Morgunblaðið - 09.12.1999, Síða 36

36 FIMMTUDAGUR 9. DESEMBER 1999
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
Ný ástarstjarna
BÆKUR
F i- æ ð i r i t
SKYGGNST Á BAK VIÐ SKÝ
eftir Svövu Jakobsdóttur, Forlagið 1999 -
352 bls.
BÓKMENNTIRNAR sigla um þessar
mundir á rómantísku hafi. Kvöldroði stefn-
unnar glampar á sjávarfletinum og yfir
höfðum okkar skín ástarstjarna Jónasar
Hailgrímssonar. Skáldin í knerrinum þjóð-
ar yrkja í anda rómantískrar endursýnar
og í fræðiritum, tímaritum og dagblöðum
er fjallað um rómantík. Hvað veldur? Eru
það árþúsundaskil, Evrópusamruni og
hræðsla við alþjóðavæðingu, ótti við nátt-
úruspjöll á hálendinu eða hrun tungunnar?
Speglar endursýnin m.ö.o. nýja þjóðernis-
hyggju eða eru þetta viðbrögð þjóðar sem
á í miklum skilgreiningarvanda í aldarlok?
Er þetta hin hliðin á sókn frjálshyggjunnar
eða er þetta flótti frá teknóheimi samtím-
ans? Kannski er þó hér bara póstmódernis-
minn í hnotskurn. Nútíminn í formi for-
tíðar.
Hver sem ástæðan er linnir ekki umfjöli-
un um rómantík og Jónas Hallgrímsson.
Svava Jakobsdóttir hefur verið drjúg við að
brydda upp á umræðu um Jónas. Fyrr hafa
birst eftir hana greinar um Grasaferð
Jónasar og kvæðið Alsnjóa og auk þess rit-
gerð um Gunnlöðu og hinn dýra mjöð sem
er á sinn hátt umfjöllun um miðaldaróman-
tík. Þessum ritgerðum hefur hún safnað
saman í bók en bætt um betur og skrifað
innblásna og feikimikla grein um Ferðalok
Jónasar. Bókin nefnist Skyggnst á bak við
ský.
Það er nokkur vandi að fjaila í stuttu
máli um þetta rit Svövu því að mynd henn-
ar af Jónasi er á sinn hátt byltingarkennd.
Raunar hafa ekki allir verið á einu máli um
ritgerð hennar um Grasaferð þar sem hún
túlkaði söguna sem kristna allegóríu. En
víst er þó að þar er á ferðinni mögnuð túlk-
un sem ekki er hægt að ganga framhjá.
Sama gildir um ritsmíðar Svövu um Ai-
snjóa og Gunnlöðu og hinn dýra mjöð. Nýj-
ungin I þessari bók er ritgerð-
in um Ferðalok, sem Svava
nefnir Skáldið og ástarstjarn-
an. Sú ritgerð styðst við víð-
feðma rannsókn út frá þeirri
vinnutilgátu að Jónas byggi á
fornum kvæðum og miðalda-
rómantík við samsetningu
kvæðisins en sé auk þess und-
ir áhrifum frá heimspekingun-
um Schelling og Steffens
varðandi náttúruheimspeki
verksins og ekki síst kristnum
og heiðnum launhelgum.
Raunar gengur Svava svo
langt að fulljrrða að Jónas hafi
ætlað skáldskap sínum að
vera „skáldskaparfræði fyrir
nýja tíma“. Skáldverk hans
vísi veg „áleiðis til aukins fjöl-
breytileika í formi nútímalegrar hugsunar“.
Hann brúi þannig bilið milii fortíðar og nú-
tíðar.
Svava dregur upp mynd af skáldinu Jón-
asi sem vísindamanni orðsins: „Stundum
þykir mér sem aðferð hans við að byggja
upp flóknar Ijóðmyndir úr orðum og hug-
tökum minni á vinnubrögð eðlisfræðings
sem setur hugmyndir sínar fram með
stærðfræðilegum jöfnum.“ Þessi mynd af
Jónasi er býsna langt frá mynd hins inn-
blásna, rómantíska skálds en vert er að
geta þess að Svava er ekki ein um þessa
sýn. Af þessum sökum reynir Svava að
setja sig í spor skáldsins, rýnir í þann hug-
myndaheim sem honum er nærtækur og
þar er af nógu að taka. Hún sundurgreinir
nánast hvert orð og túlkar það út frá marg-
háttuðum og flóknum tengslum þess.
Slík aðferð er stundum gagnrýnd á þeirri
forsendu að hún dragi úr fegurð listaverk-
anna. Raunar er reyndin sú að löngu eftir
að slík túlkun kemur fram og er jafnvel
gleymd stendur kvæðið óhagg-
að þannig að slík gagnrýni fell-
ur um sig sjálfa. Hins vegar
þykir mér Svava ganga býsna
langt i þessari aðferð sinni og
samsama fullákveðið Ferðalok
og miðaldakvæði. Á einum stað
segir hún: „Skýringar á Völu-
spá eru jafnframt skýringar á
Ferðalokum." I þessu tel ég
einmitt fólginn megingallann á
verki Svövu. Of oft byrjar hún
setningar á ef til vill og líklega
en dregur síðan róttækar ál-
yktanir af þeim forsendum sem
hún gefur sér skilyrðisbundið.
Það breytir því samt ekki að
sem túlkun á kvæði Jónasar er
ritgerðin um Ferðalok á köflum
beinlínis snilldarleg.
Flestir þeir sem fjallað hafa um Ferða-
lok líta á það kvæði sem hugsæislegt ástar-
kvæði byggt á æskuminningum, gott ef
ekki ást á Þóru Gunnarsdóttur. Þessu hafn-
ar Svava sem þjóðsögu. Hún telur raunsæj-
an lestur kvæðisins „alls ófullnægjandi".
Enda hverfur sú ástarsaga út í veður og
vind í meðförum hennar. I hþndum hennar
rís kvæðið í miklar hæðir. I því er fólgið
lífshlaup Jónasar, ást hans á þjóð, landi og
tungu; móður og föður. Hann hefur fólgið í
því skáldskaparfræði forna og nýja og í
stað allegóríunnar í Grasaferð vefur hann
táknmálið „inn í myndhvörf sem ef til vill
mætti nefna hringhvörf þar sem merkingin
hverfist eftir því hvort sjóninni er beint
upp eða niður, inn á við eða út á við, þó fyr-
irbaerin falli öll inn í eitt kerfi“.
Ástarstjarna yfir Hraundranga er því
ekki bara stjarnan Venus handan skýs
heldur táknheimur út af fyrir sig og í
fyrsta hluta kvæðisins „móðir, lærimeistari
í íslenskri tungu og skáldskaparfræðum og
sem goðkennd vera er hún jörð og fóstra".
Ljóðið er á tveimur sviðum, huglægu og
hlutlægu, og fjallar í senn um hringrás
náttúrunnar, Paradísarmissi og Paradísar-
heimt. Bygging þess er því tvíþætt, undir-
bygging sem er hin tímanlega og mannlega
þroskasaga og hin hugsæislega yfirbygging
sem notast við hringlaga form hugsjóna-
heimsins og tengist eilífðinni. Þar að auki
er kvæðið samkvæmt Svövu þáttur í sjálf-
stæðisbaráttunni en umfram allt lífsóður
Jónasar og dýrðarsöngur til Guðs og
heilagrar þrenningar. Kvæðið fær nafn sitt
af því að skáldið sigrast á sjálfu sér, öðlast
þroska og hefur klifið tindinn til mann-
dóms.
Vissulega er hér hátimbruð höll reist úr
fáum orðum í ellefu stuttum erindum. Um
þetta litla kvæði er fjallað á yfir tvö hundr-
uð blaðsíðum oft í torræðu og flóknu sam-
hengi. Einhverjum kynni að þykja það of-
rausn og ég get ekk neitað því að á
stundum finnst mér sem Svava fari offari í
túlkun sinni og leiti svo langt út fyrir
kvæðið og kvæðaheiminn að hið hálfa væri
nóg. Það er engu líkara en hún byggi um of
á þeirri hugmynd að mörg orð kvæðisins
séu reknar kenningar. Þannig er „sveinn í
djúpum dali“ sem talað er um í kvæðinu í
túlkun Svövu sýndur í sjöunda erindi sem
„blóm, álfur, og Billingur, deyjandi máni“
allt rekið hvað af öðru án þess að þess sjá-
ist merki í kvæðinu sjálfu heldur einungis í
endurbyggðu táknsviði verksins sem bygg-
ir að sönnu á eddukvæðum. Svava gefur
sér því býsna margar forsendur sem óneit-
anlega eru langsóttar.
Það breytir því hins vegar ekki að túlkun
Svövu á Ferðalokum er innblásin og hún
opnar nýja sýn inn í ljóðheim Jónasar.
Gallarnir hverfa í skugga skýsins.
Skafti Þ. Halldórsson
Svava
Jakobsdóttir
ENS
Nýir sambyggðir kæli- og
frystiskáparfrá Siemens.
Þeir gerast vart betri!
61.300 kr. stgr.
KG 26V20
1981 kælír, 651 fi
Hxbxd = 150x
KG 31V20 - [Sjá mfndl
1981 kælir, 1051
H x b x d = 170 x 60 x
KG 36V20
2351 kælir, 105
Hxbxd = 186
M sm
Wm NORLAND
Nóatúni 4 • 105 Reykjavík • Sími 520 3000 • www.sminor.is
Umboðsmenn um land allt!
Um endalok
tímans
TONLIST
HI j 6 m d i s k a r
QUATOURPOURLA FIN
DUTEMPS
Meðlimir úr Kammersveit Reykja-
víkur. Rut Ingólfsdóttir fiðla, Nina
Flyer selló, Gunnar Egilson klar-
inett, Þorkell Sigurbjörnsson
píanó. Gefið út í tilefni af 25 ára af-
mæli Kammersveitar Reykjavíkur,
diskur 1. Upptakan var gerð á tón-
leikum sveitarinnar árið 1977, þeg-
ar verkið var frumflutt á Islandi.
ARSIS Classics AC 8-99036-2
1999 ADD.
FRANSKA tónskáldið og organ-
istinn Olivier Messiaen samdi þetta
einstæða verk, „Kvartett um enda-
lok tímans“, þegar hann var í fanga-
búðum, en það var frumílutt þar 15.
janúar 1941. Margt er merkilegt við
verkið, bæði um efni, tónlistarlegt
(og trúarlegt) innihald, og form. Það
er í átta þáttum, sem er óvenjulegt
um kvartetta, einnig hljóðfæraskip-
an, sem réðst af þeim hljóðfærakosti
sem um var að ræða í fangavistinni: f
fyrstu var aðeins um fiðlu og klarin-
ettu að ræða, því föngunum hafði
tekist að halda hljóðfærunum þegar
þeir voru teknir til fanga. Síðar
bættist selló í safnið, en á það vant-
aði einn streng. Síðast allra var kom-
ið með gamalt veggpíanó. Messiaen
lék sjálfur á píanóið við frumflutn-
inginn, sem fór fram að viðstöddum
5000 skjálfandi föngum. - Tónskáld-
ið sagði síðar að hann hefði aldrei,
hvorki fyrr né síðar, fundið eins
mikla athygli og skilning frá áheyr-
endum (tilv. í bækling). Efni kvart-
ettsins byggist á kafla 10, vers 5-7 úr
Opinberun Jóhannesar. Innihald
verksins er afar sérstakt, einsog fyrr
segir, vegna hins trúarlega þáttar og
tónlistarlegrar „útleggingar" á efn-
inu, sem ristir (og snertir) djúpt í
sínum „einfaldleika" eða öllu heldur í
hreinleika hjartans og trúarvissu.
Margt er hrífandi fallegt - svo sem 5.
(„óendanlega hægur sem táknar
eilífð orðsins“) og síðasti kaflinn,
Jesús er orðið, sá fyrri fyrir selló og
píanó, sá seinni, upprisa mannsins til
Guðs, fyrir fiðlu og píanó. Fegurðin
birtist einnig í tilkomumiklum hend-
ingum engilsins mikilfenglega sem
tilkynnir endalok tímans. Eða í 6.
þætti, þegar öll hljóðfærin leika ein-
radda og „líkja þar með eftir hornum
og málmgjöllum englanna“. Lá við á
stundum að manni væri hugsað til
Stóru fúgunnar hans Beethovens,
sem er nú samt fúga þegar öllu er á
botninn hvolft! Eða 3. kaflinn fyrir
einleiksklarinettu o.s.frv. Allt frá-
bærlega vel leikið og af djúpum
skilningi og einlægri hollustu við
anda verksins. Það er kannski engin
tilviljun að tónskáld sé meðal flytj-
enda, en hvað sem því líður er ekki
hægt að gera upp á milli þeii-ra.
Klarinettan svolítið „sár“ og tjáning-
arrík, sem hvorttveggja er hér við
hæfi. Ánægjulegt að rifja upp góð
kynni við Gunnar Egilson. Þorkell er
hér tvímælalaust réttur maður á
réttum stað, með „fullan" og fallegan
tón og kórréttar áherslur. Leikur
Rutar Ingólfsdóttur og Ninu Flyer
er og hafinn yfir gagnrýni, þær skila
sínu hlutverki, þegar mest á reynir,
ákaflega fallega. Allt vandað og jafn-
vel innblásið og tæknilega svo til
hnökralaust, en þessi upptaka er frá
tónleikum 1997 - sem gefur öllu auk-
ið vægi.
Hljóðritun óaðfinnanleg. Bækling-
ur á ensku og íslensku.
Enginn alvöru tónlistarmaður og
unnandi tónlistar getur verið án
þessa hljómdisks í safni sínu. Hér er
um að ræða stórmerkilegt verk í
flutningi sem er því samboðinn.
Oddur Björnsson
Bóka-
kvnninffar
ogKK
KAFFILEIKHÚSIÐ stendur fyrir “
bókakynningu í kvöld, fimmtudags-
kvöldið 9. desember, frá klukkan 21.
Boðið verður upp á jólaglögg og pip-
arkökur auk þess sem KK mun flytja
gömul og ný lög af nýjum geisladiski.
Kynntar verða fjórar nýjar bækur
og höfundar þeirra lesa upp úr þeim.
Aðgangseyrir er 500 kr.
Myrkravél er skáldsaga eftir ung-
an rithöfund, Stefán Mána. Sannar
sögur voru upphaflega gefnar út á
ái'unum 1973-1976 en koma nú út
aftur í endurskoðaðri gerð höfundar,
Guðbergs Bergssonar.
Ysta brún er nýtt safn smásagna
eftir Elínu Ebbu Gunnarsdóttur og
fjórða bókin, sem kynnt verður er
skáldsagan Stúlka með fingur eftir
Þórunni Valdimarsdóttur.
Fimm
hljóta^
styrk FÍT
FÉLAG íslenskra tónlistar-
manna úthlutaði árlegum styrk
Hljómdiskasjóðs félagsins og
var upphæðin að þessu sinni
150.000 kr.
Styrkþegar í ár eru Halldór
Haraldsson píanóleikari l'yrir
einleiksdisk með verkum Schu-
berts og Brahms. Helga Ing-
ólfsdóttir semballeikari fyrir
einleiksdisk með Goldberg-til-
brigðum J.S. Bachs. Daði Kol-
beinsson óbóleikari Josef Ogni-
bene hornaleikari og Hörður
Áskelsson orgelleikari, fyrir
hljómdisk með tónlist fyiir
blásara og orgel í Hallgn'm-
skirkju.