Morgunblaðið - 08.04.2000, Blaðsíða 46

46 LAUGARDAGUR 8. APRÍL 2000
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
LAUGARDAGUR 8. APRÍL 2000 47
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI: Árvakur hf., Reykjavík.
FRAMKVÆMDASTJÓRI: Hallgrímur B. Geirsson.
RITSTJÓRAR: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
PÓLITÍSK SÁTT Á
LÖGFRÆÐILEGUM
FORSENDUM
IMORGUNBLAÐINU í gær birtist umsögn Davíðs Odds-
sonar forsætisráðherra um Vatneyrardóminn svonefnda.
Ummæli forsætisráðherra vekja verulega athygli þótt ekki
sé hægt að segja að þau komi á óvart því að þau eru í rök-
réttu framhaldi af umfjöllun hans um fiskveiðistjórnarkerfíð
í setningarræðu á landsfundi Sjálfstæðisflokksins fyrir ári.
Davíð Oddsson sagði m.a. í samtali við Morgunblaðið í
gær: „Ég geri mér vonir um að umræðan verði loksins má-
lefnalegri en áður. Grundvöllur að því er lagður með þessum
dómi. Við höfum sem kunnugt er sett á laggirnar tvær
nefndir, auðlindanefnd og nefnd um endurskoðun á fiskveið-
istjórnunarkerfínu og þær voru stofnaðar vegna þess að við
töldum, að löggjafínn væri til þess bær að fjalla um þessi
mál. Andstæðingar okkar töldu, að Hæstiréttur ætti að
leggja þá línu, sem Vatneyrardómurinn fyrir vestan ákvað.
Eftir stendur það, sem við sögðum, að löggjafinn getur gert
breytingar á kerfínu eins og hann hefur oft gert. Við viljum
ná fram meiri pólitískri sátt í kerfinu byggðri á þeim lög-
fræðilegu forsendum, sem nú liggja fyrir. Þessi niðurstaða
breytir ekki áhuga okkar á að ljúka þeirri vinnu, sem hafín
var. Vinna nefndanna hefur tafízt m.a. vegna þeirrar óvissu,
sem reis í kjölfar þessara málaferla.“
Það er tvímælalaust rétt hjá forsætisráðherra að á þeim
lögfræðilegu forsendum, sem fyrir liggja eftir dóm Hæsta-
réttar, er hægt að byggja pólitíska sátt um fiskveiðistjórn-
arkerfið. Dómurinn festir kvótakerfíð sem slíkt í sessi, eyðir
þeirri óvissu, sem ríkt hefur um 7. gr. laganna frá 1990 eftir
dóm Hæstaréttar í desember 1998, en tekur jafnframt af
skarið um grundvallaratriði sem fram hafa komið í málflutn-
ingi þeirra sem gagnrýnt hafa óbreytt kvótakerfi. Þá er m.a.
átt við afstöðu dómsins til eignarhalds á auðlindinni og til
innheimtu frekara fégjalds en nú er gert vegna nýtingar á
auðlindinni. Þarna er að finna meginatriði pólitískrar sáttar
um fískveiðistjórnarkerfíð.
í samtali við Morgunblaðið sagði Davíð Oddsson að það
kæmi fram í forsendum dómsins að löggjafinn hefði vald til
að leggja á gjald fyrir úthlutaðar aflaheimildir og sagði síð-
an orðrétt:
„Það er rétt og hefur verið okkar skilningur, enda hefðum
við ekki sett af stað starf svokallaðrar auðlindanefndar, ef
við hefðum ekki verið sannfærðir um, að löggjafinn væri bær
til þess. Það er svo pólitískt mat með hvaða hætti slíkt verð-
ur álagt. Hins vegar geta menn lagt slíkt gjald á með þeim
hætti, að það mundi stríða gegn stjórnarskránni, þ.e. ef það
væri í þeim mæli, að það gengi gegn ákvæðum stjórnar-
skrárinnar um eignarrétt. Gjöld, sem væru reist á þeirri
þjónustu, sem greininni er veitt af hálfu hins opinbera
mundu augljóslega fást staðizt.“
Þessi ummæli Davíðs Oddssonar og ummæli, sem Halldór
Ásgrímsson utanríkisráðherra hefur ítrekað látið hafa eftir
sér á undanförnum mánuðum og misserum, vekja sterkar
vonir um að nú, þegar ákveðinni réttaróvissu hefur verið
eytt varðandi fískveiðistjórnarkerfíð, sé að skapazt jarðveg-
ur til þess að ljúka þeim deilum sem staðið hafa í meira en
áratug um þetta mál.
Hinar lagalegu forsendur eru til staðar eftir dóm Hæsta-
réttar í Vatneyrannálinu, sem að mörgu leyti er tímamóta-
dómur, eins og Árni M. Mathiesen sjávarútvegsráðherra
bendir á í Morgunblaðinu í gær. Pólitískur vilji er fyrir
hendi eins og fram kemur í ummælum forsætisráðherra nú
og fyrri yfírlýsingum Halldórs Ásgrímssonar.
í samtali við Morgunblaðið í gær í kjölfar dóms Hæsta-
réttar sagði Halldór Ásgrímsson m.a. að fískveiðilöggjöfín
væri og yrði umdeild en bætti jafnframt við: „Aðalatriðið er
að það er Alþingi íslendinga, sem þarf og ber að taka nauð-
synlegar ákvarðanir í því sambandi.“
Það eru margar efnislegar ástæður fyrir því að nauðsyn-
legt er að ná pólitískri sátt um þetta mál. Hér skulu þær ekki
raktar. En til viðbótar er komin sú nýja ástæða að það er
einfaldlega nauðsynlegt fyrir samfélag okkar að ljúka þess-
um deilum. Á meðan deilan um fískveiðistjórnarkerfíð er
óleyst geta stjórnendur sjávarútvegsfyrirtækja ekki ein-
beitt sér sem skyldi að rekstri fyrirtækja sinna á grundvelli
langtímaáætlana. En jafnframt getur þjóðfélagið í heild
ekki tekizt á við margvísleg ný verkefni sem blasa við og
tengjast nýjum atvinnugreinum og nýjum viðhorfum al-
mennt.
Þess vegna eiga stjórnmálamenn í öllum flokkum að taka
höndum saman á næstu mánuðum um að ná þeirri pólitísku
sátt um fiskveiðistjórnarkerfið sem forsætisráðherra gerði
að umtalsefni í Morgunblaðinu í gær.
+
Grundvallarspurningum svarað
í forsendum V atneyrar dóms
Með dómi Hæstaréttar í Vatneyrarmálinu
svonefnda hefur niðurstaða fengist um
stjórnskipulegt gildi 7. gr. laga um stjórn
fískveiða. Héraðsdómur Vestfjarða hafði áð-
ur lagt mat á gildi ákvæðisins og byggði nið-
urstöðu sína að mestu á dómi Hæstaréttar
frá 3. desember 1998 í máli Valdimars Jó-
hannessonar gegn íslenska ríkinu.
Jón Sigurðsson rýndi í dómana þrjá.
Forstjóri Landsvirkjunar
Morgunblaðið/Ásdís
Frá samráðsfundi Landsvirkjunar í gær.
Nýrómantísk
þjóðernis-
hyggja í um-
hverfismálum
FLESTIR hinna lögfróðu ein-
staklinga sem fjölmiðlar
hafa innt álits á niðurstöðu
Hæstaréttar í Vatneyrar-
málinu svonefnda, virðast vera sam-
mála um að með dóminum hafi rétt-
aróvissu verið eytt um gildi laga um
stjóm fiskveiða gagnvart ákvæðum
stjómarskrár.
Hæstiréttur svarar ákveðnum
grundvallarspurningum um fiskveiði-
stjómunarkerfið í forsendum dóms-
ins. Þrátt fyrir að um refsimál hafi ver-
ið að ræða, höfðað gegn þeim aðilum
sem stóðu að hinum ólöglegu veiðum
Vatneyrarinnar BA, var málið lagt
þannig upp fyrir dóminn að hann
komst vart hjá því að meta stjóm-
skipulegt gildi laganna um fiskveiðist-
jómun. Verjendur hinna ákærðu
byggðu vörnina að mestu leyti á því að
ákvæði laganna brytu í bága við jafn-
ræðisreglu og atvinnufrelsisákvæði
stjómarskrárinnar. Ákæruvaldið
svaraði þessum málatilbúnaði fullum
hálsi. Forsendur dómsins hafa því
mikið vægi um gildi laga um stjóm
fiskveiða þrátt fyrir að dómsorðið
kveði á um viðurlög við brotum tiltek-
inna aðila.
Þrír dómar hafa gengið á síðastliðnu
eina og hálfa ári sem taka á því hvort
ákvæði laga nr. 38/1990 standist
ákvæði stjómarskrárinnar um jafn-
ræði og atvinnufrelsi. Sá fyrsti var
uppkveðinn í Hæstarétti 3. desember
1998, í máli Valdimars Jóhannessonar
gegn íslenska ríkinu. Hinn 5. janúar sl.
kvað héraðsdómur Vestfjarða upp
dóm í Vatneyrarmálinu, sem ákæra-
valdið áfrýjaði til Hæstaréttar, er kvað
svo upp dóm sinn í fyrradag.
Hafa verður í huga, þegar niður-
stöður þessara dóma era bomar sam-
an að fordæmisgildi þeirra er mismik-
ið. Vægi héraðsdóms Vestfjarða er
hverfandi enda var niðurstöðunni
hrandið 1 Hæstarétti. Fordæmisgildi
dóms Hæstaréttar frá 1998 er þeim
annmörkum háð að 5. gr. laga nr. 38/
1990, sem dómurinn fjallaði um, hefur
nú verið breytt. Dómurinn í Vatneyr-
armálinu í fyrradag tekur á lögunum
eins og þau era í dag. Hitt er svo að
það mál var höfðað af ákæravaldinu til
refsingar tilteknum aðilum en ekki til
að fá skorið úr um gildi fiskveiðistjóm-
unarlaga þó svo að á því máli sé tekið í
dóminum.
Ákvörðunarvald ráðherra
brýtur ekki gegn atvinnu-
frelsisákvæðinu
í öllum dómsniðurstöðunum þrem-
ur er fjallað um það mat löggjafans að
almannaheill takmarki veiðamar. Seg-
ir í dóminum frá 1998 að af forsögu
núgildandi fiskveiðistjómunarlaga sé
ljóst að löggjafinn hafi talið að al-
mannaheill ræki til takmörkunar veið-
anna. Ekki séu efni til þess að því mati
verði haggað af dómstólum. Þær
skorður, sem atvinnufrelsi á sviði fisk-
veiða við strendur Islands séu þannig
reistar með lögum, verði á hinn bóginn
að samrýmast grandvallarreglum
stjómarskrárinnar. Dómstólar eigi
úrskurðarvald um það hvort löggjaf-
inn hafi að því leyti gætt réttra sjónar-
miða.
Héraðsdómur Vestfjarða bendir á
að í 3. gr. laga nr. 38/1998 sé sjávar-
útvegsráðherra falið að ákveða með
reglugerð að fengnum tillögum Haf-
rannsóknastofnunarinnar þann
heildarafla, sem veiða megi á ákveðnu
tímabili eða vertíð úr þeim einstökum
nytjastofnum við ísland, sem nauðsyn-
legt sé talið að takmarka veiðar á.
Dómurinn álítur að sú viðmiðun sem
ráðherra skuli fara eftir við ákvörðun
heildarafla sé nægilega afmörkuð með
lögum, þegar einnig sé litið til mark-
miðs 1. gr. laganna, að stuðla að vernd-
un og hagkvæmri nýtingu nytjastofn-
anna og tryggja með því traust atvinnu
og byggð í landinu. Ekki þótti brotið
gegn áskilnaði 75. gr. stjómarskrárinn-
ar um að atvinnufrelsi verði aðeins
takmarkað með lagaboði.
Meirihluti Hæstaréttar í Vatneyrar-
málinu segir um þennan þátt í niður-
stöðu sinni að fiskveiðistjómunarlögin
hafi að geyma ákveðnar reglur um
hvemig skipta eigi leyfðum heildarafla
og sé skiptingin ekki á valdi ráðherra.
Verði ekki fallist á að með umræddu
ákvæði hafi ráðherra verið falið svo
óheft ákvörðunarvald um takmarkanir
heildarafla að brjóti gegn áskilnaði 1.
mgr. 75. gr. stjómarskrárinnar um að
atvinnufrelsi verði aðeins settar skorð-
ur með lögum. Þá kemur fram í dómin-
um að ráðstafanir til að koma í veg fyrir
ofveiði með aflatakmörkunum séu
nauðsynlegur þáttur í verndun og
skynsamlegri nýtingu fiskstofna. Al-
mannahagsmunir krefjist þess að frelsi
manna til að stunda fiskveiðar í at-
vinnuskyni séu settar skorður af þess-
um sökum. Stendur ákvæði 75. gr.
stjómarskrárinnar ekki í vegi því að
með lögum sé mælt fyrir um takmar-
kanir á leyfilegum heildarafla úr ein-
stökum nytjastofnum eftir því sem
nauðsyn beri til.
Tálmun gegn atvinnurétti
En hvaða vigt hafði niðurstaða dóms-
ins frá 1998 í dómi Hæstaréttar í Vatn-
eyrarmálinu?
í dóminum frá 1998 var tekist á um
hvort þágildandi 5. gr. laga nr. 38/1990
um stjóm fiskveiða, um að leyfi til veiða
í atvinnuskyni væra bundin við fiski-
skip og yrðu ekki veitt einstaklingum
eða lögpersónum, stæðist ákvæði 1.
mgr. 65. gr. stjómarskrárinnar, um
jafnræði, og ákvæði 1. mgr. 75. gr.
stjómarskrár., um atvinnufrelsi.
Hæstiréttur gat þess að löggjafinn
hefði álitið brýnt að grípa til sérstakra
úrræða á árinu 1983 vegna þverrandi
fiskistofna við ísland. Skipting há-
marksafla hefði þá verið felld í þann
farveg, sem hún hefði síðan verið í, að
úthlutun veiðiheimUda væri bundin við
skip. Væri óhjákvæmilegt að líta svo á
að þessi tilhögun fæli í sér mismunun
milli þeirra, sem leiddu rétt sinn tU
veiðiheimUda tU eignarhalds á skipum á
tilteknum tíma, og hinna, sem hefðu
ekki átt og ættu þess ekki kost að kom-
ast í slíka aðstöðu. Þótt tímabundnar
aðgerðir af þessu tagi til vamar hrani
fiskistofna kynnu að hafa verið réttlæt-
anlegar, en um það væri ekki dæmt í
málinu, yrði ekki séð, að rökbundin
nauðsyn hnigi til þess að lögbinda um
ókomna tíð þá mismunun, sem leiddi af
reglu 5. gr. laga nr. 38/1990 um úthlut-
un veiðiheimUda.
Áleit dómurinn að stefndi, íslenska
ríkið, hefði ekki sýnt fram á að aðrar
leiðir væra ekki færar til að ná því lög-
mæta markmiði að vernda fiskistofna
við ísland. Með ákvæði 5. gr. væri lögð
fyrirfarandi tálmun við því, að drjúgur
hluti landsmanna gæti, að öðram skil-
yrðum uppfylltum, notið sama at-
vinnuréttar í sjávarútvegi eða sam-
bærilegrar hlutdeildar í þeirri
sameign, sem nytjastofnar á íslands-
miðum væra, og þeir tiltölulega fáu
einstaklingar eða lögaðUar sem hefðu
yfir að ráða skipum við veiðar í upp-
hafi umræddra takmarkana á fisk-
veiðum. Þegar allt væri virt yrði ekki
fallist á að til frambúðar væri heimUt
að gera þann greinarmun á mönnum.
Hið umdeUda ákvæði 5. gr. laga nr. 38/
1990 væri því að þessu leyti í andstöðu
við jafnræðisreglu 1. mgr. 65 gr.
stjómarskrárinnar og þau sjónarmið
um jafnræði sem gæta þyrfti við tak-
mörkun á atvinnufrelsi samkvæmt 1.
mgr. 75. gr. hennar.
Dómurinn 1998 hefur
fordæmisgildi
Héraðsdómur Vestfjarða var þeirr-
ar skoðunar að Hæstiréttur hefði í
þessum dómi, um stjómskipulegt gUdi
5. gr. laganna, einnig gefið tóninn um
gUdi 7. gr. Var í héraðsdóminum kom-
ið inn á efni 2. mgr. 7. gr. að veiðiheim-
Udum á þeim tegundum, sem heildar-
afli væri takmarkaður af, yrði
varanlega úthlutað til einstakra skipa.
Sagði í dóminum að veiðUieimildir
samkvæmt 7. gr. laganna væra með
þessum hætti varanlega bundnar við
skip jafnt og veiðiheimUdir sam-
kvæmt upphaflegri 5. gr. þeirra. I út-
hlutun varanlegra aflahlutdeUda við
gUdistöku fiskveiðistjómunarlaga
fælist því sama mismunun tengd fyrra
eignarhaldi á skipum og rakin væri í
forsendum Hæstaréttar í dóminum
1998.
Þá sagði ennfremur í niðurstöðu
héraðsdómsins að ekki yrði séð að
rökbundin nauðsjm hnigi tU þess að
lögbinda um ókomna tíð þá mismunun
við úthlutun aflamarks sem af þessu
leiddi enda yrði að telja að löggjafan-
um ætti að vera fært að móta reglur
sem til lengri tíma litið afnæmu hana,
jafnframt því að ná ofangreindu
markmiði að vemda fiskistofna. Þessa
hefði löggjafinn hins vegar ekki gætt.
Eftir þessu yrði ekki hjá því komist að
líta svo á að regla 2. mgr. 7. gr. laga nr.
38/1990 væri í andstöðu við jafnræðis-
reglu 1. mgr. 65. gr. stjómarskrárinn-
ar og þau sjónarmið um jafnræði, sem
gæta þyrfti við takmörkun á atvinnu-
frelsi samkvæmt 1. mgr. 75. grein
hennar, væra þessi stjómarskrárá-
kvæði túlkuð með sama hætti og gert
var í dóminum í máli Valdimars Jó-
hannessonar gegn íslenska ríkinu.
Ekki skorið úr um rétt til
aflaheimilda
Við flutning Vatneyrarmálsins fyrir
Hæstarétti í marsmánuði sl. deildu
aðilar Vatneyrarmálsins hart um
hvort Hæstiréttur hefði svarað því í
dóminum frá 1998 hvort ákvæði 7. gr.
stæðist stjómarskrána eins og Hérað-
sdómur Vestfjarða taldi.
Meirihluti Hæstaréttar kvað upp úr
um það með óyggjandi hætti í dómin-
um í fyrradag. Sagði í niðurstöðunni að
þegar málsatvik gerðust hefði Vatn-
eyrin BA haft almennt leyfi til fisk-
veiða í atvinnuskyni samkvæmt 5. gr.
laga nr. 38/1990. Með dómi Hæstarétt-
ar í máli Valdimars Jóhanessonar hefði
ekki verið tekin frekari afstaða til fisk-
veiðiheimilda en kröfugerð málsaðilans
gaf tilefni til enda hefði málið verið
höfðað til ógildingar á ákvörðun sjávar-
útvegsráðuneytisins en ekki til viður-
kenningar á rétti hans til að fá tiltekn-
ar aflaheimildir í sinn hlut. Hefði því
ekki verið skorið úr um hvort Valdimar
ætti rétt á aflaheimildum ef honum
hefði verið veitt almennt leyfi til veiða í
atvinnuskyni og eftir atvikum leyfi til
annarra veiða sem hann hafði óskað
eftir við ráðuneytið. Taldi Hæstiréttur
að samkvæmt þessu yrði ekki fallist á
þann skilning ákærðu að dómurinn frá
1998 hefði falið í sér úrlausn um stjórn-
skipulegt gildi 7. gr. laga nr. 38/1990.
Meirihlutinn taldi að þegar lögin um
stjóm fiskveiða væra virt í heild yrði að
leggja til grundvallar að við setningu
þeirra hefði löggjafinn metið það svo
að skipan fiskveiðistjómar eftir þeim
væri fallin til að þjóna áðumefndum
markmiðum 1. gr. þeirra. Þetta mat
væri á valdi löggjafans, þótt dómstólar
leystu úr því hvort lögin, sem reist
væra á því mati, samrýmist grandvall-
arreglum stjórnarskrárinnar. Þegar
litið væri til þeirra hagsmuna af at-
vinnu og fjárfestingum, sem bundnir
hefðu verið sjávarútvegi og til reynslu
og þekkingar því samfara, yrði að telja
að það hefði verið samrýmanlegt jafn-
ræðisrökum að deila takmörkuðum
heildarafla milli skipa, sem þá stund-
uðu viðkomandi veiðar, þótt löggjafinn
hefði átt úr fleiri kostum að velja.
Féllst meirihluti Hæstaréttar því ekki
á að þau sjónarmið, sem réðu ákvörðun
aflahlutdeildar við gildistöku laga nr.
38/1990, hefðu verið ómálefnaleg og
þannig leitt til mismununar í andstöðu
við grannreglu stjórnarskrárinnar um
jafnræði.
Ekki sama ómálefnalega
mismunun og í 5. gr.
í framhaldi af því sagði dómurinn
þetta: „Samkvæmt 5. gr. laga nr. 38/
1990, eins og henni var breytt með 1.
gr. laga nr. 1/1999, getur hver sá ís-
lenskur ríkisborgari, sem ræður yfir
skrásettu fiskiskipi með haffærisskír-
teini, hins vegar sótt um almennt veiði-
leyfi og nýtt sér heimild 1. mgr. 7. gr.
fyrmefndu laganna til veiða á tegund-
um sem ekki lúta heildaraflatakmörk-
unum. Hann getur að auki fengið afla-
heimildir í þeim tegundum, sem sæta
slíkum takmörkunum, með kaupum á
varanlegri aflahlutdeild eða aflamarki
til tiltekins tíma. Þessum skorðum á
aðgangi manna að nytjastofnum verð-
ur ekki jafnað til þeirrar ómálefnalegu
mismununar, sem hlaust af reglum 5.
gr. laga nr. 38/1990, sem áskildu veiði-
leyfi með hliðsjón af eignarhaldi á
skipum á tilteknum tíma án tillits til
þess hvort nauðsyn bar til afla-
takmarkana og lokuðu þannig í megin-
atriðum aðgangi manna að atvinnu-
greininni."
Af þessu má Ijóst vera að Hæsta-
réttardómurinn í Vatneyrarmálinu
hefur einn þýðingu um stjómskipulegt
gildi 7. gr. laga 38/1990.
Enginn bótaréttur
Um framsal aflaheimilda segir
meirihluti Hæstaréttar í niðurstöðu
sinni: „Þótt gerðar hafi verið ýmsar
breytingar á lögunum, sem áhrif hafa
haft á úthlutun aflaheimilda, er grann-
ur fiskveiðistjórnar enn sá sami og í
öndverðu. I því hlýtur að felast að
löggjafinn meti þessa skipan svo, að
upphaflegu rökin að baki henni eigi
enn við. Sú tilhögun að aflaheimildir
séu varanlegar og framseljanlegar
styðst að auki við þau rök að með
þessu sé mönnum gert kleift að gera
áætlanir um starfsemi sína til lengri
tíma og auka eða minnka aflaheimildir
sínar í einstökum tegundum eftir því,
sem hentar hveiju sinni. Era lögin að
þessu leyti reist á því mati, að sú hag-
kvæmni, sem leiði af varanleika afla-
hlutdeiidar og heimildum til framsals
hennar og aflamarks, leiði til arðbærr-
ar nýtingar fiskstofna fyrir þjóðarbúið
í samræmi við markmið 1. gr. lag-
anna.“
Segir ennfremur að til þess verði og
að líta að samkvæmt 3. málslið 1. gr.
laganna myndi úthlutun veiðiheimilda
ekki eignarrétt eða óafturkallanlegt
forræði einstakra manna yfir þeim.
Aflaheimildir séu þannig aðeins varan-
legar í þeim skilningi að þær verði
hvorki felldar niður né þeim breytt
nema með lögum.
Rétt er að stalda við þessa síðustu
setningu. í leiðara Morgunblaðsins í
gær var sett fram sú skoðun að í þess-
um orðum Hæstaréttar fæhst að yrði
lögum um fiskveiðistjómun breytt og
veiðiheimildir afnumdar með hæfíleg-
um aðlögunartíma ættu handhafar
veiðiheimilda engan bótarétt á hendur
hinu opinbera. Vart verður talið að
þama sé of djúpt í árinni tekið. Leiðir
það svo hugann að þeim áhrifum sem
afnám aflaheimilda gæti haft á sjávar-
útvegsfyrirtæki og þar með á fjár-
málamarkaðinn, þ.e. ef engar bætur
kæmu fyrir.
Stefnubreyting?
í niðurstöðu Hæstaréttar segir síð-
an að Alþingi geti í skjóli valdheimilda
sinna kveðið nánar á um réttinn til
fiskveiða, bundið hann skilyrðum eða
innheimt fyrir hann frekara fégjald en
nú er gert vegna breyttra sjónarmiða
um ráðstöfun þeirrar sameignar ís-
lensku þjóðarinnar sem nytjastofnar á
íslandsmiðum era.
Gunnar G. Schram lagaprófessor
sagði í viðtali við Morgunblaðið í gær
að honum hefðu komið þessi orð á
óvart að það væri alfarið á valdi Al-
þingis að meta gildi laganna. „Og í
raun hvort þau samrýmdust stjóm-
skipunarlögum landsins því dómstólar
hafa það hvald að meta hvort lög sam-
rýmist grandvallarreglum stjórnar-
skrárinnar," sagði Gunnar.
Álit meirihluta Hæstaréttar var því
það að mat löggjafans væri reist á mál-
efnalegum forsendum. Ekki væra efni
til þess að því mati yrði haggað af dóm-
stólum. Yrði að leggja til grandvallar
að úthlutun aflaheimilda eftir 7. gr.
laga nr. 38/1990 fullnægði jafnræðis-
reglu 1. mgr. 65. gr. stjórnarskrárinn-
ar og þeim sjónarmiðum um jafnræði
sem gæta þyrfti við takmörkun at-
vinnufrelsis samkvæmt 1. mgr. 75. gr.
hennar.
Meirihluti Hæstaréttar gengur því
ekki eins langt og minnihlutinn (2
dómarar) og dómurinn frá 1998, að
segja að lagaákvæði standist ekki
stjómarskrána. Á undanfömum áram
og áratugum hefur rétturinn nokkram
sinnum komist að gagnstæðri niður-
stöðu, að lagaákvæði brjóti gegn
grandvallarlögum. Bogi Nilsson ríkis-
saksóknari lagði áherslu á það í mál-
flutningi í Vatneyrarmálinu að Hæsti-
réttur Dana hefði einungis einu sinni
komist að slíkri niðurstöðu. Velta má
fyrir sér hvort á einhvem hátt megi
skilja dóminn í fyrradag svo að um
stefnubreytingu sé að ræða hjá æðsta
dómstól íslensku þjóðarinnar í þessum
efnum.
Sératkvæðin
afdráttarlaus og skýr
Sératkvæði geta veikt fordæmis-
gildi dóma. Skal hér ósagt látið hvort
það eigi við um sératkvæðin í Vatneyr-
armálinu. Virðast deildar meiningar
vera um það hjá þeim sem hafa tjáð sig
um dóminn.
Því verður hins vegar ekki á móti
mælt að orðalag sératkvæðanna í mál-
inu er afdráttarlaust og skýrt. Guðrún
Erlendsdóttir og Haraldur Henrysson
telja að um skýlausa mismunun sé að
ræða sem sé ómálefnaleg og ósa-
mrýmanleg skírskotun til heildarhags-
muna, sem fram komi í 1. gr. laga nr.
38/1990, og era þeirrar skoðunar að
ákvæði 7. gr. laga nr. 38/1990 um út-
hlutun aflaheimilda séu í andstöðu við
jafnræðisreglu 1. mgr. 65. gr. stjómar-
skrárinnar og atvinnufrelsisákvæði 1.
mgr. 75. gr. hennar. Geta þau þess sér-
staklega að síðastnefnda ákvæðið eigi
rætur að rekja til þess að nauðsynlegt
þótti að koma í veg fyrir einokunar-
stöðu innan atvinnugreina og tryggja
þar eðlilega nýliðun. Ekki verði á það
fallist að markmiðum laga nr. 38l'1990
verði ekki náð án þeirrar augljósu mis-
mununar og skerðingar á atvinnufrelsi
sem felist í áskilnaði 7. gr. þeirra.
Þá telur Hjörtur Torfason í sérat-
kvæði sínu að löggjöfin sé háð alvar-
legum annmörkum sem hljóti að
veikja mjög þá stöðu hennar þegar lit-
ið er lengra en til skamms tíma.
Stenst 7. gr. ákvæði Mannrétt-
indasáttmála Evrópu?
Eiríkur Tómasson lagaprófessor
sagði í Morgunblaðinu í gær að með
dóminum í Vatneyrarmálinu hefði
komið í ljós hvers vegna dómurinn í
desember 1998 hefði verið jafn óskýr
og tvíræður og raun bar vitni. Hefði
það einfaldlega stafað af því að þann
dóm skipuðu fimm dómarar. Tveir
þeirra hefðu verið þeirrar skoðunar að
núverandi skipan fiskveiðistjómunar
stæðist ákvæði stjómarskrár um jafn-
ræði, tveir á algjörlega öndverðum
meiði og sá fimmti virtist hafa haft af-
stöðu þar mitt á milli. Þessi orð
prófessorsins verða tæpast skilin á
annan veg en þann að af niðurstöðu
einstakra dómara í Vatneyrarmálinu
megi ráða að úrlausnin í desember
1998 hafi verið eins konar málamiðlun
á milli þeirra.
Jónatan Þórmundsson lagaprófes-
sor virðist taka meira af skarið en aðr-
ir lagaprófessorar í ummælum um nið-
urstöðu málsins. í Morgunblaðinu í
gær segist hann telja að refsiheimild-
irnar hafi ekki verið svo skýrar að þær
fengju staðist samkvæmt stjómar-
skránni án nokkurs skynsamlegs vafa.
Því hallast hann fremur að réttmæti
sératkvæðis Guðrúnar og Haraldar.
Þá segir Jónatan að hugleiðingar í at-
kvæði meirihlutans um hvernig breyta
megi fiskveiðikerfinu bendi til þess að
rétturinn hafi verið í nokkram vafa um
gildi jafnræðisreglunnar.
Að þessu margumtalaða dómsmáli
loknu stendur ekki einungis eftir sú
spurning hvemig löggjafinn muni taka
á málum. Má í því sambandi vísa til
orða Jónatans Þórmundssonar að sú
spuming vakni hvort unnt sé að láta
reyna á stjómskipulegt gildi 7. gr. í
einhverju annars konar máli og hvort
þessi niðurstaða sé bindandi í einka-
máli. Auk þess sé sá möguleiki fyrir
hendi að láta reyna á ákvæði Mann-
réttindasáttmála Evrópu.
EITT af því sem einkennt hefur um-
ræðu hérlendis um umhverfismál á
undanfomum árum er nýrómantísk
þjóðemishyggja, þar sem náttúra
landsins tekur á sig ósnertanlegan
helgiblæ. Þetta kom fram í máli Frið-
riks Sophussonar, forstjóra Landsvir-
kjunar, á samráðsfundi fyrirtækisins í
gær. Sagði Friðrik afar mikilvægt að
þeim sem hafi verið falið að nýta auð-
lindir landsins væri ljóst hvað byggi að
baki þessum sjónarmiðum.
„Okkur er öllum ljóst að starfsemi
Landsvirkjunar hlýtur að hafa áhrif á
náttúrana. Þess vegna skiptir afar
miklu máli að framkoma fyrirtækisins
yið umhverfið njóti almenns skilnings.
Ég leyfi mér að fullyrða að Lands-
virkjun gengur um landið og skilar sín-
um verkefnum þannig að til fyrir-
myndar er,“ sagði Friðrik
Friðrik sagði í ræðu sinni á fundin-
um að virkjunarframkvæmdir í jöku-
lánum norðan Vatnajökuls væra ein-
ungis hagkvæmar ef stór notandi væri
tilbúinn að kaupa alla orkuna frá fyrsta
degi. Þess vegna skipti mjög miklu
máli hve mikil staðfesta væri í málinu
af hálfu þeirra aðila sem ætla að
byggja og reka álverið í Reyðarfirði.
„Ekki er ætlun mín að leggja dóm á
það hér, en óneitanlega hlýtur það að
benda til þess að alvara sé í málinu
þegar þeim eindregnu tilmælum er
beint til okkar að kanna nýja virkjun-
arröð vegna þess að stærra álver sé
hagkvæmara í rekstri."
Forstjóri Landsvirkjunar sagði enn-
fremur að fyrirtækið myndi ásamt
Ferðafélagi Islands og Náttúravemd
ríkisins í samstarfi við heimamenn
annast landvörslu í sumar á fyrirhug-
uðum virkjanasvæðum norðan Vatna-
jökuls í því skyni að fræða ferðamenn
og koma í veg fyrir of mikinn átroðning
á viðkvæmustu svæðin.
Þráin eftir ættjörðinni
Guðmundur Hálfdanarson, prófess-
or í sagnfræði, hélt erindi á fundinum
þar sem hann ræddi tengsl þjóðernis-
stefnu og náttúrasýnar Islendinga írá
upphafi 19. aldar til samtíðar okkar.
Guðmundur sagði að engan þyrfti að
undra hversu gríðarlega sterk tengsl
ríki milli íslenskrar náttúra og þjóð-
emisvitundar. „Þráin eftir ættjörðinni,
sem annaðhvort hefiu- alið þjóðina
mann fram af manni, eða sem þjóðin
telur réttmæta og helga eign sína, ein-
kennir allar þjóðemissinnaðar kenn-
ingar hvar sem er í heiminum. Hér býr
annars vegar að baki sú tilfinning að
þjóðin þurfi að eiga sér samastað, eiga
með sig sjálf á ákveðnum bletti sem
hún helgar sér einni. Hins vegar er sú
skoðun útbreidd að þjóðin mótist af því
umhverfi sem hún býr í, oft er sagt að
menning og hugarfar nærist af þeim
náttúralegu skilyrðum sem ættjörðin
setur þjóðinni,“ sagði hann.
Guðmundur benti á að allt frá upp-
hafi íslenskrar þjóðemisbaráttu hafi
landið leikið stórt hlutverk í sjálfsvit-
und íslendinga. Ræddi hann um róm-
antíska nytjahyggju, sem hann nefndi
svo, en í henni hefðu skáldin mært feg-
urð og mikilfengleik náttúrannar um
leið og þau veltu fyrir sér hvemig
mætti best nýta hana þjóðinni til hags-
bóta.
Guðmundur sagði að snemma á 19.
öld hefði ísland sannarlega verið ein-
angrað og fjarri solli umheimsins, en
við upphaf 21. aldar hefðu íslendingar
hins vegar að fullu gengið inn í samfé-
lag þjóðanna, um leið og samfélagið
hefði fengið sama svipmót og önnur
vestræn iðnaðarsamfélög
„Við ný aldamót hefur draumsýn
aldamótakynslóðarinnar síðustu um
hægara líf, nægan mat og lífsöryggi
snúist upp í andhverfu sína, þegar eitt
helsta heilsufarsvandamál þjóðarinnar
er orðið offita og erfiðasta vandamál
landbúnaðar er offramleiðsla. Lengst
af hefur þó ríkt nokkuð almenn sátt á
íslandi um að fjölbreyttari nýting auð-
linda náttúrannar væri undirstaða vax-
andi velmegunar í landinu, og fáir hafa
borið brigður á það að kjör þjóðarinnar
þurfi að bæta hversu góð sem þau ann-
ars þegar era orðin.“
Hann bætti við að af umræðunni að
undanfómu mætti ráða að nokkurt hik
væri komið á íslendinga í þessum efn-
um. Stórir hópar landsmanna hefðu
snúist gegn áformum um virkjanir og
verksmiðjur á þeirri forsendu að þær
komi til með að spilla hinni hreinu og
óspjölluðu náttúra landsins.
„Nú þykja þeir þættir í íslenskri
náttúru sem áður þóttu ógnvekjandi,
eða hreint og beint Ijótir, s.s. óræktan-
legir sandar, hraun og eldíjöll, sérstak-
ur vottur um ísland og íslenskt eðli og-
þá krafta sem móta þjóðareðlið. Án
þess að ég geti rökstutt þá skoðun mína
nákvæmlega segir skynsemin mér að
formæður okkar og forfeður, sem
drógu fram lífið við þröngan kost í köld-
um og saggafullum torfhúsum, hafi
tæpast búið við þann munað að líta
óbyggðir og eyðisanda rómantískum
augum. í þeirra huga vora feitir dilkar
af fjalli og velgróin tún það fegursta
sem fyrir augun bar, einfaldlega vegna
þess að það vora þau gæði sem þau
helst sóttust eftir,“ sagði Guðmundur.
Jóhannes Geir Sigurgeirsson,
stjómarformaður Landsvirkjunar,
gerði á fundinum grein fyrir nýju
stefnuskjali Landsvirkjunar og vinnu
sem væri í gangi hjá fyrirtækinu varð-
andi nýtt skipurit sem byggðist á
stefnuskjalinu.
í stefnuskjalinu kemur m.a. fram að
Landsvirkjun hyggist taka virkan þátt
í breytingum á skipulagi orkumála og
nýta möguleika í fjarskiptum og upp-
lýsingatækni til hagsbóta fyrir fyrir-
tækið og viðskiptavini þess. I ræðu
sinni vék Jóhannes orðum sínum að
samkeppni á íslenska raforkumarkaðn-
um.
„Ekki ætla ég að neita því að í því
markaðshagkerfi sem við búum við og
hefur óumdeilanlega fært okkur mikla
hagsæld er samkeppnin veigamikiR
drifkraftm-. Hitt er jafn Ijóst að í því
umhverfi sem nú er að skapast í ís-
lensku atvinnulífi, þar sem stefhir í að í
mörgum greinum verði aðeins eitt til
tvö meginfyrirtæki, meðal annars til að
skapa stöðu á erlendum mörkuðum, þá
er það óhklegt að það geti verið hag-
kvæmt að skipta raforkugeiranum upp
í margar einingar," sagði hann. >