Morgunblaðið - 01.07.2000, Blaðsíða 34

34 LAUGARDAGUR 1. JULÍ 2000 VIKU IM MORGUNBLAÐIÐ

A slóðum Ferðafélags Islands
Ljósmynd/Ágúst H. Bjamason
Lengst frammi í dölum víða á Norðurlandi vex enn birki og er hið vöxtulegasta. í Karls-
drætti norður úr Hvítárvatni er gróskumikið kjarr og í Þverbrekknamúla skammt suður af
Kjalfelli hafa stöku birkiplöntur fundist. Myndin er tekin í Fögruhlíð í Austurdal, Skaga-
firði.
Flár nefnast mýrlendi með bungumynduðum rústum; innan í þeim er sífreri en á milli þeirra
eru smátjarnir og fífusund. Þar sem rústir myndast er úrkoman fremur lítil og meðalárshiti
lægri en 0° C. Myndin er tekin á Fljótsdalsheiði.
Foldarskart
Fólk leiðir oft hugann að plöntum á göngu
sinni um óbyggðir landsins og undrast þann
mikla lífsþrótt, sem býr 1 mörgu smáblómi,
sem skrýðir holt off hæðir. Að kvöldi dags
leita menn í náttstað, þar sem þögn og
kyrrð ríkir um gróðurbreiður, en slíka un-
aðsreiti má fínna víða um hálendið. Ágúst
H. Bjarnason fjallar hér um gróður og líf
plantna á hálendi íslands.
Ekki þarf að
fara mörgum
orðum um,
hvað gróður á
hálendi - og
einnig á lág-
lendi - hefur far-
ið illa, svo að nú er
hann ekki nema svipur hjá sjón.
Um þetta vitna ótal heimildir, svo
að víst er, að gróður á meginhluta
hálendisins hefur eyðzt á liðnum
öldum. Þótt mörgum þyki oft og tíð-
um heldur harðhnjóskulegt á fjöll-
um uppi, eru aðstæður ekki verri en
svo, að tæpur helmingur af háplönt-
um landsins nær að vaxa í allt að
500 metra hæð yfir sjó, enda búa
plönturnar yfir ótrúlegri lífsorku og
aðlögunarhæfni. Gróðurlendin, sem
enn eru eftir, eiga þó mörg í vök að
verjast víðast hvar vegna ytri afla,
einkum ágangs vatns og vinda, sem
náð hafa undirtökunum vegna beit-
ar búsmala og annarrar nýtingar.
í upphafi er rétt að benda á tvö
grundvallarhugtök, flóru og gróður,
sem mikill ruglingur er á, bæði í rit-
um og tali fólks. Með orðinu flóra er
átt við plöntutegundir, sem vaxa á
ákveðnu svæði án tillits til þess líf-
félags, sem þær lifa í. Þannig tákn-
ar flóra íslands allar tegundir
plantna, sem vaxa hérlendis. Orðið
getur einnig táknað bók eða skrá
yfir þessar tegundir. Gróður merkir
á hinn bóginn líffélagið, sem plönt-
urnar mynda, án tilUts til einstakra
tegunda.
Gróðurlendi
Eins og öllum er kunnugt dreifa
plönturnar sér ekki jafnt yfir landið
heldur hópa ákveðnar tegundir sig
saman og mynda viss gróðurfélög.
Tegundasamsetningin breytist
stöðugt frá einum stað til annars
eins og augljóst er, þegar haldið er í
átt inn til landsins og hæð yfir sjó
eykst.
Það er kunnara en frá þurfi að
segja, að lofthiti lækkar að öðru
jöfnu með vaxandi hæð. Þessi hita-
lækkun nemur 0,5 eða 0,6 °C fyrir
hverja 100 metra, en er svolítið
breytileg bæði eftir landshlutum og
árstíðum. Þó svo að á móti komi að
hiti vaxi sums staðar um 2,5 °C fyr-
ir hverja 100 km, sem farið er frá
sjó í heitasta mánuði ársins, júlí,
setur framangreind hitalækkun
mark sitt á gróður og líf plantna
Blóm plantna eru gerð þannig, að geislar sólar nýtist sem best. Myndin
sýnir holtasóley.
eftir því sem ofar dregur. Óvíst er
hvar setja skuli mörk á milli gróð-
urs á láglendi og hálendi. Þau eru
sjaldnast skörp, en Steindór Stein-
dórsson, sem manna lengst athug-
aði gróður landsins, taldi að miða
mætti við það, hvar stinnastör leys-
ir mýrastör af hólmi í votlendi, en
það er víðast hvar við 300 til 400
metra hæð yfir sjó.
Melar, sandar og strjáll ber-
svæðagróður setja sterkan svip á
hálendið. Þó eru enn víða vel gróin
svæði, sem í flestum tilvikum eru
leifar af miklu víðáttumeiri gróður-
lendum, sem náðu neðan úr byggð.
Það er því ekki alls kostar rétt að
nefna svæðin hálendisvinjar.
í grófum dráttum má skipta
gróðri á hálendinu í tvo aðalflokka,
þurrlendi og votlendi. Þurrlendið,
eða mólendi öðru nafni, er af ýms-
um toga eins og mosamóar, víði-
grundir og þursaskeggsmóar.
Langmest af votlendi á hálendi eru
flóar, ýmist brok- eða hengistarar-
flóar og stinnustararmýrar. Víða,
einkum norðan jökla, eru svo nefnd-
ar flár í 400 til 600 metra hæð, en
það eru votlendi með bunguvöxnum
þúfum eða rústum en innan í þeim
er sífreri. Þá má hér og hvar finna
blómstóð og ýmsan fagran jurta-
gróður, þar sem sérstök skilyrði
eru fyrir hendi, eins og hæfileg
rekja, skjól eða snjódæld.
Því miður eru athuganir á gróðri
í hálendinu tiltölulega skammt á
veg komnar. Stærstu drættir eru
vel kunnir en enn skortir mikið á,
að fylgzt hafi verið nægjanlega með
áorðnum breytingum í tímans rás
og hugað að þeim öflum, sem mestu
ráða um gerð gróðurfélaganna.
Hálendisplöntur
Flestir hafa tekið eftir því, að það
er næsta árvisst, að ýmsir menn
lýsa yfir áhyggjum sínum af veður-
fari á hverju vori; ýmist eru það
kuldar, þurrkar eða of mikil sói,
sem er að ganga af öllum plöntum
dauðum. Það mætti því halda, að
plöntur á Islandi séu viðkvæmari en
gerist og gengur. Ef vel er að gáð,
hafa plöntumar lagað sig á aðdáun-
arverðan hátt að þeim aðstæðum,
sem ríkja á hveijum stað, og sjaldn-
ast þarf að hafa áhyggjur af lífi
þeirra í ríki náttúrunnar.
Lofthiti, úrkoma, vindar og nær-
ingarefni eru nokkur helztu atriði,
sem móta líf plantna. Við lágan hita
dregur úr ljóstillífun og þar með
vexti plantna en einnig rotnun, sem
leiðir til þess að verulega hægist á
hringrás næringarefna. Enda þótt
flestar plöntur séu lágar vexti, bera
þær þó engin merki þess, að þær
líði af næringarskorti. Það er regin-
misskilningur, að áburðargjöf
styrki lífsþróttinn, þvert á móti get-
ur hún hamlað vexti innlendra teg-
unda og komið í veg fyrir eðlilega
framvindu.
Yfirleitt er mjög vindasamt á há-
lendi landsins og þurfa plöntur þar
því að vera vindþolnar til þess að
verjast ofþomun og fokskemmdum.
Stafar plöntum mest hætta af
hvössum vindi, þegar jörð er frosin
og auð, eða einkum að hausti og
vori. Hins vegar má geta þess, að
þurrkar á sumrin valda því að rót-
arkerfi plantna styrkist, sem getur
komið að gagni síðar.
Til þess að plöntur fái lifað á há-
lendi landsins þurfa þær að vaxa og