ný yfirburðastöðu Bandaríkja-
manna gagnvart Evrópubúum í hernaðar-
legu og pólitísku tilliti. Afskipti Banda-
ríkjamanna af ófriðnum í fyrrum
Júgóslavíu réttlættu forsetinn og undirsát-
ar hans með tilvísun til reynslunnar af síð-
ari heimsstyrjöldinni. Samhliða þessu tók
forsetinn að leggja ríkari áherslu á for-
ystuhlutverk Bandaríkjamanna í heimin-
um en hann hafði áður gert. Er nú svo
komið að málflutningur hans greinir sig í
raun í engu frá þeim skoðunum, sem þeir
menn, sem mótuðu „Amerísku öldina",
héldu á lofti af slíkum sannfæringarkrafti.
Óvinurinn, heimskommúnisminn, er að
vísu horfinn en Bandaríkjamenn sýnast
ekki í nokkrum vafa um yfirburðastöðu
sína á alþjóðavettvangi. Bandaríkin eru
eina risaveldið og áhrifasvæði þeirra er
hnattrænt rétt eins og skuldbindingarnar.
r~:-----—
Morgunblaðið/Rax
VIÐ NÁMASKARÐ
mmmmmmmmmm evrópusam-
MÓtvægÍ VÍð bandið var upp-
BandanTdn ™nale^a /tefn-
að sem Inðar-
bandalag, bandalag um að skapa sameigin-
lega hagsmuni til að tryggja að Evrópuríki
tækju ekki á ný að fara með ófriði hvert
gegn öðru. Sem slíkt hefur þetta samstarf
skilað þeim árangiá, er þeir framsýnu
menn, sem til þess stofnuðu, stefndu að.
Evrópusamstarfið, sem nú fer fram á
vettvangi Evrópusambandsins (ESB), hef-
ur sífellt orðið metnaðarfyllra og nú er svo
komið að ákveðið hefur v.erið að aðildarríki
þess móti í sameiningu stefnu á sviði utan-
ríkis- og öryggismála. Sögulegt skref var
stigið í þessu viðfangi fyrr á þessu ári þegar
ákveðið var að útnefna Spánverjann Javier
Solana, framkvæmdastjóra Atlantshafs-
bandalagsins (NATO), „utanríkisráðherra“
Evrópusambandsins. Solana hefur sýnt að
þar fer sérlega hæfur maður.
Verkefnið er hins vegar risavaxið. Aðild-
arríki ESB eru 15 og hagsmunir þeirra í
mjög mörgum tilfellum ólíkir. Þótt Banda-
ríkjamenn fái nú brátt símanúmer, sem
þeir geta hringt í þegar þeir þurfa að ráð-
færa sig við Evrópuríkin, svo vitnað sé til
orða Henry Kissingers, fyrrum utanríkis-
ráðherra Bandaríkjanna, má fullyrða að
það verður bæði erfitt verk og tímafrekt að
samræma afstöðu aðildarríkja Evrópusam-
bandsins á þessu sviði. Stækkun ESB mun
ekki auðvelda það starf. Hættan er einnig
sú að viðbragðstími ESB-ríkjanna verði
óhóflega langur þannig að svigrúm þeirra
til aðgerða verði lítið, skapist óvissuástand.
Þetta samstarf ESB-ríkjanna mun hafa
víðtæk áhrif og þeirra mun án nokkurs vafa
gæta á vettvangi Atlantshafsbandalagsins,
sem aftur gerir að verkum að það er mikið
hagsmunamál okkar íslendinga, sem stönd-
um utan Evrópusambandsins, að fylgjast
grannt með þessari þróun. Hins vegar sýn-
ist full ástæða til að hafa efasemdir um að
sameiginleg utanríkis- og varnarmálastefna
Evrópusambandsríkja verði „skilvirk“, ef
svo má að orði komast, í nánustu framtíð.
Þó er ljóst hvert stefnir. Evrópuríkin
hafa fullan hug á að mynda ákveðið mót-
vægi við Bandaríkin í efnahagslegu, póli-
tísku og hernaðarlegu tilliti. Þennan ásetn-
ing Evrópusambandsríkjanna verður að
taka alvarlega þótt hér hafí verið viðraðar
ákveðnar efasemdir um samstarfið í utan-
ríkis- og öryggismálum þegar til skemmri
MÁTTUR BANDA-
ríkjanna birtist á
hinn bóginn ekki
einvörðungu í her-
afla þessa risaveldis,
pólitískum skrið-
þunga og gríðarlega kröftugu efnahagslífi.
Bandaríkin hafa einnig haslað sér völl sem
menningarlegt stórveldi á síðustu áratug-
um.
Nú er svo komið að bandarísk viðhorf og
bandarískt gildismat hafa mótandi áhrif
um allan heim með sama hætti og Banda-
ríkjamenn gerðust forðum helstu „útflytj-
endur“ einstaklings- og markaðsfrelsisins.
Bandarískar „uppfínningar" og þó ekki
síst bandarískir lífshættir verða sífellt
áhrifameiri, ekki aðeins í Evrópu heldur
einnig í Asíu. Þjóðir heims hafa tekið fagn-
andi bandarískri skyndibitamenningu rétt
eins og bandarískar kvikmyndir og sjón-
varpsefni er hvarvetna í boði. Oft er fjallað
með neikvæðum hætti um neysluhyggjuna
svonefndu með þeirri yfirborðsmennsku
og auglýsingaskrumi sem henni óneitan-
lega tilheyrir og hún rakin til Bandaríkj-
anna. Hins vegar fer ekki á milli mála að
fólk um allan hinn vestræna heim, hið
minnsta, hefur fallið kylliflatt fyrir þessari
hugmyndafræði.
Á þessu sviði hafa Evrópuríkin einnig
reynt að bregðast við. Líkt og alkunna er
hafa fjölmargir evrópskir stjórnmálamenn
og menningarfrömuðir andmælt með ýmsu
móti þessari yfirburðastöðu Bandaríkj-
anna á sviði hvers kyns neyslu, afþreying-
ar og dægurmenningar. Því er m.a. haldið
tíma er litið.
Fjölda-
menning og
neysluhyggja
fram að þetta feli í sér ógnun við menn-
ingu Evrópuþjóða. Svipaður málflutningur
hefur heyrst hér á landi.
Frakkar hafa verið í nokkru forustu-
hlutverki í Evrópu hvað varðar varðstöðu
um menninguna gagnvart bandarískum
áhrifum. Þar í landi hefur m.a. verið gripið
til ráðstafana til að hamla gegn því að
bandarískt efni tröllríði dagskrám sjón-
varpsstöðva og Frakkar hafa einnig haldið
uppi vörnum fyrir franska tungu. Almennt
má segja að varðstaða Frakka um tungu
sína sé um flest til fyrirmyndar þótt vægi
hennar á alþjóðavettvangi fari minnkandi.
Bandarísk fjöldamenning, markaðs- og
neysluhyggja með öllu því, sem þessum
fyrirbrigðum fylgir, er í mikilli sókn víðast
hvar á Vesturlöndum. Þessari þróun fylgja
breyttir lífshættir, önnur viðhorf og nýtt
gildismat. Greinilegt er að fólk hér á landi,
sérstaklega unga fólkið, er mjög opið fyrir
þessari lífsháttabreytingu. Skyndibitasala
hér á landi er t.d. með miklum ólíkindum,
kvikmyndahús og sjónvarpsstöðvar bjóða
svo til eingöngu upp á bandarískar bíó-
myndir og þætti og á það ekki síst við um
efni, sem ætlað er ungu fólki. Börn eru hér
enda hraðmælt á enska tungu fyrir ferm-
ingu. Allt er þetta mikið umhugsunarefni
fyrir litla þjóð. Því verður tæpast á móti
mælt að áhrifin eru æði einhæf hvað þenn-
an mikilvæga kima menningarinnar varð-
ar, sem mótar svo mjög viðhorfin og gildis-
matið.
Það kann ekki síður að reynast erfítt
verk hyggist ríki Evrópu sameinast um að
mynda mótvægi við Bandaríkin í menning-
arlegu tilliti.
Menn kann að greina á um hvenær
„Ameríska öldin“ hófst en er henni lokið?
Vissulega höfðu Bandarikjamenn skýrari
hugmyndir um hvernig þeir vildu móta al-
þjóðamál eftir síðari heimsstyi’jöldina
heldur en eftir sigurinn í kalda stríðinu.
Vísast væru helstu hugmyndafræðingar
þessa tímabils þó fullsáttir við stöðu
Bandaríkjanna fengju þeir nú horft yfir
sviðið.
„Bandarísk fjölda-
menning, mark-
aðs- og neyslu-
hyggja með öllu
því sem þessum
fyrirbrigðum fylg-
ir er í mikilli sókn
víðast hvar á
Vesturlöndum.
Þessari þróun
fylgja breyttir
lífshættir, önnur
viðhorf og nýtt
gildismat. Greini-
legt er að fólk hér
á landi, sérstak-
lega unga fólkið,
er mjög opið fyrir
þessari lífshátta-
breytingu.
Skyndibitasala
hér á landi er t.d.
með miklum ólík-
indum, í kvik-
myndahúsum er
svo til eingöngu
boðið upp á
bandarískar bíó-
myndir. Börn eru
hér enda
hraðmælt á enska
tungu fyrir ferm-
ingu.“