Morgunblaðið - 01.10.1999, Blaðsíða 34

34 FÖSTUDAGUR 1. OKTÓBER 1999
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
þýskri þýðingu og Helgi Hálfdanar-
son gerir einnig svo í þýðingu sinni.
Þetta á fullan rétt á sér en fyrir
bragðið verður nálgunin annars
konar vegna þess að sá bragur er
lausari og sveigjanlegri í hrynjand-
inni. Muninum verður best lýst með
því að segja að Frakkar flytji texta
Racines eins og ljóð en við flytjum
hann eins og leiktexta. Okkai' sýn-
ing myndi þess vegna alls ekki telj-
ast hefðbundin í Frakklandi."
Sveinn leggur þó áherslu á að
ekki sé gerð tilraun til að bregða
blæ raunsæis yfir framsetningu
textans. „þetta er heilmikil glíma og
mjög skemmtileg. Það er auðvelt að
leika stofudrama en hér erum við
ekki að þvi. Við erum að fara með
skáldskap og við erum stödd í
ákveðnu fagurfræðilegu rými ef svo
má segja. Þetta er ekki raunsæis-
drama í þeim skilningi. Við erum
heldur ekki að færa skáldskap
verksins yfir í annað form af því að
við treystum honum ekki. Þetta er
heiðarleiki gagnvart höfundinum,
þýðandanum og áhorfendum.“
Meistaraþýðandi
Helgi Hálfdanarson hefur með
þýðingu sinni á Fedru þýtt alla
helstu meistara heimsleikbók-
menntanna á íslensku. Ekki er
nema eitt ár síðan að þýðing hans á
Pétri Gaut eftir Henrik Ibsen var
leikin á Akureyri í leikstjórn Sveins
og ekki þarf að hafa mörg orð um
þýðingar Helga á leikritum Shake-
speares eða grísku harmleikja-
skáldanna. „Helgi er viðurkenndur
meistaraþýðandi og hefur náð fram-
úrskarandi valdi á þessum bragar-
hætti sem hann hefur öðlast af
glímu við hann ævilangt. Hann
þýddi þetta verk fyrir mín orð en ég
hef oft suðað í honum með þýðingar
á klassískum verkum af því mér
finnst það vera hluti af tilveru okkar
sem menningarþjóðar að eiga á
okkar eigin tungumáli flest þau af-
burðaverk sem eru til í bókmennt-
um heimsins. Mjög snemma eignuð-
umst við Hómerskviður, síðan
nokkur af verkum Shakespeares og
þannig koll af kolli. Upp á síðkastið
höfum við fengið Dostojevskí,
Proust og James Joyce á íslensku.
Þetta er hluti af því að taka þátt í
heimsmenningunni. A sama hátt
þurfum við að eignast og kynnast
stærstu verkum heimsbókmennt-
anna í leikformi. Það er heldur ekki
vonum fyrr að við kynnumst einu
merkasta blómaskeiði leiklistarinn-
ar sem þreifst í Frakklandi á dögum
Loðvíks 14. Hingað til höfum við
bara haft pata af þessu tímabili í
gegnum þau leikrita Molieres sem
eru á óbundnu máli. Nú fáum við
Fedru."
Leikendur
og listrænir
stjórnendur
FEDRA eftir Jean Racine
(1639-1699).
Leikendur: Tinna Gunnlaugs-
dóttir, Hilmir Snær Guðnason,
Amar Jónsson, Anna Kristín
Ai-ngrímsdóttir, Halldóra
Björnsdóttir, Lilja Guðnín
Þorvaldsdóttir, Gunnar
Eyjólfssson.
Þýðandi: Helgi Hálfdanarson.
Lýsing: Asmundur Karlsson.
Leikmynd og búningar: Elín
E ddá Arnadóttir.
Leikstjóri: Sveinn Einarsson.
Arísía elskar Hippolytos og leitar frétta hjá þernunni Panópu.
Halldóra Bjömsdóttir og Lilja Guðrún Þorvaldsdóttir.
Fedra og Önóna, lagsmær hennar. Anna Kristín
Arngrímsdóttir og Tinna Gunnlaugsdóttir.
í kvöld verður frumsýnt eitt af merkustu
leikritum heimsbókmenntanna á Smíða-
verkstæði Þjóðleikhússins, Fedra, eftir
franska 17. aldar skáldið Jean Raeine í
þýðingu Helga Hálfdanarsonar. Hávar
Sigurjónsson ræddi við leikstjórann,
Svein Einarsson, um uppsetningu
verksins og erindi þess við nútímann.
FEDRU eftir Jean Racine
er oft hampað sem flagg-
skipi franskrar leikritunar,
háklassískt verk, stórbrot-
inn harmleikur um ástir grísku
drottningarinnar Fedru á stjúpsyni
sínum, Hippolytosi, og þeim örlög-
um sem ást hennar veldur,“ segir
Sveinn Einarsson leikstjóri um það
verk sem frumsýnt verður á Smíða-
verkstæði Þjóðleikhússins í kvöld.
Það er jafnframt í fyrsta sinn sem
leikið er verk eftir hinn franska 17.
aldar meistara Racine í þýðingu
Helga Hálfdanarsonar.
Franska gullöldin
Sautjánda öldin í Frakklandi er
gjaman nefnd gullöld franskrar
leikritunar en þrjú nöfn eru oftast
nefnd í því samhengi; elstur er
harmleikjaskáldið Pierre Corneille,
þá gamanleikjaskáldið Moliére og
loks Racine sem naut mikillar hylli
áhorfenda og baðaði sig í náð sól-
konungsins Lúðvíks 14. sem hafði á
honum miklai’ mætur. Harmleikir
Racines eru samdir í fullu samræmi
við hugmyndir samtímamanna hans
um hvernig harmleikur skyldi vera
en skáldskaparhugmyndir sínar
sóttu þeir til fomaldar, kenninga
Aristótelesar hins gríska og Hóras-
ar hins rómverska.
„Fedra er samin af slíku listfengi
og kunnáttu að verkið má nota sem
fyrirmynd að klassískum harmleik,"
segir Sveinn. Þar em hinar þrjár
einingar Aristótelesar virtar að
fullu, um tíma, nlm og atburðarás,
en lærðir menn á 17. öld höfðu sett
fram ákveðnar reglur sem harm-
leikurinn varð að hlíta til að teljast
fullgildur. Innri tími verksins mátti
ekki ná yfír meira en 24 klukku-
stundir, leikritið varð að gerast á
einum og sama staðnum og aðeins
mátti segja eina sögu. „Örlagakeðj-
an verður að vera gjörsamlega ófrá-
víkjanleg. Rétt eins og í farsa. Enda
er stutt á milli harmleiksins og
skopleiksins. Báða verður að leika í
blóðugri alvöra. Upp á líf og dauða.
Söguþráðurinn hverfist um eina
grunnhugsun sem birtist í samspili
persónanna og vissir eðlisþættir
persónanna era þama í myndbirt-
ingu guðanna. Guðimir grípa inn í
örlögin hvernig sem við útskýram
það með nútíma sálfræði; sem sáð-
korn sem lenda í hugskoti persón-
anna og móta þær, eða sem tákn
fyrir ytri krafta sem persónurnar fá
ekki við ráðið. Þessir eðlisþættir
era nánast allar mannlegar kenndir,
en í Fedra era þó sterkastar ástin,
afbrýðin, sakleysið og hatrið sem
reka persónurnar áfram allt til
enda.“
Innsækin leiklist
Þrátt fyrir svo stórar tilfinningar
er atburðarásin sjálf næsta einföld
þótt hún verði ekki rakin hér. Rétt
að leyfa áhorfendum að kynnast
henni af eigin raun séu þeir ekki
kunnugir henni áður. Sveinn segir
það forréttindi að fá tækifæri til að
takast á við svo stórbrotið verk.
„Eg hef alið þennan draum í brjósti
allt frá háskólaárum mínum í
Frakklandi. Aðdragandinn að þess-
ari sýningu hefur einnig verið nokk-
uð langur þar sem ég lagði áherslu
á að fá þá leikara til liðs við mig sem
mynda leikhópinn. Þetta tókst núna
og hópurinn hefur verið einstaklega
samtaka í allri vinnu við þetta
flókna og djúpa verk.“ Sveinn segir
að innri kraftur verksins hafi
einmitt mótað nálgun hans og leik-
hópsins að túlkuninni. „Við vildum
komast að kjamanum án allra ytri
stæla og tilburða. Okkur hefur orðið
tíðrætt um það sem kalla mætti „út-
sækna“ leiklist á undanförnum
Morgunblaðið/Jón Svavarsson
Fedra leggur ofurást á stjúpson sinn, Hippolytos. Hilmir Snær Guðna-
son og Tinna Gunnlaugsdúttir.
misseram oft með skemmtilegum
og myndrænum hætti. Okkur kom
saman um að þetta væri „innsækin“
leiklist og það væri orðin þörf á
henni, þar sem dýpt og voldugleiki
tilfinninganna fær að leika lausum
hala, þar sem reynt er að kafa djúpt
í hugskot persónanna og þar sem
reynt er að sinna fínustu blæbrigð-
um textans. Við tókum ákveðna
stefnu í þessu efni sem við höfum
haldið okkur við en þó held ég samt
að sýningin sé ekkert minna fyrir
augað þrátt fyrir þetta.“
Persónusköpun Racines hefur
verið við bragðið fyrir dýpt og sál-
fræðilegt innsæi og hann hefur
stundum verið nefndur faðir sál-
fræðidramans. Sveinn bendir á að
Racine hafi auðvitað ekki getað les-
ið Freud en „...mér finnst ekki ólík-
legt að Freud hafi lesið Racine. Efni
Fedru sækir Racine til Evrípídesar
sem löngum hefur verið talinn
mestur sáífræðingur grísku harm-
leikjaskáldanna. Racine tekur burt
kórinn og sníður efnið að smekk
síns tíma en burtséð frá Freud þá
verður að telja Fedru eitt af stór-
verkum sálfræðilegrar speglunai-.
Það er með ólíkindum hvað Racine
hefur skarpa sýn inn í kjama per-
sónanna. Það er í krafti þessa sem
verkið hefur lifað og orðið það
flaggskip sem ég minntist á í upp-
hafi.“
Annar bragarháttur
Sveinn bendir á máli sínu til
stuðnings að verk Racines séu enn
leikin víða um heim sem undirstriki
hversu sterk tök þau hafi enn á leik-
húsfólki og áhorfendum. „Þó eru
leikrit hans fremur tekin til sýninga
í hinum rómanska heimi og á því er
ákveðin skýring. Bragarhátturinn
er svokölluð alexandrína sem er
mjög hefðbundin í hrynjandi.
Áherslur era á öðru eða þriðja at-
kvæði orðs og endarím í hverju
vísuorði. Þessi bragarháttur er ekki
til í íslensku eða í germönskum mál-
um og gefur það auga leið hvað ís-
lenskuna snertir þar sem áherslan
er alltaf á fyrsta atkvæði hvers
orðs. Þegar alexandrínskur bragar-
háttur er þýddur yfir á germanskt
mál hefur yfh-leitt orðið fyrir valinu
að þýða á blankvers. Þetta gerði
Schiller í mjög þekktri klassískri
Ást, afbrýði
og- dauði