Morgunblaðið - 22.12.1999, Qupperneq 57

MORGUNBLAÐIÐ
MINNINGAR
MIÐVIKUDAGUR 22. DESEMBER 1999 57
_______________________________2*
Er komið var undir lok
síðustu aldar hófu Eng-
lendingar botnvörpu-
veiðar hér við land og
voru togarar þeirra æði
aðgangsharðir á
grunnslóðinni m.a. í
innanverðum Faxaflóa
og Vestfjörðum. Fiski-
miðin voru illa leikin af
yfirgangi þeirra á þess-
um árum. Þessa hefur
verið minnst í ár með
afhjúpun minnisvarða í
Dýrafirði um atburð, er
varð þegar þrir menn
drukknuðu, sem voru í
för með Hannesi Hafstein sýslu-
manni út á íjörðinn hinn 10. október
1899 til að hafa hendur í hári land-
helgisbrjóts.
Islendingar voru er hér var komið
að rísa úr öskustónni m.a. með út-
gerð kúttera og hefur tími þessi ver-
ið kenndur við skútuöldina. En það
er ekki fyrr en kemur fram yfir alda-
mótin, að útgerð togara á vegum ís-
lenskra aðila fer af stað. En árið 1899
var þó hafist handa með innlenda
togaraútgerð, ef svo má að orði kom-
ast, en sú útgerð varð skammvinn.
En svo sögulega vill þá til, að ungur
Dýrfirðingur verður fyrstur Islend-
inga til þess að stýra botnavörpu-
skipi hér við land. I tilefni af því, að
öld er liðin þykir mér við hæfi, að
minnast þessa og rekja æviferil ein-
staklingsins, sem hér kom við sögu.
Guðmundur Kristjánsson, skipa-
miðlari, jafnan kenndur við Hauka-
dal í Dýrafu-ði, réðst til svonefndrar
„Vídalínsútgerðar", sem hafði að-
stöðu til fiskverkunar á Akranesi.
Leigði þar m.a. til starfseminnar hús
Thors Jensens og var fjöldi manna
ráðinn til starfa. Hlutfé í fyrirtækinu
var erlent og gerði það út sex botn-
vörpunga. Skipstjórar voru flestir
enskir eða danskir. Félagið var
stofnað í Kaupmannahöfn 5. apríl
1899 og nefndist „ísafold" og var for-
stjóri þess Jón Vídalín. Hafði hann
og norskur verkfræðingur, sem var á
þess vegum, glæstar hugmyndir um
uppbyggingu stórútgerðar á Akra-
nesi með tilheyrandi hafnargerð.
Guðmundur Kristjánsson var
skipstjóri á botnvörpungunum
„Aki-anesi" og „Brimnesi". Tveimur
árum áður hafði Guðmundur lokið
skipstjóraprófi í Danmörku. Guð-
mundur átti er hann hætti sjó-
mennsku að baki mjög fjölbreyttan
sjómanns- og skipstjóraferil, eins og
hér verður síðar að vikið, en aðeins í
þetta sinn mun hann hafa fengist við
stjórn togara. Skyndilega var bund-
inn endi á togaraskipstjórn Guð-
mundar haustið 1899 er hann var
með „Akranes". Skipið var nýkomið
úr söluferð til Englands. Það kom
með spánnýja endurbót á togbúnaði
til að halda togvú-um betur frá skip-
inu. Var veríð að prófa hinn nýja
búnað úti á Faxaflóa er varpa festist
í botni og togvír slitnaði. Guðmundur
stóð ásamt tveim öðrum skipverjum
á þilfari þegar vírinn þeyttist fram
eftir því. Stórslösuðust þeir og einn
þeirra lést nær samstundis. Fór
skipið inn til Reykjavíkur og var
Guðmundur lagður á sjúkrahús.
Reyndist hann síðubrotinn og mar-
inn innvortis. Varð Guðmundur að
liggja lengi fyrir þar til bata var náð
á ný. I afmælisgrein um hann sex-
tugan minnist hinn kunni skipstjóri,
Geir Sigurðsson, þessa og að Guð-
mundur sé fyrir vikið hinn íyrsti í
röð íslenskra togaraskipstjóra hér
við land. Þess má geta, að Guðmund-
ur var að koma í fyrsta sinn til
Reykjavíkur er hann réðst til starfa
hjá Vídalínsútgerð.
Guðmundur Kristjánsson var,
eins og fyrr getur, Dýrfirðingur að
ætt og uppruna, fæddur 16. júlí
1871. Foreldrar hans voru hjónin
Kristján Össurarson, bóndi og sjó-
maður frá Sveinseyri, og Ragnheið-
ur Pétursdóttir frá Söndum. Þau
bjuggju á ýmsum stöðum í Dýra-
firði, m.a. Múla í Kirkjubólsdal, og
Skálará í Keldudal. Eignuðust þau
fimm börn og komust fjögur börn
þeirra til fullorðinsára, auk Guð-
mundar, bræðurnir
Kristján, verkstjóri í
Reykjavík, og Össur,
búfræðingur á Hóli í
Bolungarvík, og syst-
irin Sigríður, hús-
freyja á Ferjubakka í
Borgarfirði.
Lífsbjörgin vestra
byggðist ekki síður á
sjávarfangi en landbú-
skap. Sjó- og skipskað-
ar hjuggu mörg skörð í
raðir Vestfirðinga.
Mörg heimili stóðu eft-
ir fyrirvinnulaus -
ekkjur og börn þeirra
munaðarlaus. Þegar Guðmundur
Kristjánsson var kominn á sau-
tjánda ár drukknar faðir hans í sjó-
róðri. Hinn 24. apríl 1888 ferst
„Skálarárskip“, sem gert var út frá
verstöðinni á Fjallaskaga við norð-
anverðan Dýrafjörð. Fjórir formenn
reru þá þaðan, þ.á m. tveir langafar
undirritaðs, þeir Guðmundur Nat-
hanaelsson á Kirkjubóli og Guð-
mundur Guðmundsson á Arnarnúpi.
Var Kristján Össurarson í skiprúmi
hjá hinum síðarnefnda, sem drukkn-
aði einnig, svo og bræður tveir og
var annar þeirra tengdafaðir Guð-
mundar formanns. En þremur skip-
verjum var bj argað af kili.
Enda þótt Guðmundur Kristjáns-
son kynntist ungur hinum þungu
slögum sjávarins aftraði það honum
ekki frá því að leggja fyrir sig sjó-
mennsku sem lífsstarf, sem hann
hafði raunar þá hafið. Sjómannsfer-
ill hans hófst er hann var 11 ára
gamall og hann gerðist matsveinn á
litlu skipi, er nokkrir bændur í
Dýrafirði keyptu frá Noregi og hét
„17. maí“. Var það mannað vinnu-
mönnum bænda og fór m.a. í há-
karlalegur. Síðan reri Guðmundur á
opnum bát með föður sínum á vor-
vertíðum. Aðeins 18 ára gamall
gerðist hann formaður á slíkum bát-
um á vor- og haustvertíðum svo og
við hákarlaveiðar. Guðmundur var,
eins og fleiri Dýrfirðingar, með Am-
eríkönum á „sprökuveiðum" á sumr-
in, en þeir komu á þessum árum og
höfðu útgerðarstöð sína á Þingeyri.
Raunar gætti mjög erlendra um-
svifa í Dýrafirði um þetta leyti, er
skip af ýmsu þjóðerni leituðu þang-
að og danskur verslunarstaður var á
Þingeyri. Franskar skútur leituðu
þangað mikið og kom oft fyrir að
Haukadalsbótin var sem skógur yfir
að líta er skip leituðu þar vars.
Þessar aðstæður hafa án efa haft
mjög hvetjandi áhrif á unga menn til
þess að leggja fyrir sig sjómennsku
og nema sjómannafræði. Slíkt varð
ekki einvörðungu hlutskipi Guð-
mundar Kristjánssonar heldur og
fjölmargra annarra ungra manna,
sem síðar urðu kunnir sjósóknarar
og skipstjórnendur. Má þar t.d. geta
um náfrændur Guðmundar, bræð-
urna Þorvarð, hafnsögumann í
Reykjavík, og Pétur skipstjóra á
Gullfossi, Björnssyni.
Eftir að Ragnheiður móðir Guð-
mundar varð ekkja dvaldi hún m.a.
með börnum sínum í Meðaldal í
Dýrafirði og var hann vinnumaður
þar hjá ábúendunum, hjónunum
Helgu Bergsdóttur og Kristjáni
Andréssyni, kunnum skipstjóra.
Hélt Kristján uppi kennslu fyrir
unga menn í sjómanna- og siglinga-
fræðum, en hann hafði numið þau
við sjómannaskóla í Bogö í Dan-
mörku. Við fótskör þessa meistara
nam Guðmundur þessi fræði og
gerðist eftir það skipstjóri á stærri
þilskipum heima í Dýrafirði.
Ái'ið 1894 fer Guðmundur í sigl-
ingar á erlendum skipum, þá 23 ára
gamall og ári síðar ákveður hann að
hefja nám í skipstjórnarfræðum við
Navigationsskolen í Rönne á Borg-
undarhólmi og lýkur hann bæði
fyrri og síðari hluta stýrmannaprófs
árið 1896. Ari síðar lýkur hann far-
mannaprófi, „Den udvidede Styri-
mandseksamen“ frá sama skóla.
Eftir það var hann í siglingum á
dönskum farskipum til ársins 1899
er hann snýr á ný heim til Islands.
Er Guðmundur hafði náð heilsu
eftir slysið, sem áður er lýst, sneri
hann aftur til Dýrafjarðar. Settist
hann að í Haukadal og bjó þar næsta
áratuginn. Stundaði hann m.a. bú-
skap, verslun og reisti „Guðmundar-
búð“ á fjörukambinum í Haukadal í
því skyni. Einnig stundaði Guð-
mundur sjóinn af og til sem skip-
stjóri á þilskipum. Tók hann og þátt
í mannlífi og daglegri önn sveitunga
sinna og var m.a. kjörinn í hrepps-
nefnd Þingeyrarhrepps.
Hinn 12. nóvember 1904 gekk
Guðmundur að eiga Sigríði Guð-
mundsdóttur frá Höll í Haukadal.
Var hún dóttir hjónanna Elínborgar
Jónsdóttur og Guðmundar Eggerts-
sonar, ábúenda þar. En hans hefur
verið sérstaklega getið í sambandi
við atburðina á Dýrafirði 10. okt.
1899 er Haukdælir brugðu skjótt við
til bjargar. Er það einkum þakkað
því, að Guðmundur Eggertsson
fylgdist með aðförunum við togar-
ann í sjónauka sínum, sem varð-
veittur er ennþá sem sögulegur
safngripur. Voru þau Guðmundur
og Sigríður gefin saman í Sanda-
kirkju og svaramenn þeirra voru
þeir Kristján Andrésson í Meðaldal
og Matthías Ólafsson, kennari og
síðar alþingismaður í Haukadal.
Sambúð þeirra stóð í nær 25 ár eða
þar til Sigríður lést um aldur fram
hinn 11. júní 1929. Stóð heimili
þeirra í Haukadal, Kaupmannahöfn
og Reykjavík.
Fljótlega eftir að Guðmundur
hafði náð sér eftir slysið fyrrnefnda
varð að ráði, að hann tók að sérstætt
verkefni fyrir Gramsverslun á Þing-
eyri. Skráði Gils Guðmundsson, rit-
höfundur, frásagnarþátt skömmu
áður en Guðmundur lést og er þar
lýst svaðilförum hans við þetta verk-
efni. Birtist hann í safnritunu „Frá
ystu nesjum" og voru atvikin þann-
ig:
Borist hafði bréf til Wendels,
verslunarstjóra á Þingeyri, frá
skrifstofu Gramsverslunarinnar í
Kaupmannahöfn, um að keyptur
hefði verið um 90 lesta franskur
kútter, sem gera skyldi út frá Þing-
eyri. Átti verslunarstjóri þeirra á
Þingeyri að ráða skipstjóra og láta
hann sækja kútterinn, en þess var
ekki getið í bréfinu, hvar hann væri
niðurkominn. Gátu menn sér helst
til að kútterinn væri í Danmörku.
Lagði Guðmundur upp með miðs-
vetrarferð „Lauru“ frá Reykjavík til
Kaupmannahafnar. Hreppti skipið
hið versta veður og náði til Kaup-
mannahafnar illa til reika og farþeg-
ar lítt haldnir. Er Guðmundur kom á
skrifstofu Gramsverslunar er hann
spurður strax hvað hann sé að gera
þar um hávetur. „Vissirðu ekki að
kútterinn liggur á Fáskrúðsfirði?"
sagði forstjórinn. Ferðir til íslands
voru ekki tíðar þá að vetrarlagi, en
Guðmundi tókst að fá sér far með
flutningaskipinu „Inge“, tréskipi
350 lesta, sem ætlaði til hafna á
Austfjörðum. Tók þá við önnur svað-
ilför yfir hafið á yfirhlöðnu seglskipi.
Voru fæstir í áhöfn fullfærir til sjó-
mennsku svo Guðmundur varð að
grípa inn í störf þeirra á leiðinni.
Tókst Guðmundi að ná til Aust-
fjarða, kom kútternum á flot í fjöru
á Fáskrúðsfirði og sigla honum suð-
ur fyrir til Þingeyrar. Voru þá liðnar
11 vikur frá því hann lagði þaðan
upp. Kútter þessi var síðan nefndur
„Skrúður" og var Guðmundur for-
maður á honum við fiskveiðar.
Því miður eru ekki til fleiri skráð-
ar frásagnir af Guðmundi, en það
mun mjög hafa verið á hann leitað að
fá skráð fleira af lífi hans og starfi.
Um hann látinn lét einn vina hans
þessi orð falla: „Hann var gæddur
framúrskarandi skemmtilegri frá-
sagnargáfu; þegar Guðmundur
sagði frá og blandaði frásögnina
sinni meðfæddu glettni, þá var það
dauður maður, sem ekki brosti. Ég
vildi óska þess, að hann hefði skrifað
ævisögu sína, það hefði orðið bók,
sem mörgum hefði skemmt.“
Samhliða ýmsum umsvifum í
Dýrafirði á þessum árum kenndi
hann siglingafræði ungum mönnum
og miðlaði af þekkinu sinni og
reynslu. En árið 1910 hverfur Guð-
mundur á ný að sjónum og sigling-
um. Hann ræðst sem stýrimaður á
strandferðaskipið „Vestra", sem var
eign Torefélagsins danska og var
skipið í förum hér við land. Árið eftir
tók hann við skipstjórninni og var
með þetta skip meðan það hélt uppi
þessum ferðum til ársloka 1912.
„Aflaði hann sér mikilla vinsælda á
ferðum sínum umhverfis landið,“
var vitnisburður um þennan þátt í
starfsferli Guðmundar Kristjáns-
sonar. Það mun og hafa verið fátítt,
að íslenskir yfinnenn væru á hinum
erlendu strandferðaskipum þessa
tíma.
í byrjun fyrra stríðs ræðst Guð-
mundur sem skipstjóri á norskt
flutningaskip, „Ask“, sem var 1.400
lestir, og komst það síðan í eigu ís-
lendinga og nefndist þá „Hekla“. í
ævisögu Haraldar Böðvarssonar
bregður á einum stað fyrir kímilegri
frásögn af atviki um borð í Aski í
Reykjavík, er Guðmundur var með
skipið, sem varpar nokkru ljósi á al-
menn viðhorf í þessu tilliti: „Og
hann hittir kafteininn, Guðmund
Kristjánsson frá Haukadal, sem var
náttúrulega mikill virðingarmaður,
- voru ekki margir íslenzkir menn
upphafnir í slíka tign í þann tíð, að
vera borðalagðir kafteinar á gufu-
dampi.“
Á árum fyrra stríðs 1914-1918 var
Guðmundur í siglingum sem skip-
stjóri á ýmsum dönskum skipum,
eins og getið er um í minningarorð-
um um hann í blaði dönsku skip-
stjórasamtakanna, „Den alminde-
lige danske skibsförerforening".
Hann sigldi hingað til íslands og
Grænlands svo, og austur til Rúss-
lands mun hann hafa farið. Einnig
mun hann hafa siglt um hættusvæð-
in meira og minna m.a. til Miðjarð-
arhafslanda og komist klakklaust
frá þeim viðureignum. Mun Sigríð-
ur, eiginkona hans, oft hafa verið
með honum í þessum háskasömu
siglingum.
Undir lok fyrra stríðs ákveður
Guðmundur að hverfa heim til Is-
lands á ný. Þau hjónin stofna heimili
í Reykjavík. Guðmundur snýr sér að
rekstri skipamiðlunar og er fyrstur
manna til að fást við slíka starfsemi
hér á landi. Með gerð hafnar í
Reykjavík, sem lauk um þetta leyti,
verður höfuðborgin miðstöð siglinga
og sjósamgangna við útlönd og inn-
anlands. Þessari starfsemi, sem
Guðmundur var jafnan við kenndur
upp frá því, fylgja margvísleg um-
svif varðandi farmflutninga og sam-
skipti við skipaútgerðir og skip-
stjórnendur. Áðra starfsemi hafði
Guðmundur einnig með höndum,
svo sem kolaverslun.
Fyrstu árin hafði Guðmundur að-
stöðu fyrir skipamiðlunina í nám-
unda við höfnina, t.d. í Hafnarstræti
17, og var heimili þeirra hjóna þar
einnig. Voru gestakomur hjá þeim
mjög miklar. Oft dvöldu þar erlendir
sjómenn og skipstjórnendur, en
ýmsir þeirra voru starfsfélagar og
vinir Guðmundar frá fyrri tíð. Kunni
Sigríður vel til verka við gestamót-
töku og undirbúning góðgerða og
veislukosts, enda hvergi til sparað
að gera öllum eitthað til hæfis í mat
og drykk.
Er Guðmundur settist að í
Reykjavík tók hann að sér önnur
verk og ýmis félagsmálastörf, m.a.
þessi: Störf hjá Skipaskoðun ríkis-
ins og var matsmaður skipa- og
sjóskaða. Hann átti sæti í Sjórétti
Reykjavíkur á árunum 1918-1934.
Guðmundur var formaður skip-
stjórafélagsins „Öldunnar“ frá 1925
til 1929. A þeim tíma tók hann virk-
an þátt í undirbúningi að stofnun
Slysavarnafélags Islands og á stofn-
fundi þess, hinn 29. janúar 1928, var
hann fundarstjóri og átti síðan sæti í
stjórn félagsins árin 1932-1937. Var
honum alla tíð mikið í mun að efla
slysavarnir og björgunarstörf í þágu
sjómanna. Árið 1930 var Guðmund-
ur sæmdur heiðursmerki Fálkaorð-
unnar.
Hinn 11. júní 1929 verður Guð-
mundur fyrir því þungbæra áfalli, að
Sigríður eiginkona hans andast um
aldur fram. Hún hafði verið stoð
hans og stytta alla þeirra sambúðar-
tíð. Þeim varð ekki barna auðið, en
fljótlega eftir að þau setjast að í
Reykjavík ákveða þau að ala upp
sem eigin dóttur Rósu Maríu Þóru,
en hún var yngsta barn hjónanna
Jóns Gíslasonar sjómanns og Mar-
grétar Brynjólfsdóttur, sem þá var
nýlátin. Rósa er kjördóttir Guðmun-
dar og við hann kennd frá byrjun.
GUÐMUNDUR
KRISTJÁNSSON
Rósa giftist Vésteini Bjamasyni frá
Kirkjubóli í Dýrafirði. Hann var
sonur hjónanna Guðmundu Guð-
mundsdóttur og Bjarna M. Guð-
mundssonar frá Arnarnúpi, en feðra
þeirra beggja er áður getið er „Skál-
arárskip“ fórst. Hjá þeim Guðmundi
og Sigríði ólst einnig upp að nokkru
leyti, Guðmundur systursonur Sig-
ríðar, sem lærði til starfa við skipa-
miðlunina hjá nafna sínum og tók
síðan við rekstri hennar.
Síðari eiginkona Guðmundar var
Sigurbjörg Vilhjálmsdóttir.
Árið 1932 verða kaflaskil í umsvif-
um Guðmundar, er hann bregður á
það ráð, kominn á sjötugsaldur, að
taka á leigu af Útvegsbankanum
svonefnda Keílavíkureign. Haslaði
hann sér völl í Keflavík í ýmsum at-
vinnurekstri, allt fram til ársins
1944, svo sem bátaútgerð, frystihús-
rekstri, fiskverkun, salt- og kola-
verslun, skipaafgreiðslu og rekstri
hafskipabryggju. Um áramót 1935
til 1936 er svo hlutafélagið Hf.
Keflavík stofnað um eignina. Átti
hann sæti í stjórn félagsins og var í
forsvari fyrir rekstri þess, ásamt
öðrum eignaraðilum. Einnig var
hann einn af stofnendum Dráttar-
brautar Keflavíkur hf. árið 1935,
sem tók sér fyrir hendur að koma
upp slipp á því ári. Á þessum tíma
átti allt atvinnulíf mjög í vök að verj-
ast og atvinnuskortur svarf að al-
þýðu manna svo mjög reyndi á út-
sjónarsemi og dugnað Guðmunda»
við að sjá þessum rekstri borgið.
Fleiri járn hafði Guðmundur í eld-
inum á þessum árum. Hann var
áhugamaður um hvalveiðar og var
einn stofnenda Hvalveiðistöðvarinn-
ar við Tálkafjörð árið 1935, er hóf að
nýju stórhvelaveiðar hér við land.
Síðar átti hann eftir að koma frekar
við sögu hvalveiða, en hann var einn
að hvatamönnum að stofnun hval-
stöðvarinnar í Hvalfirði árið 1947 og
átti hann sæti í fyrstu stjórn Hvals
hf. Árið 1944 stóð Guðmundur að
stofnun Byggingarfélagsins Brúar'
hf., í Reykjavik og hafði á hendi
stjórn þess til ársins 1948, er hann
varð að draga sig í hlé vegna veik-
inda. Guðmundur andaðist hann
hinn 4. apríl 1949,78 ára að aldri.
Þeir sem minnst hafa Guðmundar
Kristjánssonar hafa getið þess sér-
staklega hve vel hann hélt hinum
vestfirsku einkennum alla tíð. Hann
var alveg fram á síðustu ár bjart-
sýnn og djarfhuga frumkvöðull í
ýmsum greinum, einkum sem lutu
að sjósókn og siglingum, eins og
rakið hefur verið. Allt frá því að
verða fyrstur íslendinga til að
stjórna togurum til veiða hér við
land til þess að vera með öðrum
hvatamaður að þvi að endurvekja
hvalveiðar. Guðmundur hófst af eig-
in dugnaði og er hann var allur átti
hann að baki óvenjulega fjölbreytt-
an starfs- og lífsferil.
Er Guðmundur var látinn, lét
starfsbróðir og frændi hans, Pétur
Björnsson, eftirfarandi orð falla, er
munu lýsa ágætlega helstu lyndis-
einkennum og skaphöfn Guðmundar
afa míns og vil ég Ijúka þessum
minningabrotum með þeim:
„Þegar ég var tólf ára, tók Guð-
mundur mig með sér sem káetu-
dreng á „Skrúð“, sem var fiskiskip
frá Dýrafirði, ættað frá Frakklandi,
og með þeim stærstu sem þá gerð-
ust. Ég var þá óharðnaður strákl-
ingur, og lítils megnugur, en finnst
þó þar með að ég hafi stigið fyrstu
sporin á sjómannsbraut minni undir
handleiðslu Guðmundar. Hann var
þá upp á sitt besta; hafði orð fyrir að
sigla djarft, og láta sér ekki allt fyrir
brjósti brenna. Mér, sem lítilmót-
legum áhorfanda fannst eins og
Guðmundi þætti gaman að ganga á
hólm við Ægi, þegar mest gekk á.
Mér er enn í minni, þegar ég sá hann
koma niður í káetu eftir langa og
stranga vöku, í blautu, stormbörðu
olíufötunum. Sævatnið draup af
andliti hans, en úr augunum hans
skein bardagagleðin, og gamanyrðin-
fuku eins og skæðadrífa af vörum
hans, og komu öllum viðstöddum í
betra skap. Það var þessi djarfa sjó-
mannslund, sem einkenndi Guð-
mund alla ævi hans.“
Guðmundur Vésteinsson,
Akranesi.
tr