Morgunblaðið - 13.08.1999, Blaðsíða 34

s34 FÖSTUDAGUR 13. ÁGÚST 1999
UMRÆÐA
MORGUNBLAÐIÐ
Ovænt
endalok
Og víst er það satt að lífið tekur enda, en
endirinn er sjaldnast undirbyggður eins og
í skáldsögum og kvikmyndum. í lífinu
hljómar ekki stígandi lokatónlist í
bakgrunninum...
S
Eftir
Sigurbjörgu
Þrastardóttur
Aröskri göngu sinni
um söguna hefur
mannkynið lagt að
baki næstum öll árin
sem hefjast á nítján-
hundruð og stendur nú and-
spænis hinu spánnýja ári 2000.
Tímamótunum fylgir ákveðinn
órói og óvissa og það er senni-
lega af slíkri taugaveiklun sem
menn hafa kastað sér út í rök-
ræður um hvort aldamótin séu
um þessi áramót eða hin næstu.
Niðurstaðan breytir þó litlu um
bjarmann sem hvílir yfir ártalinu
2000.
Það sem er einna athygliverð-
ast við hegðun fólks á hengiflugi
wiau^DE aldarinnar
VIUnUKI- er óþreytandi
tal um endalok.
Innan tíðar
lýkur í senn
heilli öld og
heilu árþúsundi og fólk flykkist
til þess að fylgjast með „síðasta
sólmyrkva/síðustu þjóðhátíð/síð-
ustu tónleikaferð aldarinnar11.
Jafnframt er keppst við að gera
liðið tímabil upp með vali á bók
aidarinnar, uppfinningu árþús-
undsins o.s.frv. I vændum eru
einhver yfirþyrmandi tímamót
og um leið endalok, þar sem það
er eðli fyrirfram ákveðinna tíma-
bOa að hörfa fyrir nýjum tímum.
Hins vegar er hollt að hafa í
huga að tímaeiningar á borð við
ár og aldir eru uppfinning mann-
skepnunnar sem í öryggisleysi
sínu reynir hafa stjóm á óendan-
legu streymi tímans. Það er
maðurinn sjálfur sem hefur
hannað flest þau tímamót sem
setja svip sinn á mannlífið (og
það var líka hann sem hannaði
bombuna sem getur fyrirvara-
laust bundið enda á þetta sama
líf). Kvartmilljón mannkyns á
norðurslóð hefur jafnvel skráð
það í dagatal sitt að veturinn
skuli enda á ákveðnum miðviku-
degi í apríl án þess að veðurguð-
irnir séu því enddega sammála...
Lok árþúsundsins bera sem
sagt í sér fullvissu um einhverjar
lyktir. Sjálft ártalið 2000 hefur
jafnvel verið spyrt við orð sem
boðar hrun og vandræði; „2000-
vandinn" er orðið að tungutömu
hugtaki sem varpar skugga á af-
stöðu fólks td komandi árs.
Handan við liggur jafnvel ein-
hvers konar heimsendakvíði, ótti
við endalok veraldarinnar eins
og við þekkjum hana.
Það er reyndar ekkert nýtt að
mannfólkið sé upptekið af enda-
lokum. Lyktir hafa alltaf haft
fullan þegnrétt í menningunni og
um upphaf og endi hafa jafnvel
skapast ákveðnar siðareglur á
ýmsum mannlífssviðum. Hringt
er út úr kennslustundum með
þar tO gerðri bjöllu, endi er
bundinn á vikuna með þjóð-
söngnum í ríkissjónvarpinu, og
hávaðasömu samningaþjarki lýk-
ur með því að skrifað er undir
samninga í andaktugri þögn. Það
er alltaf eitthvað sem markar
niðurlag, einhver siður, einhver
hátíðleiki.
Kannski á þessi tilhneiging til
tímamóta rætur í þeirri vissu að
tilveran muni einn daginn taka
enda, ef ekki með heimsslitum
þá í það minnsta með dauða ein-
staklingsins. Þetta er í raun það
eina sem við vitum um jarðlífið
og gegnumsneitt gengur þetta
sama líf út á að spegla endalokin
og sætta okkur við þau. Fyrir ut-
an flugeldasýningar um áramót
má nefna sem dæmi kröfuna um
upphaf, framvindu og ótvíræðan
endi skáldverka og annarra
sköpunarverka mannsins. Það
eru jafnvel til föst orðasambönd
til þess að hefja og enda sögur
(Einu sinni var ... úti er ævin-
týri). Frank Kermode orðar það
þannig í bók sinni, The Sense of
an Ending (1973), að mennimir
þurfi á því að halda að skálda
samhengi mOli upphafs og enda
til þess að ljá merkingu því and-
artaki sem þeir lifa í miðri
mannkynssögunni. Skáldsögur
eru ekki lífið, en þær eiga að-
dráttarafl sitt að þakka þeirri
staðreynd að þær eru á einhvem
hátt eins og lífið, segir Kermode.
Og víst er það satt að lífið tek-
ur enda, en endirinn er hins veg-
ar sjaldnast undirbyggður eins
og í skáldsögum og kvikmynd-
um. I lífinu hljómar ekki stígandi
lokatónlist í bakgranninum og
nöfn leikaranna renna ekki
hljóðlega yfir skjáinn. Það er
ómögulegt að sjá hversu margar
blaðsíður era eftir af söguþræði
mannsævinnar. Lífinu getur lok-
ið fyrirvaralaust og á þessu hafa
listamenn áttað sig. Hetjur kvik-
myndanna era fyrir nokkru
hættar að ríða til móts við sólar-
lagið - hefðbundinn og hátíðleg-
ur endir hefur verið endurmet-
inn og enduranninn. I öllum list-
greinum hafa farið fram formtil-
raunir á síðustu áratugum með
endurtekningum, viðsnúningi og
óvæntum endalokum. Stundum
með skorti á endalokum. Úr
dæmahópnum má grípa leikrit
Samuels Beckett, Endatafl, þar
sem leikið er með hugtakið enda-
lok í gegnum allt leikritið án
þess að það endi sjálft með
skýrri niðurstöðu eða lausn.
Einnig má nefna skáldsöguna
Ameríku eftir Frans Kafka sem
höfundurinn lauk aldrei við en
hefur samt verið gefin út og nær
spjaldanna á milli í bandinu.
Sagan sú endar ekki, hún er
bókstaflega endalaus. Til viðbót-
ar má nefna bók ítalska rithöf-
undarins Italo Calvino, Ef ferða-
langur á vetramóttu, þar sem tíu
sögur hefjast en hætta allar í
miðjum klíðum. Þannig hafa
endaslepp og endalaus verk hrist
upp í viðtakendum ogjafnvel
ljóðin hefjast ekki lengur á stór-
um staf og enda á punkti. Að-
dragandinn að endinum er ekki
jafn augljós og hann hefur lengst
af verið - listaverk geta endað
fyrirvaralaust eins og veröldin
sjálf.
En við leitum samt ennþá að
niðurlagi - af gömlum vana. Við
þörfnumst þess enn að bækur og
kvikmyndir endi. Sem þær og
gera flestar. Geri þær það ekki
höfum við hins vegar skdning á
því hvers vegna slíkt gerist og
hvað það táknar. Lífinu getur
lokið fyrirvaralaust og skáld-
skapurinn speglar ekki lífið al-
mennOega nema hann bjóði af og
til upp á óvænt eða ófullkomin
endalok.
Er Island að verða ekkert
nema urð og grjót?
ÞAÐ er snörp áminn-
ing og áskoran, sem
ræktunarkonan Herdís
Þorvaldsdóttir leikkona
sendir okkur lands-
mönnum í pistli hér í
blaðinu 9. júlí sl. Hvað
skrifar hún? ,jlldrei
hefur gróðureyðing og
moldfok verið meira en
í dag, þrátt fyrir alla
baráttuna í land-
græðslu og skógrækt.
Þegar þið farið í flugvél
yfir landið getið þið séð
með eigin augum hvað
þessir gróðurreitir eru
örsmáir í landinu á
móts við alla þá víð-
áttu, þar sem þarf að stöðva frekari
eyðileggingu. Það ætti að vera for-
gangsverkefni að koma í veg fyrir
að fleiri náttúruleg gróðursvæði fari
undh- sand, en það gerist á hverju
ári, þar fyrir utan fýkur gróður-
moldin burt og er töpuð að eOífu.
Náttúran er „bara“ 7.000 ár að
mynda 20 cm lag af gróðurmold og
þennan fjársjóð horfum við á fjúka í
burt.“ Og áfram heldur hún með
hrollvekjandi upplýsingar og bendir
á að eina ráðið til að stöðva gróður-
eyðinguna sé, að „alþingismenn
vakni af svefndoðanum í þessum
málum og fari af alvöru og framsýni
að stemma stigu við að landið bók-
staflega blási upp undan fótunum á
okkur og auðnin ein verði eftir
handa afkomendum okkar“. Hún
bendh' á að heOdaráætlun þurfi „um
hvernig landið verði grætt upp.
Fyrsta skOyrði og númer eitt er að
girða af búpening, sem ráfar um
landið og étur upp allan þann ný-
græðing og blóm, sem hann nær til.
Síðan þarf að vinna skipulega að
þaulhugsaðri áætlun, sem ber ein-
hvern sýnOegan árangur". Síðan
bætir Herdís við: „Góðir ráðamenn
og aðrir Islendingar, getum við
kinnroðalaust legið undir ámæli
annarra þjóða, að við búum á
skemmdasta landi Evrópu af bú-
setu? Það þurfi að leita til Norður-
Afríku tO að finna aðrar eins eyði-
merkur? Það er ekki seinna vænna
fyiir okkur að snúa þessari öfug-
þróun við, það átti auðvitað að ger-
ast fyrir löngu...!“ Hún minnir á
ýmsa gáfaða og framsýna menn á
þessari öld, sem sáu hvert stefndi
og reyndu að vara aðra við. Hún
minnir einnig á Bólu-Hjálmar, sem
á fyrri öld orti og lagði Fjallkonunni
í munn: „Sjá nú hvað ég er beina-
ber, brjóstin visin og fölar kinnar“.
Þessi skelegga kona og gróðurvin-
ur, hrópar síðan - eins og hrópandi í
eyðimörkinni - „Hvenær ætlum við
að hætta stríðinu gegn landinu?"
Hvernig ætla ráðamenn og við aðrir
landsmenn að bregðast við þessari
hvatningu ... herhvöt? Ætlum við
að láta hana sem vind um eyru
þjóta... allt tO hafs, eins og gróður-
moldina? Og þegar ekkert verður
eftir af landinu nema urð og grjót -
sem Tómas kvað um - þá gætum
við athugað hvort enn stendur til
boða, eins og forðum var rætt um,
aðstaða á heiðum Jótlands eða
kontorvinna í Brussel hjá Ný-ríkinu
mikla? Hinn kosturinn er að hefjast
handa nú þegar, eins og græna her-
deOdin ágæta, og láta verkin tala.
í spjalli sem ég átti við blaðamann
fyrir 2-3 árum, nefndi hann hug-
mynd um þegnskyldu hinna ungu,
sem fram hefði komið á alþingi fyrh’
mörgum árum og hvatti hann mig tO
að hugleiða þann möguleika í sam-
bandi við alvöru-aðgerð gegn upp-
blæstri landsins, sem við ræddum.
Þá komust eftirfai’andi hugrenning-
ar á blað hjá mér, en fóru þá ekki
lengra, en nú finnst mér lag.
Teflum þegnskyldu fram
gegn landauðn
í þann tíma, er íslenzka þjóðin
var að endurheimta fullt frelsi eftir
nær sjö hundruð ára
erlend yfirráð, þá sat á
Alþingi meðal margra
góðra, eldhugi nokkur,
sem á langri ævi
reyndist eirðarlaus um-
bótasinni. Eftir hinar
mörgu aldir kyrrstöðu
og stöðnunar hið ytra,
sá hann manna best
allt það sem þyrfti og
ætti að gera tO að
koma landi okkar og
þjóð inn í þann nútíma,
sem hann hafði séð og
kynnst á námsferli sín-
um víða um Evrópu-
lönd. Til að flýta já-
kvæðri þróun sem
mest og til að brýna og móta hina
ungu kynslóð sem best, þá lagði
hann tO á alþingi að kannaðir yrðu
möguleikar á að innleiða þegn-
skyldu hinna ungu í landinu - þegn-
skyldu en ekki herskyldu sem tíðk-
aðist í flestum löndum og við höfð-
um séð og kynnst hér á stríðsárun-
um hjá bresku og amerísku her-
sveitunum, sem hér höfðu aðsetur.
Þar mátti sjá hversu agaðir hinir
ungu, erlendu hermenn vora og
þjálfaðir í að sinna sjálfir sínum
daglegu þörfum m.a. hvað fatnað
og fæði varðaði og alla líkamlega
umhirðu. Þetta minnti okkur á rétt-
mæti orða Ritningarinnar: Haltu
fast í agann, slepptu honum ekki,
varðveittu hann, því hann er líf þitt.
(Orðsk. 4:13.)
Hugmyndin var sem sagt með
þegnskyldunni
að aga og þjálfa Unga ísland
með myndugum og jákvæðum
hætti og
að fella í vel mótaðan farveg
starfsorku ungu kynslóðarinnar
m.a. við að flýta sem mest gerð þró-
aðs og vandaðs samgöngukerfis um
landið allt.
Með þessu skyldi byggja upp
sterka, stolta og staðfasta þjóð,
sem hefði góða bm’ði til að takast á
við hin fjölmörgu viðfangsefni kom-
andi tíma.
Því miður var þessi hugmynd og
fyrirætlan um framtíðina eyðilögð -
hefur mér verið tjáð - af hinum
misvitru kommum þátímans á
þingi. Ekki að tala um að gefa
nokkurn skapaðan hlut, því allt
skyldi greiðast skv. gjaldskrá eða
uppmælingu. Það væri nú annað
hvort.
Rektor Menntaskólans á Akur-
eyri kvaddi eitt sinn nýstúdenta
sína með eldlegri ræðu þar sem
hann hvatti hina brautskráðu til að
gefa jafnan nokkuð af tíma sínum
og kröftum ...
Sá sem þetta ritar hefur góða
reynslu af því að hafa áratugum
saman unnið sem ólaunaður sjálf-
boðaliði að verðugum viðfangsefn-
um sem snerta þjóðina alla, jafn-
framt fullu starfi í viðskiptalífinu.
Líklegt er að það taki tíma að
móta og ná samstöðu í landinu um
hugsanlega þegnskyldu ungu kyn-
slóðarinnar. Á meðan mætti byrja á
að virkja þá, sem sitja inni í fang-
Landgæði
Skera ber upp herör,
safna liði og leggja til
atlögu við öflin, segir
_____Hermann________
Þorsteinsson, sem
markvisst vinna að
því að umbreyta
landinu okkar kæra í
urð og grjót.
elsum og stofnunum margvíslegum,
sem nú annast afvegaleidda menn,
yngri og eldri.
Eg er þessa dagana að lesa öðra
sinni merka bók um lífsstarf braut-
ryðjanda, sem stjórnaði vanheilum
og erfiðum unglingum. Þetta er bók
Jónínu Michaelsdóttur um Sesselju
á Sólheimum. Þar segir m.a.:
„Sjálfur er hann feiminn við
hana, finnst hún góð og hlý, en yfir
aðra hafin. Hún setur reglur sem
farið er eftir og stjórnar af há-
vaðalausri röggsemi, er brosandi,
en ákveðin. Þess vegna gengur allt
eins og í sögu.“(bls. 78)
„Þótt Sesselja sé raunsæ og um-
burðarlynd gagnvart mannlegum
brestum, líður hún ekki óreglu eða
ósiðsemi þar sem hún ræður hús-
um. Hún hefur jafnan vald á að-
stæðum og taumhald á skapi
sínu ...“ (bls. 78)
„Sesselja kennir sjálf... þykir
með ólíkindum hvað forstöðukonan
er fjölhæf og atorkusöm. Hún leik-
ur á orgelið, eldar mat, vinnur í
garðinum, málar húsið að innan,
kennir og stjórnar öllu úti og inni
án nokkurs asa eða hávaða.“ (bls.
84)
Sendum slíka stjórnendur með
hina nú innilokuðu inn á auðnirnar
í landinu til að byi-ja átökin við eyð-
ingaröflin. í Kína segja þeir: „Tíu
þúsund mílna ferð hefst með einu
skrefi." Með þessu væri hugsanlegt
að byrja hina löngu tímabæru land-
vörn og í leiðinni að breyta niður-
brotnum og kjarklausum og
ógæfusömum í nýja menn, sem
lærðu að meta gildi alvöru, líkam-
legrar vinnu. Það er ekki eftir
neinu að bíða og þess vegna:
„Áfram nú með dug og dáð.“ Fyrir
Westan segja þeir: „Just do it“.
Stuðmenn eru í stuði og hafa komið
af stað græna hernum á þessu
sumri. Þeir hafa gengið rösklega
fram í að mála grænt landið okkar.
En mikið verk bíður. Legg til að
ríkisstjórnin kalli þessa frísku
menn á sinn fund og feli þeim að
skera upp herör, safna liði og
leggja til atlögu við öflin, sem
markvisst vinna að því að um-
breyta landinu okkar kæra í urð og
grjót og ekkert nema urð og grjót.
Höfundur er fv. framkvæmdastjóri.
Hermann
Þorsteinsson