Morgunblaðið - 13.08.1999, Síða 28

28 FÖSTUDAGUR 13. ÁGIJST 1999
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
Sögulegar
mínútur
Er deilan um íslensku
handritin var útkljáð
Bók Sigrúnar Davíðsdóttur blaðamanns
um deiluna um íslensku handritin kemur
út hjá háskólaútgáfunni í Óðinsvéum í dag
en ekki hefur áður verið fiallað um þetta
fiókna mál í heild sinni. í greininni segir
einn af þátttakendum í atburðarásinni,
Bent A. Koch, frá einum degi í þessari
löngu sögu.
Morgunblaðið/Ólafur K. Magnússon
BENT A. Koch heldur því fram í grein sinni að raunveruiega hafi ver-
ið gert út um handritamálið síðla dags 21. aprfl 1961, á fundi í mennta-
málaráðuneytinu í Kaupmannahöfn milli þáverandi menntamálaráð-
herra, Jargens Jorgensens, og íslenska handritasérfræðingsins Sig-
urðar Nordal prófessors. Á myndinni afhendir Helge Larsen mennta-
málaráðherra Danmerkur Gylfa Þ. Gíslasyni Flateyjarbók í Háskóla-
bíói árið 1971 með orðunum: „Vær sá god, Flatobogen."
DEILAN um íslensku hand-
ritin stóð yfir alla þá öld
sem nú er senn á enda. ís-
lendingar settu fram sína
fyrstu kröfu um að fá til baka hinar
fomu skinnbækur í Konunglega
bókasafninu og handritin á Árna-
stofnun í Danmörku árið 1904. Danir
afhentu svo síðasta handritið sem
samið var um árið 1997, og þá fyrst
var einni beiskustu stjórnmáladeilu
aldarinnar lokið.
Sumir vilja þó meina að deilan hafi
þegar verið útkljáð á sjötta áratugn-
um, enda var málið þá formlega til
lykta leitt. En allt þar til afhendingu
handritanna var lokið deildu danskir
og íslenskir fræðimenn um hvemig
túlka skyldi lögin og þar með um það
hve mörg handrit skyldu afhent.
Þessi átök áttu sér stað að tjalda-
baki, ólíkt deiiunum á sjötta og átt-
unda áratugnum sem voru háværar
og áberandi.
En hvenær var raunverulega gert
út um málið? Um það em deildar
meiningar. Ymsir telja að það hafi
verið þegar menntamálaráðherrann
Julius Bomholt fann sitt svokallaða
kólumbusaregg árið 1954: Handrit-
unum skyldi ekki skipt upp og ekki
skyldi skilgreina eignarrétt á þeim,
þau ættu að vera sameign. Aðrir
telja að það hafi verið þegar mikill
meirihluti á tveimur þingum greiddi
atkvæði með frumvarpi Jorgens
•Jorgensens, eða þegar tveir hæsta-
réttardómar staðfestu að lögin væru
í samræmi við dönsku stjórnar-
skrána.
Danskur
söng- og
látbragðs-
leikur
Tálknafirði. Morgunblaðið.
Á DÖGUNUM kom hópur danskra
ungmenna til Tálknafjarðar og setti
upp söngleikinn Völven. Hópurinn
kallar sig Ragnarock. Sýningin er
50 mínútur að lengd og fjallar um
danska menningu og helstu ein-
kenni Danmerkur. Verkið byggist
mikið á söng og látbragði, þannig að
flestir gátu notið hennar hvort sem
dönskukunnátta var fyrir hendi eða
ekki. Sýningargestir kunnu vel að
meta framlag dönsku ungmennanna
og fögnuðu þeim með miklu lófataki
í lok sýningarinnar.
Eftir sýninguna færðu leikaram-
ir Heiðari Jóhannssyni, formanni
Leiklistardeildar UMFT, bol
merktan leikhópnum, en Heiðar var
þeim innan handar við undirbúning
á sýningunni og útvegun gistirýmis
o.fl.
Það kom fram hjá Joachim
Clausen, aðstoðarleikstjóra sýning-
Ég tel sjálfur, sem einn af þátttak-
endunum í þessari hörðu deilu, að
raunverulega hafi verið gert út um
málið síðla dags 21. apríl 1961, á
fundi í menntamálaráðuneytinu milli
þáverandi menntamálaráðherra,
Jorgens Jorgensens, og íslenska
handritasérfræðingsins Sigurðar
Nordal prófessors, sem var sendi-
herra Islands í Danmörku frá 1951
til 1957. Þá urðu alger þáttaskil því
Islendingar samþykktu þá í íyrsta
sinn að skipta handritunum, gegn
því að fá ákveðnar bækur úr Kon-
unglega bókasafninu, það er að segja
Flateyjarbók og Konungsbók eddu-
kvæða.
Eftir að Bomholt kom fram með
kólumbusaregg sitt árið 1954 hafði
íslendingum skilist að handritunum
yrði að skipta upp ef unnt ætti að
verða að ná lausn sem Danir gætu
sætt sig við. Svo sem kunnugt er
brotnaði eggið er Hans Hedtoft lak
áformunum í Johs. Lindskov Hansen
hjá Politiken, sem birti vitaskuld
fréttina á forsíðu daginn eftir. Al-
menningur á íslandi var ekki búinn
undir þetta og brást illa við, svo að ís-
lenska ríkisstjórnin sagði undir eins
frá, af hræðslu við að vera talin svíkja
þjóðina. Bomholt hefði aldrei dreymt
um að ekki aðeins yrði stór hluti af
Amastofnun í Danmörku sendur til
Reykjavíkur, heldur yrðu einnig mik-
ilvægustu skinnbækurnar úr Kon-
unglega bókasafninu afhentar.
Vegna utanaðkomandi þrýstings,
meðal annars frá nefnd er ég var í
forsvari fyrir, tók danska ríkisstjóm-
Morgunblaðið/Finnur
LEIKUR dönsku ungmennanna
Qallar um danska menningu og
helstu einkenni Danmerkur.
arinnar, að þau era mjög ánægð
með þær móttökur sem þau hafa
fengið á Islandi og þær undirtektir
sem sýningin hefur fengið. Frá
Tálknafirði átti að halda til Laugar-
vatns, Hafnar í Homafirði og síð-
asta sýningin á svo að verða á Seyð-
isfirði 4. ágúst.
in málið upp aftur, fyrst undir for-
ystu H.C. Hansens og síðan Viggos
Kampmanns og J.O. Krags, og árið
1961 náðist niðurstaða. Jörgen Jorg-
ensen hafði samið lagafrumvarp þar
sem ekki var gert ráð fyrir sameign
á handritunum, heldur kveðið á um
að þau væra „íslenskur menningar-
arfur“ en það var hugtak sem pró-
fessor Alf Ross samdi af þessu til-
efni.
íslendingar áttu sem sagt að fá þá
muni sem vora þeirra menningararf-
ur en ekki var nákvæmlega tilgreint
hversu mörg handrit ættu að falla
þeim í skaut. Það skyldu sérfróðir
menn frá báðum löndunum ákvarða
síðar og um það var deilt þar til end-
anleg niðurstaða náðist árið 1993.
Ríkisstjómum Iandanna var ekki
fyrst og fremst í mun að komast að
samkomulagi um nákvæma tölu
handrita sem afhent skyldu. Hins
vegar skiptu tvær skinnbækur í
Konunglega bókasafninu þær höfuð-
máli. Þær höfðu verið færðar Frið-
riki III að gjöf og skyldu færðar til
baka sem gjöf og tilgreindar sér-
staklega í lögum, þar sem þær féllu
utan viðmiða um afhendingu hand-
rita.
Bækurnar voru Konungsbók
eddukvæða og Flateyjarbók sem
hvert mannsbarn á íslandi þekkir og
þykir vænt um. Enginn íslenskur
stjórnmálamaður gæti því hafa sam-
þykkt samning sem fæli ekki í sér af-
hendingu þessara bóka. En þær vora
dönskum fræðimönnum þó ekki síð-
ur hjartfólgnar og því voru það ekki
bara Islendingar heldur líka Danir
sem vora ófúsir að láta undan.
Fyrir almenning í Danmörku var
þetta þó ekkert stórmál og líklega
vissu fæstir um tilvera þessara rita.
Það voru hópar manna í kringum há-
skólana, einkum hugvísindadeildirn-
ar vitanlega, auk þjóðernissinna á
hægri væng, á borð við Palle
Lauring, sem höfðu forystu í málinu.
Það er þó umhugsunarvert að vafi
leikur á að handritin hefðu verið af-
hent ef fram hefði farið þjóðarat-
Skagaleik-
flokkurinn
25 ára
í TILEFNI 25 ára afmælis
Skagaleikflokksins verður opn-
uð sýning í Listasetrinu Kirkju-
hvoli, Akranesi, laugardaginn
14. ágúst kl. 15.
Sýnd verða veggspjöld, leik-
skrár, leikmunir, búningar,
handrit, ljósmyndir o.fl. Á
myndbandi verða sýndir hlutar
úr ýmsum verkum, úr ferðalög-
um og af öðra starfi.
Listasetrið er opið alla daga
nema mánudaga frá kl. 15-18.
Sýningunni lýkur 29. ágúst.
kvæðagreiðsla um málið, eins og
Poul Möller lagði til og var naumlega
fellt á danska þinginu. Svo sterk
vora öflin er beittu sér í deilunni.
Það er ekki að undra að Islending-
ai' hafi lagt allt kapp á að fá bækurn-
ar tvær heim. Þær eru þeim jafn
mikilvægar og Grátmúrinn er gyð-
ingum og Jellingesteinninn og dóm-
kirkjan í Hróarskeldu era okkur,
nokkurs konar einingartákn þjóðar-
innar.
Deilan stóð sem sagt fyrst og
fremst um þessar tvær bækur. Hefði
íslendingum ekki tekist að semja um
afhendingu þeirra hefði málið fallið
niður og ólíklegt hefði verið að það
yrði tekið upp að nýju, að minnsta
kosti á þessari öld.
Því var mikil spenna í loftinu þeg-
ar tveir íslendingar, Gunnai'
Thoroddsen dómsmálaráðherra og
Gylfi Þ. Gíslason menntamálaráð-
herra, auk íslenska sendiherrans í
Kaupmannahöfn, Stefáns Jóhanns
Stefánssonar, mættu til fundar við
Viggo Kampmann forsætisráðheiTa,
.Jorgen Jorgensen menntamálaráð-
herra og Julius Bomholt félagsmála-
ráðherra í danska menntamálaráðu-
neytinu.
Kampmann gerði sér grein fyrir
því að baráttan snerist um þessar
tvær skinnbækur og hann sagði
mér skömmu fyrir fundinn að hann
væri reiðubúinn að ganga til samn-
inga um afhendingu þeirra. En
Bomholt var því algerlega andvíg-
ur, að hluta til vegna þess að hann
var í vinfengi við danska fræðimenn
og deildi þeirri skoðun þeirra að af-
hending þessara dýrgripa væri
hreint svikræði, og að hluta til
vegna þess að hann vildi ljúka við
það sem hann hafði hafið árið 1954.
Afstaða Jargens Jorgensens var
óljós. Hann var fylgjandi því að
handritin yrðu afhent íslendingum
og vissi að farsælar lyktir málsins
yrðu til að kóróna langan stjórn-
málaferil hans. En hann var heldur
ekki ósnortinn af málflutningi
danskra fræðimanna og honum
hugnaðist ekki að Danir afsöluðu
sér Flateyjarbók, að minnsta kosti
ekki mótþróalaust.
Fyrsti fundurinn hófst klukkan
9.30 að morgni 21. apríl 1961 í
menntamálaráðuneytinu. í upphafi
fundarins lögðu Danir fram tilboð
sem fól í sér að af þrettán skinnbók-
um í Konunglega bókasafninu fengju
íslendingar átta, en meðal þeirra
voru hvorki Flateyjarbók né Kon-
ungsbók eddukvæða. Andrúmsloftið
var magnað. Eftir að Jorgen Jorgeu-
sen hafði flutt skýrslu sína um há-
degisbil lýsti hann því yfir fyrir hönd
dönsku ráðherranna að ekki þýddi
að ræða málið á öðram grandvelli,
Islendingar hefðu misst af sínu tæki-
færi. Bomholt stóð fast á sínu og Is-
lendingar vildu ekki fallast á neitt
samkomulag sem fæli ekki í sér af-
hendingu Flateyjarbókar.
Islenski rithöfundurinn og blaða-
maðurinn Sigrún Davíðsdóttir cand.
mag. segir frá þessu í 400 blaðsíðna
riti sínu, „Hándskriftsagens Saga“,
sem kemur út hjá háskólaútgáfunni í
Óðinsvéum í dag. Að baki ritinu
liggja margra ára rannsóknir og
fékk hún meðal annars tækifæri til
að skoða óbirtan kafla um handrita-
málið úr minningum Jorgens Jorg-
ensens sem geymdur er í skjalasafni
hans.
Ég get staðfest að báðir aðilar létu
stór orð falla og að andrúmsloftið
var afar drungalegt. Eftir að fundin-
um lauk um hádegi bað íslenska
sendinefndin mig um að koma til
fundai' við sig á Hotel d’Angleterre,
þar sem íslensku ráðherrarnii'
bjuggu, en þangað höfðu einnig tveir
íslenskir sérfræðingar, prófessor-
arnir Einar Ólafur Sveinsson og Sig-
urður Nordal, verið kallaðir á laun.
Við mér blasti niðurdreginn og
ráðalaus hópur Islendinga. Þeir vora
einna líkastir stóði íslenskra hesta
sem sjá má standa lúpulega úti á
túni í rigningu. Þeir spurðu mig ráða
en hvað var hægt að gera?
Eftir nokkrar umræður hringdi
ég í Jorgen Jorgensen úr símaklefa
í anddyri hótelsins til að gera loka-
tilraun til að fá hann til að taka upp
þráðinn á ný. Ég vildi í það minnsta
fá hann til að eiga óformlegan fund
með Sigurði Nordal sem hann
þekkti vel síðan Sigurður gegndi
sendiherraembætti í Kaupmanna-
höfn og var sérlega geðþekkur
maður. Við vorum sammála um að
ekki þýddi að koma tómhentir til
fundarins og íslensku prófessorarn-
ir bentu á tvö handrit sem Nordal
gæti boðið Dönum í skiptum. Ég
náði í Jprgensen sem var í ráðu-
neytinu og lýsti því strax yfir að
ekkert væri hægt að gera. Hann
talaði hátt, svo hátt að mér fannst
eins og allir í anddyrinu gætu heyrt
hans sérstöku, örlítið hvössu sjá-
lensku rödd: „Honum verður að
skiljast að hann fær ekki hvað sem
hann vill.“ Hann féllst þó á að eiga
stuttan fund með Nordal.
Á fundinum, sem aðeins þeir tveir
sátu, lagði Nordal til að í skiptum
fyrir Flateyjarbók og Konungsbók
eddukvæða fengju Danir að halda
handriti að Njálssögu í tveimur bind-
um, sem geymt var á Árnastofnun,
og Codex Wormianus, skinnhandriti
á Árnastofnun sem nefnt var eftir
Ole Worm. Jorgen Jorgensen féllst á
þessi skipti.
Þegar dönsku og íslensku ráðherr-
arnir héldu fundi sínum áfram síð-
degis var að minnsta kosti Bomholt
ekki kunnugt um þetta samkomulag
og hin hörðu skoðanaskipti frá fund-
inum um morguninn héldu áfram.
Loks lýsti Gylfi Þ. Gíslason mennta-
málaráðherra yfir því að hann skildi
mætavel að Danir þyrftu að fá eitt-
hvað í staðinn fyrir þær tvær bækur
sem deilan stóð um, og hann dró upp
úr vasa sínum tillöguna sem Jorgen
Jörgensen og Sigurður Nordal höfðu
orðið ásáttir um.
Jprgen Jorgensen minnist at-
burðarásarinnar öðravísi. Bæði í hin-
um óbirta hluta æviminninga hans
og í endursögn sem hann afhenti
mér daginn eftir segir að það hafi
verið Kampmann sem leysti hnútinn
með því að koma fram með tillöguna
sem Jörgen Jorgensen og Sigurður
Nordal höfðu nokkrum klukkustund-
um áður komið sér saman um.
En hvað um Bomholt? Hann var
algerlega mótfallinn samningnum en
þegar forsætisráðherrann og leiðtogi
hins stjórnarflokksins vora á önd-
verðum meiði átti hann einskis úr-
kosti.
Ég átti fund með Jorgen Jprgen-
sen 22. apríl, einni stundu eftir að
ríkisstjórninni hafði verið kynnt
samkomulagið. Jorgensen sagði mér
að Bomholt hefði hringt í sig rétt
fyrir fundinn, eingöngu til að til-
kynna sér að hann hefði látið af and-
stöðu sinni. Á ríkisstjórnarfundinum
hafði hann viðurkennt ósigur sinn og
samþykkt að lagt yrði fram frum-
varp til laga um afhendingu handrit-
anna.
Nokkrum dögum síðar skrifaði
hinn óbilandi Jorgen Bukdahl, minn
andlegi mótor, bréf til Jorgens Jorg-
ensens og óskaði honum til hamingju
með niðurstöðuna sem náðist 21.
apríl. Hann kallaði þar hinn stutta
fund milli ráðherrans og sendiherr-
ans „sögulegar mínútur".
Það var ekki út í bláinn.