Morgunblaðið - 22.12.1999, Qupperneq 43

MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
MIÐVIKUDAGUR 22. DESEMBER 1999 43r,
BÆKUR
F r æ ö i r i 1
HEIMUR
KVIKMYNDANNA
Ilitsljóri: Guðni Elísson.
Forlagið, art.is, Reykjavík 1999.
Prentun: Steinholt. 1008 bls.
Leiðb. verð: 6.980 kr.
Þann fimmtánda desember síðast-
liðinn kom Guðni Elísson, bók-
menntafræðingur og ritstjóri bók-
arinnar Heimur kvikmyndunníi,
fram í menningarþættinum Mósaík
í Ríkissjónvarpinu og lýsti því yfir
að hugmyndin á bakvið umrædda
bók hefði verið að búa til eyður.
Heimur kvikmyndanna inniheldur
90 greinar eftir 73 höfunda og með
útgáfu hennar er verið að skapa
umræður á íslensku um kvikmyndir
og kvikmyndafræði, draga upp
ákveðna heildarmynd sem þó er
engan veginn heilsteypt heldur
uppfull af eyðum og kallar þannig á
sífellt fleiri skrif um kvikmyndir og
kvikmyndafræði. Þetta viðhorf end-
urspeglar þá breytingu sem orðið
hefur á afstöðu manna til sannleik-
ans sem felur meðal annars í sér að
aldrei verði unnt að gera ákveðnu
viðfangsefni tæmandi skil. Ánægju-
legt er að sjá að aðstandendur jafn
viðamikils rits og Heims kvikmynd-
anna gera sér ekki aðeins grein fyr-
ir takmörkunum bókarinnar að
þessu leyti heldur nýta það bókinni
til framdráttar. í inngangi segir
Guðni: „Ég er þess næsta fullviss að
Heimur kvikmyndanna eigi eftir að
geta af sér aðrar bækur og kemur
þar margt til. Annars vegar mynd-
ast með henni hefð í íslenskum
kvikmyndafræðum, en fram að
þessu hefur lítið sem ekkert verið
um fræðilega umræðu um kvik-
myndir í íslenskum bókum og tíma-
ritum. Margir af þeim 73 höfundum
sem greinar eiga í bókinni hafa án
efa komist á bragðið og munu fylgja
skrifum sínum frekar eftir. Svo er
einnig vonandi að sumar gi-einanna
vekji nógu mikil viðbrögð til að tek-
ið verði undir þau rök sem þar eru
sett fram eða þeim hafnað“ (xii).
Heimi kvikmyndanna er með öðrum
orðum ætlað að hefja umræður um
kvikmyndir á íslensku og miðað við
þær greinar sem eru í bókinni eiga
þær umræður eftir að vera æði fjöl-
breyttar, ef til vill nokkuð yfir-
borðskenndar en á köflum mjög
áhugaverðar og vel til þess fallnar
að varpa nýju ljósi á kvikmyndir
sem leið til að skoða veruleikann.
Þess má geta að a.m.k. 43 af þeim
höfundum sem eiga
greinar í bókinni
hafa lagt stund á
bókmenntafræði sem
mótar að sjálfsögðu
nálgun þeirra á við-
fangsefnið og mun
án efa móta þá orð-
ræðu sem verið er að
skapa um kvikmynd-
ir með þessari bók.
Bókin skiptist í
fjóra hluta sem bera
heitin „Kvikmyndir
þjóðlanda", „Kvik-
myndir og samfé-
lag“, „Kvikmynda-
greinar" og „Island
og kvikmyndir". Fyrsti hlutinn
reynii- ekki mikið á lesandann.
Sumar greinarnar sem þar er að
finna eru lítið annað en yfirborðs-
kenndar upptalningar og myndu
sæma sér vel sem menntaskólarit-
gerðir en valda lesanda sem leitar
að einhverju nýstárlegu og óvæntu
vonbrigðum. Frá þessu eru óneitan-
lega undantekningar og má í því
sambandi nefna grein Guðna Elís-
sonar, „Afríka kvikmynduð“ og
grein Hermanns Stefánssonar,
„Svipmyndir úr Sovétinu“. I þeim
báðum setja höfundarnir einstakar
kvikmyndir og umræðu um þær í
áhugavert samhengi við aðra sam-
félagslega þætti og vekja lesandann
þannig til umhugsunar um gildi
kvikmynda í ólíkum þjóðfélögum.
Það segir sig sjálft að 90 greinar
eftir 73 höfunda eru æði misjafnar
að gæðum og þó að skilja megi af
umfjöllun minni að ýmsar greinar
hefðu auðveldlega mátt missa sín án
þess að rýra gildi bókarinnar þá er
það ekki mitt hlutverk að gefa þeim
falleinkunn því sú einkunn hlýtur
alltaf að miðast við íyrirfram
ákveðnar hugmyndir og væntingar
sem ég sem gagnrýnandi dagsins í
dag geri til þeirra. Að mínu mati
standast of margar greinar í bók-
inni ekki þær kröfur sem nú eru
gerðar um fræðilega umræðu. Sam-
kvæmt þeim kröfum er ekki lengur
fullnægjandi að fara vel með stað-
reyndir heldur er ekki síður mikil-
vægt að setja hluti í nýtt samhengi
og draga þannig fram ákveðinn en
afstæðan sannleika um viðfangsefn-
ið. Ki-afan um að setja einstaka
þætti kvikmyndagerðar í skapandi
samhengi við ólíka samfélagshætti
(þar sem kvikmynd er eðli sínu
samkvæmt ætíð endursköpun ein-
hvers konar samfélags) stangast í
vissum tilfellum á við kröfuna um
staðreyndaupptalningu og almenn-
an fróðleik sem lætur lesandanum í
té yfirlitsmynd af því sem um er að
ræða. Um þetta ræðir Ástráður Ey-
steinsson í grein sem
ber nafnið: „Hin kvika
menning: Um menning-
arfræði og lifandi mynd-
ir“. Þar vitnar hann í
Þórhall Magnússon sem
í grein í Morgunblaðinu
ekki alls fyrir löngu
fjallaði um muninn á mó-
dernískum og póstmó-
dernískum lestri og velti
því fýrir sér hvort „dýpt-
in geti ekki skapast í lá-
réttri yfirsýn jafnt og í
lóðréttrum uppgreftri
eftir merkingu" (257).
Eða með öðrum orðum
hvort yfirborðsþekking-
in í anda hins póstmóderníska
ástands sem nútíminn kemst ekki
undan sé á einhvern hátt verri eða
óæðri hinum móderníska uppgreftri
efth- þekkingu.
Svo virðist sem hugmyndin á
bakvið Heim kvikmyndanna sé í
þeim anda að skapa eins víðtæka
þekkingu og kostur er með því að
draga upp sem fjölbreyttasta mynd
af ólíkum þáttum kvikmyndagerðar,
eða með láréttri sýn, eins og Þór-
hallur nefnir það. Þess háttar
vinnubrögð telur Ástráður Ey-
steinsson vera eitt af einkennum
menningarfræðinnar (það er hinnar
stofnanabundnu menningarfræði
sem iðkuð er í háskólastofnunum,
einkum í Bandaríkjunum og á Bret-
landi) en Heimur kvikmyndanna á
að vera og er tvímælalaust merkt
framlag á sviði íslenskrar menning-
arfræði. I grein sinni sem er fyrsta
greinin í bókarhlutanum ,,Kvik-
myndir og samfélag" segir Ástráð-
ur að „menningarfræðingar [séu]
oft sjálfir í stöðu áhorfanda sem
reynir að komast yfir heildarmynd
af lífi einstaklinga. Hinn fræðilegi
áhorfandi raðar saman lífsbrotum
þeirra, svo úr verði merkingarbær
mósaíkmynd sem jafnframt birti
okkur heimsmynd einstaklingsins.
[...] Menningarfræðin virðist vera
víðfemt og þverfaglegt rannsókna-
svið, þar sem leitast er við að rekja
meginþræði og ráðandi almenn ein-
kenni á menningaraðstæðum hverju
sinni. Sé nálgunin þessi, getur svo
farið að brotin, sem virtust tvístruð,
reynist þrátt fyrir allt mynda (eða
séu látin mynda) visst safn eða sam-
fellu“ (248). Ástráður leggur mikið
upp úr því að skilgreina menningar-
fræðihugtakið og reynir þannig að
ná valdi á viðfangsefninu. Ef til vill
má segja að þessi viðleitni feli í sér
ofbeldi gagnvart viðfangsefninu því
að með því að skilgreina það og
skipa því þannig á ákveðinn bás er
verið að draga úr því sköpunar-
kraftinn. (Svipað og ég er að gera
hér með því að draga upp takmark-
aða mynd af Heimi kvikmyndanna).
Menningarfræðin býður einmitt
upp á möguleika til að komast út
fyrir þessa skilgreiningaráráttu
með því að gagnrýna sjálfa sig stöð-
ugt og komast þannig undan því að
vera þröngvað inn í ákveðinn'
ramma. Þessi þáttur menningar-
fræðinnar birtist í ýmsum greinum
sem er að finna í Heimi kvikmynd-
anna enda felur kvikmyndin sem
eftirmynd veruleikans í sér stöðuga
afbyggingu á þeim veruleika sem
hún leitast við að endurskapa.
Þannig fjalla til að mynda Sigríður
Þorgeirsdóttir, Þröstur Helgason,
Úlfhildur Dagsdóttir og Gauti Sig-
þórsson öll um kvikmyndina sem
eftirmynd af veruleikanum og hin
óljósu mörk frummyndar (veruleik-
ans) og eftirmyndar sem í sífellu
móta hvort annað. Þessi umræða er
öll mjög áhugaverð, eykur skilning
lesandans á kvikmyndum og gerir
hann þannig hæfari til að lesa þann
veruleika sem bh’tist honum á kvik-
myndatjaldinu og þar með að sjá í
gegnum blekkinguna sem sífellt
vindur upp á sig í því fjölmiðla- og
margmiðlunarsamfélagi sem við lif-
um í. „I hinu póstmóderníska ást-
andi er veruleikinn ekki einu sinni
til staðar, hann er endanlega horf-
inn inn í heim táknanna þar sem ein
mynd er afmynd annarrar og upp-
runinn öllum gleymdur," (284) segir
Þröstur Helgason í greininni
„Fjötruð fífl, þjófar að nóttu og álf-
ar í hulduheimum ofurveruleikans"
og vitnar þar í Jean Baudrillard.
Nútíminn er tími myndmálsins, tími
margmiðlunar og kvikmynda en
„myndmálið er lúmskara en ritað
mál því það á greiðari aðgang að
skynjun okkar“ (272) eins og Sigi’íð-
ur Þorgeirsdóttir bendir á í grein
um raunveruleika og sýndarveru-
leika. Það er því ekki seinna vænna
að íslendingar, sem ósjaldan
hreykja sér af áhuga sínum (og
þekkingu) á kvikmyndum, eignist
rit sem inniheldur fræðilega og
gagnrýna umfjöllun um hið flókna
listform sem kvikmyndin er.
Annar hluti bókaimnar sem fjall-
ar um „Kvikmyndir og samfélag"
hefur að geyma margai’ mjög
áhugaverðar greinar sem ekki að-
eins hafa það að markmiði að miðla
fróðleik heldur einnig að vekja máls
á áhugaverðum þáttum kvikmynda
sem hluta af veruleika nútíma-
mannsins og skapa þannig umræð-
ur sem eiga sér engin endalok þar
sem niðurstaðan verður aldrei óum-
deilanleg. Það sama má segja um
ýmsar greinar í þriðja og fjórða
hluta bókarinnar sem bera yfir-
skriftina „Kvikmyndagreinar“ og
„ísland og kvikmyndir". I því sam-
bandi vil ég sérstaklega nefna grein
Kristjáns B. Jónassonar: „íslenska
hjarðmyndin: Andstæður borgar og
sveitar í 79 af stöðinni og Land og
synir“ og grein Úlfhildar Dagsdótt-
ur: „„Hvar hafa dagar lífs þíns...?“:
Af tíðaröndum". Kristján fjallar um
söguskynjun, sveitarómantík og ör-
yggið sem felst í því að vita af
„smaladreng og smalastúlku, litlum
Lappa og feitri hjörð í fríðum dal“
(916) í borg sem byggð er upp af
einstaklingum sem allir eru
nýkomnir utan af landi, „líka þeir
sem aldrei hafa farið úr borginni"
(910).
Úlfhildur fjallar um tíðaranda-
myndir og sögulegar kvikmyndir og
í grein sinni segir hún meðal ann-1-
ars: „Endurgerðir á týndum tíma
hafa einkennst af sífellt meiri ná-
kvæmni og spurningin um hvað sé
rétt og rangt í búningum, sviðs-
mynd og tali verður æ miðlægari.
Þannig fáum við fortíðina loft-
tæmda og dauðhreinsaða, í upp-
höfnum kyrramyndum. Það má
gagnrýna þessar kvikmyndir fyrir
að vera í litlum tengslum við þann
veruleika sem mannkynssagan
geymir; því nákvæmari sem endur-
gerðin verður því sjálfhverfari og
fjarlægari raunveruleikanum verð-
ur hún. Eftirmyndin snýst fyrst og
fremst um sjálfa sig og eigið sam-
ræmi sem er fengið með því að
leggja áherslu á yfirborð og stíl^
Þannig gefur endurgerðin allar
raunsæiskröfur upp á bátinn fyrir
upphafna ímynd fortíðar og slík
sviðsetning býður aðeins uppá inn-
sýn í sjálfa sig, ekki söguna“ (637-
638). Grein Úlfhildar er mjög
áhugaverð og vekur upp margar
spurningar, ekki síst um yfirborð
(framsetningu) og innihald og
hvernig eða hvort þetta tvennt
verður á einhvern hátt aðskilið.
Guðni Elísson segir í inngangi
bókarinnar að henni sé „ætlað að
höfða til sem flestra" (xi) og verður
ekki annað séð en að það takist.
Heimur kvikmyndanna inniheldur
jafnt einfaldar inngangsgreinar,
óspennandi yfirlitsgreinar, frum-
lega sýn á einstakar kvikmyndir og
áhugaverða fræðilega umfjöllun um
ólíka þætti kvikmynda sem gildis-
mótandi veruleika í nútímasamfé-
lagi. Þeir höfundar sem bera virð-
ingu fyrir lesandanum sem
hugsandi veru og eru ekki hræddir
við að „þreyta“ hann eða fæla frá
með flókinni umfjöllun eiga áhuga-
verðustu greinarnar í bókinni. Þess-
ar greinar ættu vissulega að geta
komið af stað skemmtilegri umræðu
um kvikmyndir og gildi þeirra í
samfélaginu. Þær skapa ekki aðeins
þekkingu og fróðleik heldur vekja
fólk einnig til umhugsunar um eðli
kvikmynda og mynda þannig eyður
sem aldrei verður íyllt upp í að
fullu. Þar af leiðandi ætti Heimur
kvikmyndanna fyllilega að geta
staðið undfr nafni sem upphafsrit
um gagnrýna umræðu um kvik-
myndir hér á landi.
Sigrún Sigurðardóttir
Heimur kvikmyndanna -
heimur fræðimannsins
Guðni Elísson
Nýjar bækur
• ÓMARaf
hausthörpu er
ljóðabók eftir
Þórarin Guð-
mundsson á Ak-
ureyri.
Ljóðin í bók-
inni eru 44, að
meginhluta í
bundnu formi og
Guðmundsson eru kaflarnir þrír
í bokmm.
I fyrsta hlutanum, Vatnaniði, er
aðalefnið lýsing á siglingu um
' Shannon á írlandi. Annar kaflinn
geymir að mestu myndir frá liðnum
stundum og þann hugblæ sem at-
burðir og minningar hafa skilið. í
þriðja kafla bókarinnar eru Ijóða-
þýðingar. Mörg ljóðin eru söngtext-
ar. Meðal höfunda eru Jei-ry Cox,
J.W. Riley, Hammerstein, Stein &
Léon, Stein & Jenbach, John Den-
ver, Paul Simon og Enya.
Höfundur gefur bókina út. Hún er
87 bls. Filmuvinna, prentun og band
annaðist Offsetstofan, Akureyri.
• KOLALAUSIR
kommúnistar á
Hornafirði er eft-
h’ Gísla Sverri
Árnason. Bókin
fjallar um sögu
verkalýðsfélags-
ins á árunum
1942-1999 og er
síðara bindi af
sögu verkalýðs-
hreyfingar í
Austur-Skaftafellssýslu. Fyrra
bindið; Þó hver einn megni smátt,
kom út fyrir nokkrum árum og sagði
m.a. sögu Atvinnufélags Hafnar-
verkalýðs á árunum 1929-42. í þess-
ari bók er haldið áfram að rekja átök
í kringum slit á fyrra félaginu og
stofnun Jökuls, einnig sagt frá frum-
kvæði félagsins í atvinnuupp-
byggingu á Hornafirði og félags-
stai’fi þess fram á þennan dag. Titill
bókarinnar er sóttur í deilur sem
spnittu upp um verðlag á kolum á
Hornafirði 1943.
Útgefandi er Verkalýðsfélagið
Jökull. Verð: 5.300. Fyrra ogseinna
bindi saman kosta 9.000 kr.
Gísli Sverrir
Árnason
Slerna
RAYM0ND WEIL
GENEVE
Uppl. um söluaðila í síma: 580 8000
www.raymond-weil.ch