Morgunblaðið - 06.06.2000, Blaðsíða 44

44 ÞRIÐJUDAGUR 6. JÚNÍ 2000
MORGUNBLAÐIÐ
Um staf-
krókaleyf-
ishafa
S
Út á hvaðganga íslensk frœði
eiginlega?
Eg býst við að spurn-
ingin í kynningunni
hér að ofan sé ofar-
lega í huga margra
þeirra sem voru við-
staddir doktorsvörn Ólínu Þor-
varðardóttur í Hátíðarsal Háskóla
í slands á laugardaginn. Þar varði
Ólína nýútkomið rit sitt, Brennu-
öldin. Galdur oggaldratrú ímál-
skjölum ogmunnmælum (Há-
skólaútgáfan 2000). Efni ritsins er
afar hnýsilegt en tilgangur þess
„er iýrst og fremst sá, að skyggn-
ast inn í aðstæður og atburði 17du
aldarinnar, kanna hvort eða á
hvem hátt alþýðuviðhorf og lærð
hugmyndafræði náðu að skapa
skilyrði fyrir þau galdramál sem
hér voru háð fyrir dómstólum og
umfang þeirra,“ eins og höfundur
segir í inngangi. Fram kom í sam-
tali við Ólínu hér í Morgunblaðinu
á laugardag-
VIÐHORF
Eftir Þröst
Heigason
inn að ýmsar
söguskekkjur
séu leiðréttar í
ritinu, bæði
hvað varðar fjölda galdramála,
forsendur þeirra og réttargæslu.
Þá rekur hún einnig og rannsakar
hvemig galdur birtist í andlegum
afurðum þjóðarinnar, bæði fom-
bókmenntum íslendinga og
munnmælum þeim sem sköpuðust
um galdur og íslenska galdra-
menn þegar frá leið atburðum.
Með því móti metur hún ólíkt við-
horf alþýðu og yfirvalda til galdra-
iðjunnar sjálfrar, sem og þá hug-
myndaþróun sem átti sér stað, og
viðhorfsbreytingu gagnvart galdri
og galdramönnum. Hún sýnir svo
fram á að misræmi er á milli
sagnageymdarinnar og sagn-
fræðilegra heimilda, það er al-
þingisdóma og héraðsdóma í
galdramálum hérlendis.
Margt fleira í riti Ólínu vekur
athygli, ekki síst sá þáttur þess
sem snýr að hugarfari brennuald-
armanna, valdatengslum í ís-
lensku samfélagi þessa tíma og
eðli galdurs og galdraofsókna.
Virtust ýmsar slíkar áhugaverðar
sþumingar vera augljóst um-
ræðuefni við doktorsvömina enda
mætti þangað mikill fjöldi manna.
Vömin hófst samkvæmt vepju
með kynningu doktorsefnis á riti
sínu, efni þess, efnistökum og
helstu niðurstöðum. Vakti Ólína
meðal annars máls á þeim atriðum
sem hér hafa verið nefhd og lá beint
við að andmælendur hennar tveir,
dr. Sverrir Tómasson og dr. Bo Al-
mqvist, tækju þau upp og ræddu
meginniðurstöður ritsins. And-
mælendur vora á öðra máli og
beindu augum sínum fyrst og
fremst að formlegum frágangi rits-
ins, heimildarýni doktorsefnis og
hugtakanotkun. Kom ýmislegt í at-
hugasemdum andmælenda megin-
eíhi og -niðurstöðum ritsins lítáð
við, eins og þeir bentu stundum á
sjálfir, en sumt af því var samt afar
athyglisvert, þó fyrst og fremst
vegna þess að það varpaði ljósi á
ákveðna togstreitu sem virðist hijá
íslensk fræði. Reyndar gerðist sá
fáheyrði atburður að einn úr dokt-
orsnefndinni sem skipuð var Ólínu
til ráðuneýtis við gerð ritgerðarinn-
ar, dr. Einar Gunnar Pétursson,
kvaddihér hljóðs við vömina og
setti fram efasemdir um að ritgerð-
in væri unnin og frágengin sam-
kvæmt ströngustu kröfum fræð-
anna.
Sverrir og Einar Gunnar, sem
báðir era sérfræðingar á Stofnun
Arna Magnússonar, gerðu miklar
athugasemdir við framsetningu
heimildaskrár ritsins sem þeir
töldu ekki greina heimildir í rétta
flokka, auk þess sem hún væri
morandi í prentvillum. Kallaði
Sverrir heimildaskrána
„óskapnað". Einar Gunnar sagði
heimildaskrána stangast á við
vinnubrögð sem kennd væra nem-
endum á fyrsta ári við heimspeki-
deild Háskóla íslands og lýsti efa-
semdum um að sú kennsla stæðist
kröfur fyrst doktorsefni kynnu
ekki til verka. Báðir töldu þeir
Sverrir og Einar Gunnar að heim-
ildarýni doktorsefnis væri ábóta-
vant. Taldi Einar Gunnar nokkur
dæmi þess að Ólína styddist ekki
við elstu tiltæku handrit að textum
sem hún notaði. Ennfremur nefiidu
þeir dæmi þess að tilvitnanir væra
ekki teknar rétt upp. Sagði Einar
Gunnar að slík vinnubrögð bentu
til ónákvæmni sem rýrði gildi rits-
ins.
Ólína andmælti þessum athuga-
semdum og benti á að heimilda-
skráin væri unnin samkvæmt til-
settum reglum og í fullu samráði
við tilsjónarmenn hennar. Að auki
sagðist hún hafa borið ritgerðina
undir Sverri á vinnslutíma hennar
og ekki fengið neinar athugasemdir
frá honum um uppsetningu heim-
ildaskrár. Hún benti á að fræði-
menn væra sammála um að engiri
efnislegur munur væri á elstu
handritum þeirra texta sem hún
notaði í ritgerð sinni og yngri hand-
ritum. Þess vegna skipti það ekki
höfuðmáli við hvaða handrit væri
stuðst í rannsókn á borð við sína.
Bo Almqvist sagðist ekki hafa
lagt áherslu á að leita að prentviil-
um eða ónákvæmni í tilvitnunum
en hóf þó andmæli sín á nokkram
athugasemdum um framsetningu
og frágang ritsins. Taldi hann til
dæmis að notkun á töflum og lík-
önum í ritinu bæri vitni um vantrú
á miðlunarhæfni orðsins og kallaði
slíkt fræðatísku sem ekki bætti
miklu við. Annars fjallaði Alm-
qvist aðallega um þann þátt rann-
sóknarinnar sem snýr að þjóðsög-
um og vitnisburði þeirra um
galdur hér á landi. Gerði hann at-
hugasemdir um hugtakanotkun
Ólínu hvað þetta varðar.
Hér er auðvitað ekki rúm til
þess að rekja nákvæmlega at-
hugasemdir andmælenda. Þeir
komu allir víðar við en hér hefur
verið rakið. En burtséð frá því að
hvorki Sverrir né Almqvist virtust
taka gagnrýna afstöðu til megin-
efnis og -niðurstaðna ritsins sem
til vamar var hlýtur það að vekja
áleitnar spumingar hvers vegna
alvarlegustu athugasemdimar
sem gerðar era við doktorsrit í ís-
lenskum fræðum snúist um jafn
sjálfsögð atriði og gerð heimilda-
skrár, prentvillur og meðferð
heimilda. Mætti ætla að doktorsrit
ætti að gefa tilefni til annars kon-
ar umræðu.
í raun er þetta orðaskak um
stafkróka hlálegt og ekki hægt að
bjóða doktorsefni sem hefur unnið
að verkefni sínu undir stjóm
fróðra manna í mörg ár upp á ann-
að eins. Því miður endurspeglar
það samt ákveðna togstreitu innan
íslenskra fræða þar sem staf-
krókaleyfishafar neita að skilja þá
sem vilja hugsa stærra.
LISTIR
Halldór B. Runólfsson
„TV dinner“, eitt af verkunum sem Sarah Lucas vann á staðnum fyrir sýninguna „Strákapör 69“ eða „Blá“.
Strákapör 69
MYNDLIST
NýIislasafnið,
Vatnsstíg 3b
BLÖNDUÐ TÆKNI
ANGUS FAIRHURST,
MICHAEL LANDY,
SARAH LUCAS OG
GILLAN WEARING
Til 2. júlí. Opið þriðjudaga til
sunnudaga frá kl. 14-18.
BRESK list hefur stöðugt verið
að sækja í sig veðrið frá því að mód-
emisminn leið undir lok og myndlist
fór að þróast aftur til nýraunsæis.
Það byrjaði eins og kunnugt er með
popplistinni, en síðan eignuðust þeir
legíó af minimalistum og post-min-
imalistum, og prýðilega hugmynd-
listarmenn. Eg held að enginn geti
þó verið mér ósammála um það að
höggmyndalist hafi verið þunga-
miðjan í breskri myndlist. Þar hafa
Bretar skarað fram úr með svo eft-
irminnilegum hætti að engin þjóð
hefur staðið þeim á sporði á liðnum
áratugum.
Vandamál Breta var til skamms
tíma fólgið í vantrú þeirra á listræn-
an mátt sinn og megin. Það tengdist
blendinni afstöðu þeirra til menn-
ingar. Þótt þeir hafi sýnt efnalegri
og áunninni stéttskiptingu meiri
þolinmæði en flestar aðrar þjóðir í
Vestur-Evrópu hefur þolinmæði
þeirra gagnvart menningarlegri
stéttskiptingu verið langtum minni
en gerist og gengur á meginlandi
Evrópu. Þannig máttu aðall og auð-
menn aka um í sérsmíðuðum glæsi-
kerrum - Rolls Royce og Bentley -
og halda húsþjóna í röndóttu vesti,
en vei þeim ef þeir þóttust hafa
smekk fyrir einhverju öðru og há-
leitara en almenningur. Menn máttu
í hæsta lagi sýna listrænni sérvisku
amatöráhuga. Ef þeir ætluðu sér
hærra upp í Babelsturninn beið
þeirra gjarnan háð og spott. Af því
fékk Hándel að súpa seyðið þegar
John Gay svaraði hátíðlegum óper-
um hans með sinni frægu „Betlara-
óperu“.
Ef til vill var það þessi staðreynd
sem gerði skemmtunina að sterk-
ustu listgrein Breta. Hin heilaga
þrenning í listheimum Sameinaða
konungdæmisins - og sú sem tókst
að leggja heiminn að fótum sér svo
um munaði - er kompóneruð af
Shakespeare, Chaplin og Bítlunum.
Það er með öðrum orðum leikhúsið,
kvikmyndaverið og hljóðverið sem
kalla verður háborg breskrar listar
fyrr og síðar, enda segja sumir að
þjóðin sé fædd á fjölunum. Vilji
maður vera andstyggilegur má velta
því fyrir sér hvort margrómaður
áhugi Breta á gulu pressunni sé
ekki bara angi af ofurást þeirra á
öllu neðanmáli sem kviknar í sviðs-
ljósinu? Alltént er eitthvað af-
spyrnuþjóðlegt við „Puerile 69“ -
„Strákapör 69“, öðru nafni „Blá“ -
vitanlega í jákvæðri merkingu orðs-
ins. Stöllumar Sarah Lucas og Gill-
ian Wearing eru valkyrjur af líkum
meiði og Sally Phillips og stöllur
hennar í „Smack the Pony“; harð-
soðnar, beinskeyttar og hiklausar.
Karlarnir í hópnum, þeir Fairhurst
og Landy, eru í stöðu fylgisveina og
hjálparkokka þótt þeir eigi vissu-
lega drjúgan þátt í heildinni þegar
öll kurl koma til grafar. Vandi okkar
heimamanna er hversu treglega við
viðurkennum að gróteskan eigi jafn-
framt rétt á sér í myndlistinni.
Hingað til hefur okkur verið kennt,
ljóst og leynt, að myndlist skuli vera
pen og þokkaleg, og inn á það höfum
við gengist, ekki síst vegna þess að
við hugsum okkur myndlist yfirleitt
sem notalegt veggjaskraut í heima-
húsi.
En engri slíkri smekkvísi er til að
dreifa á sýningu fjórmenninganna;
þar eru engar blúndur eða knippl-
ingar eins og fram kemur í fjórum
áletruðum kassaverkum Michael
Landy, „No frills", sem mynda eins
konar leiðarstef sýningarinnar því
að þau eru nánast í hverjum sal. Það
er ekki aðeins að öllum viðteknum
gildum sé snúið við líkt og á kjöt-
kveðjuhátíð heldur er þeim sparkað
í allar áttir. I þeim efnum er Sarah
Lucas hreinn snillingur. Hvarvetna
skín í karlhatrið í frjálslega sam-
settum höggmyndum hennar, og
kjósi einhver að misskilja sending-
una eru hráar nafngiftir hennar til
þess fallnar að koma áhorfendum á
réttan sporbaug. Þær eru kapítuli
út af fyrir sig og gefa samsetningun-
um í raun ekkert eftir.
Flúrljósum er stungið eins og at-
geir gegnum rúmdýnur og skápum
og sófum er umbreytt í táknrænan
orrastuvöll kynjanna.
Samvinnuverkefni hópsins eru
stórir, bláir klefar, nokkurs konar
rými sem fyllir út í rýmið, annað
hvort með skrautlegu hjónarifrildi
glymjandi að hurðarbaki eða einni
af grafískum teiknimyndum Fair-
hurst, sem gestir geta fylgst með í
gegnum rifu á klefanum. Teikni-
myndirnar eru sér á parti; sumpart
einS og gamaldags, slitnar og frum-
stæðar útgáfur með flöktandi ljósi
og tilheyrandi vélarsuði. Myndefnið
eru líkamningar, fætur samgrónir
við aðra fætur á mjöðmunum, sem
hnita hringa á skrifstofustólum.
Þessi kynlegi vanskapnaður verð-
ur vart einangraður frá kjúkling-
num sem hangir lotlegur og leginn
utan á bláa klefanum á pallinum.
Sjálfur vísar kjúkhngurinn til
ljósmyndanna af stjórn og starfs-
mönnum Nýlistasafnsins, sem Gill-
ian Wearing hefur klippt í þrennt og
skeytt vitlaust saman á annarri hlið
klefans. Þarna hanga aðstandendur
safnsins eilítið eins og vanskapaðir
kjúklingar. í gryfjunni er Wearing
öllu alvörugefnari, en þar heldur
hún áfram hugmyndinni frá árinu
1994; „Confess All on Video. Don’t
worry you’ll be in disguise“, þar sem
hún auglýsti eftir fólki í tímaritinu
Time Out til að leysa frá skjóðunni
um dýpstu leyndarmál sín en hafa
ekki áhyggjur því að andlitið væri
falið á bakvið grímu.
„Trauma" - ljósmyndaröð og
myndbandsverk - byggir á játning-
um fimm ónefndra einstaklinga sem
skýla sér á bakvið grímur og lýsa
grimmd eineltis og heimilisofbeldis.
Skjánum er komið fyrir í heima-
smíðuðum klefa þar sem einn kemst
fyrir í einu. Þannig upplifir gestur-
inn sig eins og prest sem hlustar á
játningar sóknarbarna sinna án
þess að vita hver þau eru. Við hlið-
ina á heimasmíðuðu bíói Fairhurst;
„Broken/Unbroken“, fataskáps-
höggverki Lucas; „I know what you
like in your wardrobe“ og „No frills
#4“ eftir Landy, tekst Wearing að
læða inn harmrænu andrúmslofti
sem óneitanlega hefur áhrif á öll
verkin í gryfjunni.
Reyndar er það svo að því oftar
sem sýning fjórmenninganna er
skoðuð, þeim mun augljósari verður
munurinn á sölunum og virkni verk-
anna í þeim. Ef til vill er SÚM-sal-
urinn fyndnastur því að þar er sam-
skiptum kynjanna lýst með
gráglettnustum hætti. „Sjónvarps-
kvöldverður" Lucas og „Handverk“
þeirra Landy og Wearing lýsa nota-
legu heimilislífi frá nýstárlegu sjón-
arhorni. I síðarnefnda verkinu er
brúðuleikhús barnatímans í
sjónvarpinu látið lýsa „ástum sam-
lyndra hjóna“.
„Strákapör 69“ eða „Blá“ er enn
ein rósin í hnappagat Péturs Ara-
sonar, en hann er sýningarstjóri og
aðalskipuleggjandi framtaksins.
Eins og kunnugt er stendur hann nú
einnig í ströngu við að koma saman
yfirlitssýningu á einkasafni sínu í
sölum Listasafns Kópavogs. Sú hug-
mynd hans að leiða saman hesta
Lucas og Wearing, ásamt meðreið-
arsveinunum Fairhurst og Landy,
gæti vart verið betur tímasett. Þá
eru brotin í sýningarskrá úr viðtöl-
um og greinum helguðum lista-
mönnunum ákaflega upplýsandi.
Hið sama verður því miður ekki sagt
um texta Richard Shone. Hann er
glötuð og gagnslaus tilraun til að
bregða Ijósi á breska list liðins ára-
tugar. Synd að fóma svona stórum
hluta skrárinnar í þennan tætings-
lega langhund. Þá má segja að það
sé löngu orðið tímabært að helstu
söfn landsins gefi út skrár með jafn-
hliða texta, íslenskum og enskum.
Það eru nefnilega ekki lengur ís-
lenskumælandi menn einvörðungu
sem sækja heim söfnin okkar.
Halldór Björn Runólfsson