Morgunblaðið - 10.03.2000, Qupperneq 56

^6 FÖSTUDAGUR 10. MARS 2000
UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ
V eldur fákeppni
verðbólgunni?
* BRÚÐA'RGJAFIR
*SÖFN*UNARSTELL
*GJAFAKORT
Bæjarlind 1-3, Kóp., sími 544 40 44
Jón Bjarnason
AUKIN verðbólga á
síðustu misserum er
mikið áhyggjuefni. Pað
er hvort tveggja að
framfærslukostnaður
heimilanna í landinu
hefur hækkað og einn-
ig er stöðugleika í hag-
kerfinu stefnt í hættu.
TGegn þessum verð-
hækkunum hefur verið
beitt hefðbundnum
hagstjórnartækjum,
s.s. vaxtahækkunum,
en það virðist ekki
hafa borið mikinn
árangur enn sem kom-
ið er. Það sem híns
vegar vekur ugg er að drjúgur hluti
af þessari verðbólgu gæti stafað af
verðsamráði og hækkun smásölu-
álagningar í matvöruverslun hér-
lendis. Samkvæmt upplýsingum frá
Seðlabankanum og Pjóðhagsstofn-
un hækkaði smásöluverð á innflutt-
um mat- og drykkjarvörum um
7,8% á sl. ári og á sama tíma lækk-
aB*>ði meðalverð á innfluttum mat- og
drykkjarvörum til dreifíngaraðila
um 2% á tímabilinu janúar til nóv-
ember miðað við sama tíma frá ár-
inu áður.
Að öllu eðlilegu hefði verðlag á
innfluttum matvælum því átt að
lækka en hið gagnstæða hefur
gerst. Þessi staða mála er talin svo
alvarleg að hagfræðingar Seðla-
banka Islands draga þetta sérstak-
lega fram i nýútkomnu ársfjórð-
ungsriti Seðlabankans um
^peningamál: „Sá munur sem er á
verðhækkunum á mat- og drykkjar-
vörum á íslandi og í helstu við-
skiptalöndum verður ekki skýrður
með gengisþróun krónunnar, enda
hefur gengi hennar hækkað gagn-
vart vegnu meðaltali gjaldmiðla við-
skiptalandanna og mest gagnvart
evrópskum gjaldmiðlum. Pað er því
eðlilegt að leita skýringa í mikilli
innlendri eftirspurn og umskiftum á
innlendum matvörumarkaði, t.d.
samruna fyrirtækja sem kann að
hafa dregið úr verðsamkeppni og
leitt til hærri álagningar.“
Með öðrum orðum, innkaupsverð
hefur lækkað en stórmarkaðakeðjur
hafa samt leyft sér að hækka vöru-
verð til viðskiptavina sinna. Heil-
•VJsrigð samkeppni hefur verið bæld
niður og smásöluálagningin virðist
orðin að sjálftökurétti í skjóli fá-
keppni og einokunar. Neytendur
standa eftir berskjaldaðir og heimil-
in í landinu þurfa að greiða hærra
SUSHI
Nú færð þú Sushi bakka
hjá okkur á miðvikudögum
og föstudögum.
•j* Bæði biandaður fiskur og
hrísgrjónarúllur
Éh
náttúrulega!
eilsuhúsið
Skólavörðustíg, Kringlunni & Smóratorgi
verð til þess að auka
hagnað þessara fáu
stóru aðila.
Hvert fara þá þessar
auknu álögur sem
lagðar eru á neytendur
í landinu? í hvaða at-
vinnugrein ætli að sé
um hvað mesta offjár-
festingu að ræða?
Hvaða nýir aðilar með
háa arðsemiskröfu
hafa komið inn með
fjármagn í matvöru-
verslunina í landinu og
stuðlað þar að aukinni
fákeppni og skapað sér
nánast sjálftökurétt á
smásöluálagningu í landinu? Hvar
koma þessir fjármunir fram sem
hafa verið teknir af neytendum í
landinu í skjóli fákeppni á sl. ári?
Þeir fjármunir sem koma nú fram í
ársreikningum sem góð afkoma og
háar arðgreiðslur nokkurra fyrir-
tækja og fjárfestingarsjóða hafa
ekki orðið til af sjálfu sér, svo mikið
er víst. Er það tilviljun að megin
hækkun smásöluálagningarinnar
kemur fram á tveim til þrem síðustu
mánuðum ársins?
Slíkir hlutir sem þessir eru litnir
mjög alvarlegum augum í flestum
iðnvæddum ríkjum. Ef rökstuddur
grunur leikur á verðsamráði milli
fyrirtækja, t.d. í Bandaríkjunum,
yrði fyrirvaralaust gerð rannsókn á
því máli, fyrirtæki lögsótt og þeim
refsað ef efni stæðu til. Þar ytra
álíta stjórnvöld það skyldu sína að
vernda rétt neytenda og tryggja
samkeppni. Hérlendis hefur verið
treyst á að virk samkeppni haldi
niðri vöruverði samfara bættri
þjónustu og auknum vörugæðum.
Hið gagnstæða virðist gerast, þ.e.
lög og viðskiptaleg umgjörð efna-
hagslífsins er nýtt til fákeppni og
einokunarstöðu. Ljóst er að að
Hvar koma þessir
fjármunir fram sem
hafa verið teknir af
neytendum í landinu í
skjóli fákeppni á sl.
ári, spyr Jón Bjarnason.
Þeir hafa ekki orðið
til af sjálfu sér, svo
mikið er víst.
óbreyttu munu aðgerðir stjórnvalda
til að stýra efnahagsmálum reynast
fálmkenndar og árangursíitlar.
Enda er sú raunin.
Samt sem áður sér forsætisráð-
herra, sem er æðsti yfírmaður efna-
hagsmála landsins, ekki ástæðu til
að beita sér fyrir því að fram fari
rannsókn á því, hvers vegna verð á
innfluttri matvöru hefur hækkað
svo mjög á sl. ári, hvort stórmark-
aðsrisar hérlendis hafi misbeitt
markaðsaðstöðu sinni og stuðlað að
þessum óeðlilega og mikla mun á
þróun verðs á matvörumarkaði hér-
íendis og erlendis. Ef forsætisráð-
herra hefur í alvöru áhyggjur af fá-
keppni á matvörumarkaði hér á
landi ætti hann að beita sér fyrir
stjórnvaldsaðgerðum til að leysa
upp þá einokun sem komin er upp í
smásöluversluninni og efla á ný eðli-
lega samkeppni í vöruverði og gæð-
um vöru og þjónustu matvöruversl-
ana. Það er nefnilega ekki nóg að
lýsa aðeins áhyggjum af stöðunni,
aðgerðir verða að fylgja orðum.
Höfundur er alþingismaður.
Annarlegar
MIKIÐ óskaplega
getur nú verið gott að
vera ungur og áhyggju-
laus, lifa Iffinu frjáls og
óþvingaður og láta
hverjum degi nægja
sína þjáningu. Senni-
lega hafa íslensk ung-
menni aldrei lifað jafn
spennandi tíma og ein-
mitt um þessar mundir.
Möguleikamir virðast
óendanlegir, nánast allt
er hægt að kaupa og
prófa og frelsið og
taumleysið drýpur af
hverju strái. Það er
ekki laust við að maður
fyllist öfund og langi til
að verða ungur á ný til að taka þátt í
þessum guðdómlega gleðileik.
Ég nýt reyndar þeirra forréttinda
að fá að vinna með ungu fólki sem
kennari og forvarnaf-
ulltrúi í framhaldsskóla
og í tengslum við þau
störf fæ ég að upplifa
örlítið brot af fjörinu og
fáeinir molar af veislu-
borðinu hafa ratað í
fang mér eftir helgam-
ar. Einnig get ég, eins
og landsmenn aðrir, lif-
að mig inn í menningar-
heim æskunnar gegn-
um fjölmiðla og víst er
þar hraður hrunadans
stiginn. Heilu útvarps-
stöðvamar, tímaritin,
alikálfar dagblaðanna
og fjölskrúðugir sjónv-
arpsþættir gera út á
unglingana og þar er lífróður dagsins
róinn. Að vísu virðast allir gera út á
sömu mið en þar er enginn kvóti og
því um að gera að físka sem mest.
„I>júsaíbeinni“
Áhrifamesti miðillinn er sjónvarp
og þar má koma með verulegt inngrip
í félagsmótun unglinga. Mig langar
að nefna þar til sögunnar vini mína
Valla sport og Sigga Hlö í hinum ást-
sæla þætti Með hausverk um helgar,
sem því miður er nú að mestu sendur
út truflaður á Sýn. Geðþekkari og
greindarlegri þáttastjórnendur hef
ég trauðla séð. Þeir sýna ungum við-
mælendum sínum óskoraða virðingu,
ekki síst stúlkum, og framkoma
þeirra öll einkennist af fágun og
smekkvísi. Þetta eru líka menn sem
þora og þeir innleiddu m.a. þá nýjung
að „djúsa í beinni" og teljast því verð-
ugir fulltrúar frelsis og sjálfstæðis.
Þeir láta ekki einhverja forpokaða
afturhaldsseggi segja sér fyrir verk-
um.
Stefán Þór
Sæmundsson
Verslun
Ert þú nútíma- I
jafnaðarmað-
ur án þess að
vita af því? í
MÓT tveggja árþús-
unda eru tímamót sem
verða varla stærri. Það
eru forréttindi að upp-
lifa slíka stund. Síðasta
aldamótakynslóð er
þekkt í sögunni sem
mikið athafnafólk.
Unga fólkið nú er hin
nýja aldamótakynslóð.
Starfsvettvangur þess
verður 21. öldin. Fyrir
ungan einstakling eiga
allir vegir að vera færir
og frelsi hans til at-
hafna á að vera tryggt.
Jafnaðarstefnan hef-
ur gengið í gegnum
ýmsar breytingar á undanförnum
Hann vill gott velferð-
arkerfi í samræmi við
vilja þjóðarinnar. í nú-
tímajafnaðarstefnu eru
hins vegar engin rétt-
indi án ábyrgðar.
Nútímajafnaðarmað-
ur vill stórauka veg og
virðingu menntunar en
Islendingar standa
töluvert langt að baki
öðrum þjóðum hvað
varðar menntunarstig
þjóðarinnar og fjár-
magn til menntunar.
Menntun er spurning
um framtíðarlífsgæði
en samt líta margir á
árum. Þessar breytingar hafa verið
kallaðar ýmsum nöfnum s.s. þriðja
leiðin eða nýja miðjan. Nútímajafn-
aðarstefna er stefna ungs fólks og al-
mennrar skynsemi. Þetta er stefna
sem þekkir kosti markaðsvæðingar
og frjálsra viðskipta. Þetta er einnig
stefna sem felur í sér sanngjamt vel-
ferðarkerfi og sókn í menntamálum.
Þessi stefna byggir á alþjóðavæð-
ingu og meðvitund um umhverfíð.
Nútímajafnaðarstefna er á móti
höftum og íhaldssemi.
Hinn 200 ára grunnur jafnaðai’-
stefnunnar um frelsi, jafnrétti og
bræðralag hefur hins vegar aldrei
átt jafnvel við og nú og kristallast
þessi hugtök vel í jafnaðarstefnu nú-
tímans.
Skemmdarverkamenn ís-
lenskra menntamála
Nútímajafnaðarmaður trúir á
jafnrétti til náms óháð efnahag.
Ágúst
Ágústsson
menntun sem kostnað en ekki sem
fjárfestingu.
Ólíkt svo mörgu í pólitíkinni er af-
ar auðvelt að sjá hverjir eru ábyrgir
fyrir bágri stöðu menntamála á Is-
landi en á síðustu 17 árum hefur einn
stjómmálaflokkur, Sjálfstæðisflokk-
urinn, ráðið menntamálaráðuneyt-
inu í 14 ár. Spellvirkjarnir eru því
auðfundnir.
Markaðshagkerfi en ekki
markaðssamfélag
Nútímajafnaðarmaður styður
markaðshagkerfí en ekki markaðs-
samfélag. Hann vill einkavæða hin
ýmsu ríkisfyrirtæki s.s. bankana og
Landssímann og selja áfengi í al-
mennum verslunum. En einkavæð-
ing er bara orðin tóm ef ekki á sér
stað samkeppnisvæðing á sama
tíma.
Nútímajafnaðarmaður vill gefa
íbúum landsbyggðarinnar tækifæri
að flytjast til Reylqavíkur ef þeir
höfuðkvalir
Forvarnir
Hin íslenska þjóð kærir
sig ekki um þau upp-
eldislegu gildi, sem oft-
lega má tengja við for-
varnir, segir Stefán Þór
Sæmundsson, heldur
vill hún taumlaust frelsi.
Mér er minnisstætt þegar þjóðin
skreiddist þunn úr rúmi á nýársdag,
þá tóku þessir brosmildu félagar á
móti okkur í ótruflaðri útsendingu.
Auðvitað voru þeir framlágir eins og
flestir aðrir en kunnu ráð við því. Þeir
auglýstu þama einhvern áfengan
gosdrykk og því meir sem þeir
dreyptu á honum þeim mun hressari
urðu þeir og fyrr en varði voru allir
komnir í stuð. Síðan hafa þeir verið í
útsendingu á föstudagskvöldum og
unga fólkið getur nú skálað við þessi
átrúnaðargoð sín og sent þeim tölv-
upóst. Þarna eru allir svo hressir,
lyfta glösum og em staðráðnir í því
að skemmta sér ærlega.
Unglingadrykkja
er sjálfsögð
Norðlendingar eiga líka sinn
djammþátt á föstudagskvöldum. Það
er hin framsækna sjónvarpsstöð Ak-
sjón sem sýnir okkur þáttinn í annar-
legu ástandi. Þótt stjómendurnir
Doddi og Ingi Þór séu ekki jafn
gjörvilegir og goðin á Sýn era þeir
naskir á það sem skiptir máli og
myndskeiðin mörg hver hrein snilld.
Gott dæmi er innlit þeirra á salerni
veitingastaðar eitt fimmudagskvöld-
ið þar sem nemendur mínir vora að
freista þess að losa sig við þvag í frek-
ar annarlegu ástandi. Einnig hafa
verið fróðleg og skemmtileg mynd-
skeið frá börunum þar sem berlega
kemur í ljós að maður þarf ekki að
vera 18 ára til að fá inngöngu, hvað þá
að vera þurrbrjósta til tvítugs. Svo
fær maður jafnvel ókeypis að drekka!
Frelsið leikur svo sannarlega við
unglingana og þennan veruleika fær-
ir Aksjón okkur heim í stofu og
stjórnendumnir eru í flestu trúir yf-
irskrift þáttarins.
Fyrir mig, sem ólst upp við Rann-
veigu og krumma og aðrar bláedrú
sjónvarpsstjömur, er þessi heimur
töfram líkastur. Ég held svei mér þá
að regluleg áfengisdrykkja í sjón-
varpi hafi ekki tíðkast fyrr en val-
mennið JR kom til sögunnar í Dallas.
Því miður var ímynd hófdrykkjunnar
í þáttunum eyðilögð með ofneyslu hjá
Cliff Barnes og Sue Ellen og ég man
ekki betur en Cliff hafi verið gerður
að Islandsvini og látinn messa hér um
alkóhólisma. Þannig koma fyllibytt-
urnar óorði á brennivínið. En í áður-
nefndum unglingaþáttum er gleðin til
allrar hamingju ein við völd og skila-
boðin einföld og augljós: Við þurfum
áfengi til að geta skemmt okkur.
Unglingadrykkja er sjálfsögð.
Ríkissjónvarpið dregur lapph’nar
eins og oft áður og þar virðast flestir
skraufþurrir í útsendingu. Þá er ég
ekki að tala um einhverja menningar-
lega matgoggaþætti fyrir fullorðna
heldur steingelda unglingaþætti.
Hvenær ætlar sjónvarpið að sinna
kröfum markaðarins og bjóða til
bjórkvölds á föstudagskvöldum? Það