Morgunblaðið - 01.07.2000, Blaðsíða 35

MORGUNBLAÐIÐ
LAUGARDAGUR 1. JÚLÍ 2000 35
■
LM
Áhrifa mannsins á gróður gætir ekki aðeins hér á landi. Víða um heim hefur eyðing jarðvegs og
gróðurs fylgt í kjölfar búsetu. Myndin er tekin á Syðra-Fjallabaki.
Fátt jafnast á við fegurð dýragrass. Himinblá, glitrandi blóm
þess opnast aðeins þegar sól stafar geislum yfir landið.
taka út þroska sinn á tiltölulega
stuttum tíma við fremur lágan hita
og þær verða að standast mikið
álag. Athuganir hafa þó sýnt, að
plöntur þola mjög lágan hita og
hann veldur sjaldnast miklum
skemmdum. Sumar tegundir lifa af
frost allt að -40 °C.
Plönturnar verðar jarðlægari eft-
ir því sem ofar dregur. Flestar
plöntur á hálendinu eru svo
kallaðar svarðplöntur og runn- eða
þófaplöntur og varðveita því brum á
lágum, vetrarstæðum ofanjarðar-
sprotum eða í gróðursverðinum um
veturinn. Á þennan hátt nýta þær
betur en ella skjól af steinum og ör-
litlum mishæðum. Yfirborð lauf-
blaða verður oft miklu heitara en
loftið umhverfis vegna þess, að
blöðin eru fast við jörðu eða plönt-
urnar mynda þúfur. Þá hefur verið
sýnt fram á, að hiti í hærðum blöð-
um og sprotaendum getur orðið allt
að 20 DC hærri en í loftinu, vegna
þess að hárin hafa svipuð áhrif og
gler í gróðurhúsum. Sólarljósið
kemst auðveldlega gegnum hárin
en langbylgjurnar endurkastast
ekki í gegnum þau, svo að plöntu-
vefirnir hitna.
Aðrar tegundir, til dæmis starír,
hafa svarta eða dökkrauða blómhlíf,
sem drekkur í sig hitageisla. Þá eru
blóm sumra tegunda, til dæmis
holtasóleyjar, eins og holspegill og
safna geislum sólar í einn punkt í
miðju blómi og beina hita inn að
frævu, sem nýtir hann til frekari
vaxtar. Aukinn hiti í blómi verður
til þess, að skordýr dvelja þar leng-
ur en ella og atast því meir af frjó-
dufti. Þannig nýtist hver gestur á
blóminu betur til frævunar og veg-
ur upp að skordýr eru færri hér en
á suðlægari stöðum. Víða liggur
snjór til fjalla fram eftir sumri og
geta ýmsar plöntur tekið út veru-
legan þroska undir honum líkt og
undir gleri.
Laufblöðin gegna mikilsverðu
hlutverki, því að í þeim fer fram
myndun lífræns efnis, sykurs eða
mjölva, sem er undirstaðan að öllu
lífi plöntunnar. Margar plöntur eru
með sígræn blöð eins og holtasóley
(íjúpnalauf), krækilyng, mosalyng
og fjallabrúða. Þær vaxa yfirleitt
þar sem snjór liggur lengi. Plöntur,
sem fella lauf, eru þó ekki síður al-
gengar. En ekki fella allar plönt-
urnar lauf á sama tíma. Flestar
mynda lauf á vorin og fella það að
hausti. Til eru þó nokkrar tegundir,
sem þroska blöð í lok sumars og ná
um 20% af blaðstærð sinni undir
haustið. Blöð þessi þola síðan að
frjósa á veturna en taka að vaxa
óvenju snemma að vori en deyja
síðan um haustið, þá vaxa ný blöð.
Þannig er háttað lífi fjallavorblóms
og lækjasteinbrjóts.
Jafnvel þótt blöðin séu sígræn fer
ljóstillífun fram í þeim aðeins í fá ár
en hins vegar getur forðanæring,
mjölvi, safnazt fyrir í þeim. Að öðru
jöfnu safna plönturnar þó forða í
rót. Um leið og hiti hækkar að
frostmarki að vori hefst vöxturinn
og nýtir plantan forða sinn frá
sumrinu áður. Þegar blöð hafa náð
nokkrum þroska byrjar plantan að
safna forða að nýju í rót fyrir næsta
sumar. Um leið og forðinn er orðinn
nægur fyrir komandi sumar, getur
plantan farið að mynda og þroska
blóm.
Eins og gefur að skilja getur kyn-
æxlun plantna brugðizt til beggja
vona, ef tíð er óhagstæð. Að líkind-
um hafa blómplönturnar lagað sig
að meðallengd vaxtartíma; verði
sumar styttra en í meðalári mis-
ferst fræmyndunin, en í góðum ár-
um verður fræþroski mikill og
geymast fræin allnokkur ár í jörðu.
Plönturnar eru þó alls ekki háðar
fræmyndun, vegna þess að þær
geta beitt ýmsum brögðum til þess
að fjölga sér. Sumir fjölærar plönt-
ur mynda fræ án undangenginnar
frjóvgunar (maríustakkur), aðrar
þroska æxlikorn (kornsúra og
fjallasveifgras) og enn aðrar fjölga
sér með renglum (stinnastör).
Einærar plöntur, sem eiga allt
sitt líf undir fræþroska, eru afar fá-
tíðar á fjöllum uppi, því að búast má
við frostum og snjókomu um há-
sumartíð. Tvær tegundir hafa þó
allmikla sérstöðu, en það eru nafla-
gras, algengt í rökum flögum, og
dýragras, eða bláin, í röku mólendi
og vaxa báðar um land allt, einnig
hátt til fjalla. Þó að þessar tvær
tegundir séu um flest harla ólíkar
ná þær að lifa og dafna við hin
óblíðustu kjör, þó að einærar séu.
Vitað er, að naflagras myndar ekki
fræ nema í stöku ári en þá jafnan í
ótrúlegum mæli, sem endist um
mörg ókomin ár. Fáar eða engar
aðrar plöntur kunna að nýta sér
sólskinsstund betur en dýragras,
sem skartar fagurbláu blómi, sem
sagt er bláast af öllu bláu. Lítið
þarf þó til að það loki blómi sínu, og
hefur plantan af því hlotið nafnið
karlmannstryggð.
Hér hefur aðeins verið brugðið
upp örfáum myndum af lífi plantna,
sem ef til vill kunna að skýra að
hluta til þann ótrúlega kraft, sem
býr í dýrmætustu auðlind okkar,
gróðrinum. Hver jurt bindur geisla
sólar og notar þá til þess að fram-
leiða lífrænt efni, undirstöðu alls
lífs hér á jörðu, þar með okkar
mannanna. Það má því líta á plönt-
urnar sem lifandi verksmiðjur, en
þó ólíkar öllum öðrum í því, að með
starfsemi sinni auðga þær og bæta
mannlífið en menga ekki. Með
hverri smájurt, sem troðin er í
svörðinn, er verið að skerða auð-
sæld þjóðar. Höfum jafnan í huga,
að ýmis afskipti mannsins geta leitt
til þess, að tefja fyrir, breyta og
jafnvel stöðva eðlilega framvindu
hfríkis. í raun er það harla fátt,
sem við getum lagt af mörkum til
þess að bæta lífsskilyrði plantna á
hálendi íslands, en fyrst og fremst
þarf að friða gróður fyrir beit, koma
í veg fyrir áfok og hefta uppblástur.
HOfundur er grnsnfræðingur.
*
Bílaþjóð til
Þingvalla
„Aðrir, ogþeireru í meiriklutajara
sem allra næst áfangastaðnum, aka
þar hring eftir hring og þykjast hafa
himin höndum tekið þegarþeir
fá„besta“stæðið ..."
Eftlr Hönnu
Katrínu
Friðriksen
HÚN er runnin upp,
helgin þegar ís-
lendingar minnast
þess að eitt þús-
und ár eru liðin frá
því að þjóðin tók kristni. Þrátt
fyrir að skoðanakönnun, sem birt
var í vikunni, hafi sýnt takmar-
kaðan áhuga almennings á að
ílykkjast á Þingvöll er ekkert að
marka það. Svipaðar raddir voru
uppi fyrir lýðveldishátíðina árið
1994 en um leið og sá til sólar
hristu menn drungann af sér,
settust út í bíl - og sátu þar sum-
ir daglangt.
Það er engin ástæða til að ætla
að umferð til og frá Þingvöllum
vegna kristnihátíðar verði neitt í
líkingu við þann ægilega umferð-
arhnút, sem landsmenn á spari-
fötunum sátu
VIÐHORF fastir í fyrir
sex árum. Þá
fór allt úr-
skeiðis sem
farið gat. Svo
löng varð biðin í Ártúnsbrekk-
unni að sumir fullyrða að þar hafi
verið ritaðar heilu skáldsögurnar
17. júní árið 1994. Og bílaröðin
náði allt austur til Þingvalla,
þangað sem heimilisfeður, nýrak-
aðir að morgni, náðu loks fúl-
skeggjaðir, börnin búin að læra
tíu ný blótsyrði og eiginkonurnar
gráhærðar fyrir aldur fram.
Þeir sem loks komust til Þing-
valla lentu í vandræðum við að
leggja bílum sínum í stæði og eft-
ir á að hyggja var talið að það
hefðu verið mistök að láta þá sem
fyrstir komu leggja fjærst hátíð-
arsvæðinu, því þeir hefðu gengið
á vegum í átt að svæðinu og þar
með fyrir þeim sem á eftir komu.
Umferðartappinn hafi því í raun
verið Þingvellir sjálfir, fyrir nú
utan þá staðreynd að landinn,
uppfullur sjálfstæðistilburðum á
þessum degi þegar 50 ár voru lið-
in frá lýðveldisstofnun, var ekki
alltaf á því að taka tilmælum um
hvar og hvernig skyldi leggja.
Auðvitað lærðu menn af þess-
um ósköpum og undirbúningur
síðustu ára sýnir að mikið kapp
hefur verið lagt á að tryggja að
þessi saga endurtaki sig ekki.
Mörg hundruð milljónir hafa ver-
ið lagðar í vegaframkvæmdir og
hersveitir lögreglumanna og
björgunarsveitarmanna verða á
staðnum til að tryggja að allt
gangi snuðrulaust fyrir sig. Bisk-
up Islands, sem er formaður
framkvæmdanefndar kristnihá-
tíðar, sagði enda fyrir nokkru að
á Þingvöllum myndu menn minn-
ast mikilvægasta atburðar í ís-
landssögunni og það væri mikil-
vægt að vel tækist til.
Sumir kunna greinilega þjóð-
kirkjunni hinar bestu þakkir fyr-
ir kristnihátíð, a.m.k. sagði Hall-
dór Jónsson verkfræðingur í
grein í Morgunblaðinu í vikunni
að honum þætti sýnt að leikir
menn myndu beina sjónum sínum
í auknum mæli að kirkjunni og
hennar mönnum í samgöngumál-
um. Hann sá ástæðu til að heita á
biskupinn og kirkjuna að láta
umferðarmál ávallt til sín taka,
svo vel þótti honum hafa tekist til
með vegaframkvæmdir í gegnum
Mosfellsbæ. Það er ástæðulaust
annað en að taka undir með Hall-
dóri, því bætt samgöngumann-
virki eru ávallt af hinu góða,
hvort sem veraldlegu eða geist-
legu yfirvaldi er að þakka.
Þótt lítil ástæða sé að ætla að
kristnihátíðin verði „þjóðvega-
hátið“, eins og lýðveldishátíðin
var kölluð manna á meðal, er ekki
úr vegi að gestir á Þingvöllum
leggi sitt af mörkum til þess að
tryggja að vel takist til. Bílastæð-
in, sem voru að vefjast fyrir
mönnum fyrir sex árum, eru þar
mikilvægur liður og ekki úr vegi
að nefna merka rannsókn, sem
prófessor nokkur í Banda-
ríkjunum hefur unnið að undan-
farin ár. Ef marka má frásagnir
fréttamiðla í Bandaríkjunum hef-
ur þessi ágæti verkfræðiprófess-
or eytt í það löngum tíma að
rannsaka hvernig fólk velur sér
bflastæði. Hann stundaði vett-
vangsrannsóknir við stór og mikil
bílastæði, sem helst er að finna
við verslunarhallir í Ameríkunni.
Svo bjó hann til alls konar reikni-
líkön, leitaði til vina sinna sem
rannsakað hafa hegðun mann-
skepnunnar og birti loks niður-
stöður sínar fyrr í vikunni.
Og niðurstöðurnar voru þess-
ar: Þegar fólk kemur akandi á
bílunum sínum inn á stórt bíla-
stæði fer það bæði meðvitað og
ómeðvitað að vega og meta kosti
þess að leggja í eitt stæði öðrum
fremur. Nokkur hluti hópsins fer
strax í fyrsta lausa stæðið, þótt
það sé í útjaðri bflastæðisins og
þeir þurfi þess vegna að ganga
nokkurn spotta til að komast á
áfangastað. Þetta hljómar bæði
einfalt og skynsamlegt. Aðrir, og
þeir eru í meirihluta, fara sem
allra næst áfangastaðnum, aka
þar hring eftir hring og þykjast
hafa himin höndum tekið þegar
þeir fá „besta“ stæðið, þ.e. sem
allra næst inngöngudyrum. En,
eins og prófessorinn benti á, þá
eru þeir líka búnir að eyða tíma
og orku í þetta eilífðar hringsól.
Á Islandi hafa menn afsakað
þetta með slæmri veðráttu, þeir
geti einfaldlega ekki lagt bílnum
langt í burtu í norðangarranum
en í Bandaríkjunum, þar sem
veður er gjarnan blíðara en hér,
er nú búið að sýna fram á að fólk
getur bara ekkert að þessu gert.
„Besta“ stæðið er hið eilífa
markmið.
Þetta er auðvitað ein skýringin
á því hvers vegna erfiðlega gekk
að fá landann til að hlíta fyrir-
mælum um bflastæði fyrir sex ár-
um. Það var beinlínis ætlast til að
þeir fyrstu yrðu síðastir, þ.e. þeir
sem komu fyrstir til Þingvalla
áttu að leggja í næsta hreppi en
hinir síðustu að komast alla leið í
bestu stæðin. Svo hrópleg fram-
koma við eðli bflstjórans, því vart
eru þeir íslensku mjög frá-
brugðnir hinum bandarísku, kall-
aði auðvitað á vandræði.
Framkvæmdanefnd kristnihá-
tíðar reiknar með að um 60 þús-
und manns í 19 þúsund bílum
muni leggja leið sína á kristnihá-
tíð um helgina og þessi umferð
dreifist á tvo daga, ekki einn eins
og þegar lýðveldisafmælinu var
fagnað. Kristilegur akstur hátíð-
argesta á Guðs vegum og kristi-
leg parkering kemur vonandi í
veg íyrir vandræði að þessu
sinni.
Gleðilega kristnihátíð!
V