Morgunblaðið - 09.01.2000, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 9. JANÚAR 2000 29

Sjómennskan er háð veðri og vinum. Mannskaðaveður gekk yfir landið dagana 27. og 28. febrúar 1941. Togar-
inn Gullfoss fórst þá með nítján mönnum.
gagngerum breytingum á veður-
spám og veðurþjónustu Veðurstofu
Islands. „Stóra stökkið kom snemma
á níunda áratugnum en þá fyrst fékk
Veðurstofan aðgengi að nothæfum
reiknuðum spám. Fram að því voru
allar veðurspár fyrir Island og miðin
umhverfis gerðar á grundvelli hefð-
bundinnar kortagreiningar. Slíkar
spár má nefna „menntaða ágiskun"
vegna þess að þær eru að mestu háð-
ar þekkingu, mati og reynslu veður-
spámanna. Undanfarna tvo áratugi
hafa tölvureiknaðar veðurspár tekið
stórstigum framförum. Reiknigeta
tölva hefur vaxið gríðarlega og hefur
það gert mönnum fært að líkja betur
eftir hegðun lofthjúpsins í reiknilík-
önum. Öflugar tölvur og flókin
reiknilíkön reikna nú út ferðir og
þróun veðurkerfa og af því dregur
veðurspámaðurinn ályktanir um
væntanlegar veðurbreytingar. Veð-
urstofa Islands hefur um alllangt
skeið fengið tölvureiknaðar veður-
spár af ýmsu tagi frá erlendum veð-
urstofum og reiknimiðstöðvum,
meðal annars frá veðurspámiðstöð
Evrópu (ECMWF) í Reading. Þetta
hefur breytt hlutverki veðurfræð-
ings mikið auk þess sem spár allt að
tíu daga fram í tímann eru reiknað-
ar, þótt almennt telji menn ekki
gagn að slíkum spám lengur en sex
til sjö daga að jafnaði."
Miklar breytingar hafa orðið á
starfi veðurstofa um allan heim
A tveim síðustu áratugum hafa að
sögn Magnúsar orðið miklar breyt-
ingar í starfi og rekstrarumhverfi
veðurstofa um allan heim, ekki síst í
Vestur-Evrópu. Segir hann að
breytingarnar megi rekja til örrar
þróunar í tækni og vísindum hin síð-
ari ár og einnig hafi ákvarðanir
stjómmálamanna breytt miklu. „I
Evrópu er sú stefna stjómvalda, að
nkisstofnanir skuli í vaxandi mæli
selja þjónustu sína til að hægt sé að
lækka bein ríkisfjárframlög til
þeirra. Hefur þetta orðið til þess að
markaðshugsun og markaðsstarf-
semi hefur sett æ meiri svip á rekst-
ur veðurstofa sem og annarra ríkis-
stofnana. A sama tíma er ríkis-
stofnunum vestanhafs bannað að
selja þjónustu sína. Þar annast
einkafyrirtæki að mestu veðurþjón-
ustuna en veðurstofa ríkisins sér
þeim fyrir ókeypis athugunum,
grannframleiðslu og gefur út viðvar-
anir auk þess að stunda umfangs-
miklar rannsóknir.“
Á að draga úr almennri þjón-
ustu og auka sérþjónustu til að
afla tekna?
Magnús segir að það sé ekkert
óeðlilegt við það að aðili sem þarfn-
ast sérþjónustu borgi fyrir hana.
Hins vegar láti Veðurstofan allar
sínar athuganir og mikið af veður-
spám ókeypis á textavarp sjónvarps
og á Netið jafnóðum og þær berast.
Þannig sé falin í því ákveðin mótsögn
að ætla stofnuninni að selja upplýs-
ingarnar. „Hver framtíðarstefna
Veðurstofunnar verður fer eftir því
hvort á að draga úr almennri þjón-
ustu og auka sérþjónustuna til að
afla tekna,“ segir hann. „Hollending-
ar höfðu gengið lengst af Evrópu-
þjóðum að markaðssetja veðurfræði-
legar upplýsingar og þjónustu. A
þessu ári skildu þeir hins vegar þann
hluta veðurstofunnar sem starfaði á
markaði frá meginstofnuninni og
gerðu að sjálfstæðu fyrirtæki og
settu á hlutafélagsmarkað og nú er
hollensku veðurstofunni meinað að
starfa á markaði. Hliðstæðar breyt-
ingar er verið að gera hjá öðram rík-
isstofnunum þar. Þetta er kúvending
sem ég held að eigi eftir að hafa áhrif
um alla álfuna en í Hollandi töldu
menn þessa markaðsstefnu í ríkis-
þjónustunni komna í þrot. Hvort
þetta er heppilegt fyrir starfsemi
veðurstofa og þjónustuna við borg-
arana skal ósagt látið. Líklega yrði
sagt hér á landi að verið væri að
draga úr öryggi hins almenna borg-
ara. En verði markaðsstefnan látin
fá enn meira vægi má gera ráð fyrir
að stofnuð yrðu fyrirtæki hér sem
vildu keppa við Veðurstofuna á þess-
um markaði. Þá yrði væntanlega eitt
fyrsta skref þess að kæra Veðurstof-
una fyrir samkeppnisyfirvöldum
vegna niðurgreiðslna ríkisins á þjón-
ustu sem er á markaði. En hafa verð-
ur í huga að nú þegar er Evrópska
efnahagssvæðið eitt markaðssvæði
sem býður upp á að veðurstofur og
í SÍÐARI heimsstyrjöldinni var
bannað að útvarpa veðurfréttum,
þann 15. apríl 1940. Var þá farið að
senda veðurspárnar með símanum
eins og gert hafði verið á fyrstu
starfsárum Veðurstofunnar. Fyrst
um sinn voru veðurfréttir sendar
til um 60 símstöðva tvisvar á dag
en brátt var þeim fjölgað í 70. Eins
og áður var landinu skipt í átta
veðurspásvæði og var símstöðvum
á hverju svæði send veðurspá við-
komandi svæðis ásamt spá fyrir tvö
hin næstliggjandi. Við svo tak-
markaða dreifingu hlaut gildi veð-
urspánna að rýrna til muna því ein-
ungis lítill hluti landsmanna átti
þess kost að sjá veðurfréttir. Þann-
ig gátu sjómenn því aðeins nýtt sér
spárnar að þeir legðu leið sína á
einhverja simstöð þar sem veðurs-
pár voru birtar. Einungis þeir sjó-
menn sem stunduðu dagrdðra gátu
því séð veðurspár Veðurstofunnar
daglega en togarasjdmenn og aðrir
sjdmenn sem ekki komu daglega til
lands fdru nær alveg á mis við
spárnar. Víða í sveitum landsins
mun ekki síður hafa verið dhægt
um vik að nálgast veðurspár Veð-
urstofunnar eftir að bannað var að
útvarpa þeim. Með þessu var því
stigið stórt skref afturábak vegna
þess að reynsla undanfarinna ára
hafði dtvírætt sýnt, að miklu auð-
veldara var að flytja lands-
mönnum veðurfregnir með
útvarpi heldur en síma.
Hvað sagði
Gunnlaugur?
Þegar landsmcnn voru
sviptir því öryggi sem veð-
urspár nútima veðurvísinda
höfðu veitt um tveggja ára-
tuga skeið, hölluðu íbúar í
Arnarneshreppi í Eyjafirði
sér aftur að veðurspám
gamla tímans. Þdtti þeim þá
að sögn gott að geta treyst
veðurspádómum Gunn-
laugs Þorvaldssonar sveit-
unga síns sem þdtti sérlega
vcðurglöggur. Gunnlaugur
hafði um árabil stundað
sjdrdðra á Eyjafirði og var
vanur að gefa gaum að öllum veð-
urboðum eins og títt var um sjó-
menn áður fyrr. Hann var nú hætt-
ur sjdsdkn og bjd á Torfunesi sem
þá var hjáleiga frá Fagraskógi. Á
hverjum morgni leit Gunnlaugur
til himins og spáði fyrir veðri. Á
þessum árum gisti mjdlkurbílsljóri
sveitarinnar vanalega í Fagra-
skdgi. Áður en hann lagði upp í
ferð sína um sveitina á morgnana,
kom hann að máli við Gunnlaug og
innti hann álits á veðurhorfum
dagsins. „Hvað sagði Gunnlaug-
ur?“ spurði fdlkið svo þegar mjdlk-
urbíllinn kom heim á bæina eftir
mjdlkinni.
Þegar farið var að senda lands-
mönnum veðurspárnar símlciðis á
nýjan leik tóku gömul vandamál að
skjdta upp kollinum. Ekki var að
undra þdtt dánægju gætti með
þcssa breytingu, þegar haft er í
huga að nú höfðu landsmenn um
tíu ára skeið átt þess kost að hlusta
daglcga á lestur veðurfregna í út-
varpi og gátu nú borið saman veð-
urþjdnustu útvarpsins og símans.
Sá samanburður hlaut að verða
símanum í dhag og söknuðu margir
veðurfrétta útvarpsins.
Enginn veit hvað átt hefur
fyrr en misst hefur
Útvarpshlustandi skrifaði Út-
varpstiðindum og sagði að:
Veður-
fréttir í
feluleik
Saga Veðurstofu Is-
lands hefur verið skráð
og gefin út í tilefni af-
mælisins. Hilmar Garð-
arsson sagnfræðingur
var fenginn til verksins.
Hér birtist kafli úr bók-
inni þar sem fjallað er
um það þegar bannað
var að útvarpa veður-
fréttum á stríðsárunum
en veðurspár sendar
með símanum.
Þdtt sumum hafi ckki alltaf þdtt
veðurspárnar ganga eftir og ýmsir
jafnvel þdtzt vita betur um vatns-
gufur og loftstrauma, mun alla
hina minni spámenn ... hafa skort
nokkra öryggiskennd, þegar
ákveða átti hvort láta skyldi flekk
liggja flatan að kveldi eða breiða
sæti að morgni.
Og Matthíasi Helgasyni í Kald-
rananeshreppi á Ströndum varð að
orði þegar liætt var að útvarpa
veðurfréttum: „Enginn veit hvað
átt hefur fyrr en misst hefur“ og
enda þdtt sitthvað hafi verið fundið
að veðurspám Veðurstofunnar,
kvað hann þd almenna dánægju
meðal íbúa hreppsins yfir að heyra
ekki veðurspár. Matthías bað
stjörnvöld því að hlutast til um að
veðurfréttir yrðu birtar á sí-
mstöðvunum á Drangsnesi, Skarði
og Sandncsi. Ef marka má kvart-
anir úr mörgum verstöðvum lands-
ins, virðast veðurspár víða hafa
verið birtar seint og oft alls ekki.
Stór hluti landsmanna fór
á mis við veðurspár
Vorið 1944 kvörtuðu sjdmenn á
Djúpavogi undan því að veðurspár
hefðu ekki verið birtar þar í langan
tíma og sögðu erfitt að sækja sjd
við slík skilyrði. Veðurstofustjdri
kom þessari kvörtun á framfæri
við póst- og símamálastjdra og bað
um að þessu yrði kippti í lag hið
bráðasta og vænti þess ennfremur
að þetta kæmi ekki fyrir aftur enda
stæði hann í þeirri meiningu að
Veðurstofan hefði greitt fyrir
sendingu og birtingu veðurfregna
á Djúpavogi. Og spurði veðurstof-
ustjóri að lokum hvort ekki væri
„ástæða til að minna stöðvarstjdr-
ana á þeim stöðvum, þar sem veð-
urspár eiga að vera til sýnis, á það
að nýju að rækja þetta starf sam-
vizkusamlega?" Pdst- og símamál-
astjóri viðurkenndi að nokkur mis-
brestur hefði verið á birtingu
veðurfregna en kvað orsök þess
fyrst og fremst þá að síðdegisspáin
bærist ritsímanum ekki fyrr en eft-
ir lokun margra símstöðva. Kvart-
anir veðurstofustjdra virðast hafa
borið nokkurn árangur; alltént
sagði hann í bréfi til atvinnu- og
samgöngumálaráðuneytisins
nokkru síðar, að meiri regla væri
komin á birtingu veðurfrétta. En
þrátt fyrir að yfirmenn símamála
hafi reynt eftir föngum að bæta
veðurþjónustuna, gat ekki hjá því
farið að stór hluti landsmanna færi
nær alveg á mis við veðurfréttir á
meðan ekki mátti útvarpa þeim.
Vildu fá veðurfréttirnar á
dulmáli
Vegna þess hve sjdmenn eru
háðir veðri hlaut bann við
útvarpi veðurfrétta að bitna
einna harðast á þeim. Sam-
tök þeirra og ýmsir aðrir
sem létu sig varða málefni
þeirra, reyndu þess vegna
að fá banninu aflétt. Pétur
Ottesen alþingismaður virð-
ist þd varla hafa talið það
tímaksins vert enda áleit
hann Iftinn feng að veðurs-
pám Veðurstofunnar þegar
hún hafði ekki erlendar
veðurfréttir við að styðjast.
Á fundi í Skipstjóra- og
stýrimannafélagi Reykja-
víkur 28. janúar 1944 var
samþykkt að leggja sér-
staka áherslu á að veður-
fregnir yrðu framvegis
sendar til skipa á fiskisldð-
um. Á fundinum var upplýst að set-
uliðið léti skipum f þjdnustu sinni f
té veðurfregnir þegar þau dskuðu.
I kjölfar sjdslysanna 12. febrúar
1944 sem áður var á minnst, var
samþykkt svohljdðandi tillaga á að-
alfundi Ingdlfs, Reykjavíkurdeild-
ar Slysavarnafélags Islands:
„Fundurinn skorar á Alþingi og
rikisstjdrn að beita sjer af alefli
fyrir því, við stjdrn setuliðsins, að
fá því framgengt að útvarpa megi
á dulmáli, veðurfrjettum til ísl.
skipa og verstöðva. Bendir fundur-
inn á að lffi og afkomu sjdmanna-
stjettarinnar er stefnt í mikinn
voða með því að viðhalda því banni
á birtingu veðurfrjetta í útvarpi til
fiskiskipa, sem verið hefir í gildi
undanfarið.“
Þann 19. febrúar skoraði Skip-
stjdra- og stýrimannafélagið Bylgj-
an á Isafirði eins og áður segir á
ríkisstjdrnina að tryggja að fiskis-
kip fái öruggar veðurfréttir. Þdtt
Bylgjumenn gerðu sér grein fyrir
því að veðurspárnar væru ekki sem
ábyggilegastar, væri reynslan
samt sú að á meðan veðurfregnir
voru sendar út með eðlilegum
hætti, hefði í mörgum tilfellum
verið hægt að forðast verstu veðr-
in. En banni við að útvarpa veður-
fréttum varð ekki hnikað.
Millifyrirsagnir em blaðsins.
Benedikt Jdnsson frá Auðnum veðurathugunar-
maður á Húsavík við hitamælaskýli.
einkarekin fyrirtæki í veðurþjónustu
geti keppt hver við önnur. í rauninni
tel ég þegar til lengri tíma er litið
fyrirtækjastofnun um ákveðinn
hluta veðurþjónustunnar einu raun-
hæfu leiðina í því umhveríi sem við
eram í og h'st mér best á bandarísku
leiðina. Mér finnst þó að ríkisvaldið í
hverju landi eigi að geta skilgreint
starfsemi sína út frá sérstökum þörf-
um, aðstæðum og áherslum, þannig
að markaðsöilin verði þar ekki alls
ráðandi. Þetta segi ég vegna þess að
ég tel að markaðsvæðingin leiði ekki
sjálfkrafa til hagkvæmari reksturs
né heldur eigi við á öllum sviðum.
Magnús segir að markmið veður-
þjónustunnar nú sé að veita sem
flestum þá veðurþjónustu sem þeir
óska. „Við erum með meiri upplýs-
ingar um veður á heimasíðu okkar;
vedur.is, og í textavarpi en aðrar
veðurstofur í Evrópu sem ég þekki
til, auk þess sem símaþjónusta okkar
er ódýrari en annars staðar,“ segir
hann.
Sveiflur í náttúru nátengdar
veðri
„Þú spyrð um ný svið sem stofnun-
in fer væntanlega inn á í framtíðinni.
Auk eflingar vöktunar á náttúranni
og hamföram hennar, m.a. með
tækni eins og fjarkönnun tel ég að
við þurfum að sinna rannsóknum
mun meira en nú er gert og aðstaða
er til. Ekki síst eigum við að fara út í
rannsóknir á veðri og veðurfari með
tenginu þess við lífríki og lifnaðar-
hætti bæði manna og dýra en þar er
enn að miklu leyti óplægður akur.
Ekki hefur nægilega verið reynt að
tengja sveiflur í náttúranni eins og
fiskistofnum, gróðurfari og fleira við
veðurfar. Ég tel að veðrið og nátt-
úrasveiflur til lands og sjávar séu
miklu nátengdari en haldið er fram
nú. Þá er krafan um upplýsingar og
ráðgjöf hvers konar alltaf að vaxa og
tæknin og upplýsingasamfélagið
gerir manni kleift að gera það sem
ekki var hægt fyrir fáum áram. Ef
eitthvað fýkur, snjóflóð fellur á veg
eða jarðhræringar verða hér á landi
er hluturinn varla lentur, flóðið
stansað eða jörðin hætt að hristast
þegar menn fara að hafa samband
við Veðurstofuna til að fá upplýsing-
ar og ráðgjöf. Því miður er Veður-
stofan ekki enn ekki nógu vel búin,
hvorki í mannafla eða tækjum til að
mæta þessum auknu upplýsinga-
kröfum enn sem komið er. Að
minnsta kosti vildum við gera enn
betur.
Vantar sérfræðinga til starfa
Annað sem hamlar starfseminni
er að stofnunina vantar veðurfræð-
inga, snjóflóðafræðinga og aðra sér-
fræðinga á þeim sviðum sem Veður-
stofan starfar á. Meginskýringin á
því er sennilega helst að við eram fá-
menn þjóð og að sífellt er verið að
gera meiri kröfur til menntunar.
Samkeppnin er hörð við aðrar grein-
ar og mikil eftirspurn eftir vel
menntuðu fólki á mörgum sviðum.
Ég ætla ekki að spá áttatíu ár
fram í tímann, það gengur víst ekki,“
segir Magnús kankvís, „en ég tel að
Veðurstofa íslands sé að mörgu leyti
öflug stofnun með góðu starfsfólki
sem er vel í stakk búið til að taka við
þeim auknu kröfum sem gerðar era
til hennar. En við verðum að fá vel
skilgreint umhverfi að starfa í og
meiri skilning stjórnvalda á mikil-
vægi þeirra verkefna sem stofnunin
sinnir. Þar á ég t.d. við að mótuð sé
heildarstefna í opinberri veðurþjón-
ustu en nú era þrjár eða fjórar ríkis-
stofnanir að sinna veðurathugana-
þjónustu og upplýsingamiðlun til
notenda á mismunandi rekstrarfors-
endum. Ég hef farið fram á að gerð
verði úttekt á veðurþjónustu hins op-
inbera með það að markmiði að auka
samvinnu þessara stofnana og jafna
aðstöðuna og er bjartsýnn á að
hreyfing sé að komast á það mál.
En þrátt fyrir allt er mikill munur
á þeirri fjögurra manna Veðurstofu
sem tók til starfa fyrir áttatíu áram
og nú. Starfsmenn era um 100 auk
veðurathuganamanna, snjóeftirlits-
manna og gæslumanna jarðskjálfta-
mæla að ónefndum fjölda sjómanna
sem gera veðurathuganir víða um
höf. Verkefnin era óþrjótandi og við
búum á einhverju virkasta svæði
jarðarinnar með tilliti til náttúraafla
lands, lofts og sjávar. En ég er ég
bjartsýnn á framtíðina," segir Magn-
ús að lokum.