Morgunblaðið - 04.11.2000, Qupperneq 62

%62 LAUGARDAGUR 4. NÓVEMBER 2000
UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ
Fréttaflutningur af erfðarann-
sókn á alzheimer-sjukdómi
Jón Pálmi V. Signrbjörn
Snædal Jónsson Björnsson
Á UNDANFÖRNUM dögum
hafa verið fluttar fréttir af erfða-
rannsókn á alzheimer-sjúkdómi
sem við erum ábyrgðarlæknar fyr-
ir. Af fréttaflutningnum hefur mátt
ætla að rannsókninni hafi verið
stórlega ábótavant og hafi ekki ver-
ið unnin í samræmi við rannsóknar-
leyfið eins og segir í fyrirsögn í
Morgunblaðinu miðvikudaginn 1.
*nóvember sl. Af þessu tilefni óskum
við, ábyrgðarlæknar þessarar
rannsóknar, að koma á framfæri
nokkrum athugasemdum.
Um saman-
burðarhóp
Sagt er að tölvunefnd hafi borist
ábending frá tilsjónarmanni sum-
arið 1999 um að verið væri að safna
upplýsingum um aðra einstaklinga
en leyfið náði til eða í svokallaðan
samanburðarhóp. Hið rétta er að
tilsjónarmaður sendi í samráði við
okkur fyrirspurn um það hvort
tölvunefnd teldi að það gæti sam-
rýmst upphaflegu leyfi að safnað
væri upplýsingum um samanburð-
arhóp og „hvort tölvunefnd hefði
eitthvað við málið að athuga“ eins
og orðað er í bréfinu. Eftir það var
beðið svara frá tölvunefnd. Tölvu-
nefnd óskaði eftir frekari skýring-
um um framkvæmd þessa hluta
rannsóknarinnar og þá kom fram
að nefndin hafði þegar fjallað um
það á fundi. Því var ljóst að þetta
tiltekna mál var til umfjöllunar hjá
nefndinni og að hún hefði fengið all-
ar nauðsynlegar upplýsingar. Á
þessum tíma fengum við upplýst af
þeim sem til áttu að þekkja að
tölvunefnd væri að breyta starfsað-
ferðum vegna mikils fjölda mála
sem til hennar bærust og svaraði
ekki skriflega minni háttar erind-
um. Við hófumst því handa um
þessa rannsókn í góðri trú og það
var ekki fyrr en úrskurður tölvu-
nefndar um meintar ávirðingar
birtist sem ljóst var að þessi skiln-
ingur var ekki réttur að hennar
mati. Svar við upphaflegu fyrir-
spurninni, sem send var fyrir lið-
lega ári, hefur hins vegar aldrei
borist. Tilsjónarmaður og tölvu-
nefnd höfðu frá upphafi fulla vitn-
eskju um þennan þátt rannsóknar-
innar og hafa ekki gert athuga-
semdir við hana allan þennan tíma.
í úrskurðinum er heldur ekki að sjá
að tölvunefnd geri athugasemdir
við rannsóknina sem slíka, einungis
að ekki hefði átt að standa á sam-
þykkisblaði fyrir rannsókninni að
hún hefði hlotið samþykki nefndar-
innar.
Öflun þátt-
takenda
í úrskurði tölvunefndar segir að
„borið hafi við að læknar hlutaðeig-
andi sjúklings hafi ekki fyrst kann-
að vilja sjúklinganna og aðstand-
enda þeirra til þátttöku í rann-
sókninni áður en ábyrgðaraðilar
hennar eða heilbrigðisstarfsfólk á
þeirra vegum höfðu samband við
þá.“ í því leyfitölvunefndar sem við
störfum eftir kemur hins vegar
skýrt fram að það væru ábyrgðar-
menn rannsóknarinnar sem ættu
að kanna vilja til þátttöku. Hér var
því í einu og öllu farið eftir leyfi
tölvunefndar. Rétt er að taka fram
að í þessari rannsókn hafa aðrir
heilbrigðisstarfsmenn ekki haft
samband við hugsanlega þátttak-
endur fyrr en eftir að einhver
ábyrgðarlækna var búinn að kynna
rannsóknina fyrir þeim en í ýmsum
öðrum rannsóknum hafa aðrir
starfsmenn kynnt þær fyrir þátt-
takendum í upphafi.
Fyrir liðlega ári var ákveðið að
leita eftir þátttakendum í erfða-
rannsókn alzheimer-sjúkdóms á
landsbyggðinni og sérstakur sam-
starfslæknir tók að sér að afla
þeirra. í þeirri vinnu kom upp tilvik
þar sem farið hafði verið með gögn
með persónuupplýsingum í Þjón-
ustumiðstöðina í Nóatúni. í sam-
ráði við starfsfólk Þjónustumið-
stöðvarinnar gerði tilsjónarmaður
gögnin upptæk. Okkur ábyrgðar-
læknum var síðan skýrt frá þessu
atviki. Þá var af okkar hálfu strax
gripið til ráðstafana og þessi þáttur
rannsóknarinnar stöðvaður. Var
það síðan kynnt tilsjónarmanni og
tölvunefnd. Okkur var strax ljós al-
ÍSLEIVSKT MÁL
Til mín kom Óskar Þór Krist-
insson (Sailor) og vildi fá að vita
sem mest um orðið ofbeldi.
Það er þá fyrst til að taka, að
fyrri hlutinn er áherslufor-
skeyti, skylt yfir. Síðari hlutinn,
beldi, á sér mörg frændyrði í
málinu, og skal þá getið þeirra
helstu. Lýsingarorðin baldinn
og ballur merkja þann sem er
sterkur og erfiður viðureignar.
Ballur var jafnvel haft í óeigin-
legri merkingu. I Hamdismál-
um er talað um böll ráð = ráð
sem verða til ills, og geti verið
hættulegt að leysa frá orðabelg,
en í Hamdismálum virðist það
reyndar vera líkingamál, en von
var illra ráða, ef tunguhaft
Jörmunrekks væri leyst. Beldi
, út af fyrir sig er ofríki eða vald-
beiting, og til er einnig beldi =
ofsi, ákafx. Afbaldi kemur fyrir í
merkingunni ofsafenginn mað-
ur. Baldur er ekki aðeins sér-
nafn, heldur merkir það sem
lýsingarorð hraustur, djarfur,
baldinn.
Niðurstaða: Ofbeldi er (of
mikil) valdbeiting.
Þess má svo geta að til er orð-
ið baldur í merkingunni baggi,
byrði, og þar með höfum við
málsháttinn: hver hefur sinn
baldur að bera.
★
Árni Jónsson í Reykjavík
skrifar mér gott bréf sem ég
leyfi mér að birta og þakka og
leggja svolítið út af:
„Kæri Gísli.
Bestu þakkir fyrir þætti
þína í Morgunblaðinu, sem ég
les alltaf, mér til gagns og
ánægju.
Ég rakst á auglýsingu í rað-
auglýsingum Mbl. á sunnudag,
17. þessa mánaðar, þar sem
auglýstur er mjólkurtankur.
Tankurinn er sagður: „góður
vatnsgeymir og til flutninga á
allskonar mjöð“. Hér hélt ég að
ætti að skrifa... alls konar miði.
Á sömu síðu eru auglýst skip til
sölu. í einni auglýsingunni er
skipið sagt „byggt í Noregi...“,
en í hinum auglýsingunum eru
skipin sögð „smíðuð...“, - sem
mér var kennt vera rétt og kann
betur við.
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
1082. þáttur
En fýrst ég er að ræða
auglýsingar, get ég ekki látið
hjá líða að ræða auglýsingar
frá Flugleiðum, sem kynntu
nýja „ímynd“ og auglýstu
rækilega í blöðum og sjónvarpi
en nú sem Icelandair. Að und-
anförnu hafa Flugleiðir
auglýst m.a. í sjónvarpi vöru-
flutninga og þá „Icelandair
Cargo“. Ef hringt er til Fug-
leiða er svarað: „Icelandair
Flugleiðir“, sem hljómar „Ice-
land er Flugleiðir". Hvað er
eiginlega íslenskt mál í þessu
svari? Ég spurði starfsmann
Flugleiða hver væri meiningin
með þessu. Svarið var að mikill
meirihluti viðskiptavina Flug-
leiða væri útlendingar. Eg
spurði á móti hvort ekki væri
rétt að nær allir áhorfendur
sjónvarps og lesendur ís-
lenskra blaða væru íslending-
ar? Nú, spyr ég hvar endar
þetta? Ágæt íslensk fyrirtæki
voru sameinuð, þau hétu áður
góðum íslenskum nöfnum,
Éndurskoðunarmiðstöðin og
Hagvangur. Mér skilst að þau
séu í samstarfi við erlend fyrir-
tæki og heita því nú:
„PricewaterhouseCoopers
ehf.“ Aftur spyr ég hvar endar
þetta?
Bestu þakkir og kveðja.“
★
Athugasemdir bréfritara um
mjöð og skipasmíðar eru hár-
réttar. Mjöður er u-stofn og
beygist eins og Hjörtur: mjöð-
ur-mjöð, miði, mjaðar. Orðið er
ekki haft í fleirtölu. Það er fá-
tæktarmark á því að fara með
sögnina að byggja yfír á hvers
konar sköpunarathafnir. Mál-
fátækt er einmitt eitt af því sem
við verðum helst að forðast.
Þess vegna smíðum við skip,
enda segja allir skipasmíðastöð,
en ekki ?skipabyggingarstöð.
Þá þurfum við eftir mætti að
spoma gegn útlendum mál-
áhrifum í nöfnum og rekstri fé-
laga og fyrirtækja. Að sjálf-
sögðu látum við móðurmálið
ganga fyrir, en erlendu heitin
víkja. Annars endar þetta með
ósköpum.
★
Hlymrekur handan kvað:
I skíðbruni Skúli frá Teigi
fór svo skarpt, að hann stöðvaðist eigi.
Hann hrökk eins og naðra
afeinnieggáaðra.
Þeir skutu hann á þriðja degi.
[Svo að hann yrði ekki hungurmorða.]
★
Ingigerður Snorradóttir á Ak-
ureyri hringdi í mig vegna lýs-
ingarorðsins sem dregið er af
sund. Það er ýmist syndur eða
syntur, og notum við Svarfdæl-
ingar seinni gerðina. Tökum nú
þetta lýsingarorð í öllum kynj-
um: syndur - synd - synt. Reglan
segir að hvorugkyn lýsingarorða
myndist með því að bæta t við
stofninn, en hann kemur fram í
kvenkyni. Ef við ætlum að beita
þessari reglu þama, kemur út
*syndt, og sú samhljóðaröð dug-
ir ekki. D-inu verður að fóma.
Þá kemur út: Strákurinn er
syndur, stelpan er synd og bam-
ið er synt, enda væri þokkalegt
ef bamið væri synd!
Kemur nú til greina mannleg
samræmingarþörf, og í mál-
fræði gætir hennar oft. Við vilj-
um láta öll kynin hljóma sem
líkast. T-ið í hvomgkyninu er
sterkt, og með svokallaðri
áhrifsbreytingu (analógíu) lag-
ar það d-hljóðin í hinum kynj-
unum eftir sér, þannig að allir
verða syntir. Auðvitað mega
þeir sem vilja segja syndur og
synd, og í hinni afbragðsgóðu
Réttritunarorðabók Baldurs
Jónssonar prófessors er ekki
gert upp á milli orðmyndanna
syndur og syntur, nema hvað
fýrri gerðin er uppsláttarorðið.
★
Á útvarpsstöðinni Aksjón
mátti heyra um tiltekið verkefni
að það hefði „tekist mjög vel
upp“ og þar „sigmðu menn
þessa keppni“ í stað þess að
vinna hana.
★
Auk þess fær Hagkaup plús
fyrir orðið afgreiðslutími, ekki
„opnunartími." En í Degi var
þessi forsíðufyrirsögn 25. októ-
ber: „Júró-lagið skal sungið á
íslensku“. Þama hefði líka átt
að vera Evró-lagið á íslensku.
Sveppasýk-
ing á fótum
Ósk Helga
Óskarsdóttir Stefánsdóttir
í TILEFNI af degi
fótarins 4. nóvember
langar okkur að
skrifa nokkur orð um
sveppasýkingu í fót-
um og hvað fótaað-
gerðafræðingur getur
gert í slíkum tilfell-
um.
Allt of margir hirða
ekki fætur sína sem
skyldi. Oft er þeim
stungið ofan í allt of
stutta og þrönga skó
allt eftir því hvernig
tískan er hverju sinni.
Góð hirða á fótum er
heilsuvernd því fóta-
mein hindrar för og
Fótaaðgerðir
Sveppasýking í húð og
nöglum er algengari hér
á landi, segja Helga
Stefánsdóttir og Ósk
*
Oskarsdóttir, en víða
annars staðar.
eykur á vanlíðan einstaklingsins.
Sveppasýking í húð og nöglum
er algengari hér á landi en víða
annars staðar. Algengt er að sýk-
ingin sjáist hjá eldra fólki og hjá
þeim sem stunda hvers kyns
íþróttir eða hafa bælt ofnæmis-
kerfi. Oft má sjá sveppagróður í
nögl sem áður hefur orðið fyrir
áverka svo sem höggi og þrengsl-
um í skóm. Sveppasýking lýsir sér
þannig að litabreytingar verða í
tánöglum sem þykkna og jafnvel
morkna. Stundum eru þær illa
lyktandi og hálflausar frá naglbeð-
inu.
Húðin á il, jarka og hæl getur
þornað, þykknað, sprungið og
flagnað. Margir fá kláða í húðina,
þá sérstaklega þar sem húðin ligg-
ur saman, húðin soðnar og raki
myndast. Oft má sjá roða sem hef-
ur breitt úr sér og myndað sár. Al-
gengt er að hvít þykk skel komi á
milli litlu táar og þeirrar næstu
sem getur verið bæði djúp, þykk
og sársaukafull.
Sveppurinn á milli tánna líkist
oft hinum svokölluðu blautu lík-
þornum og er meðferðin háð góðri
samvinnu milli sjúklings og fótaað-
gerðafræðings. Sjúklingur getur
þurft að fá sveppa og/eða sýklalyf
(ef einnig er um bakteríu að ræða)
í samráði við lækni til að viðunandi
árangur náist. Meðhöndlun
sveppasýkingar tekur mislangan
tíma og fer árangur eftir því hvar
á líkamanum sveppurinn er og
hver ástæða er fyrir tilkomu hans.
Hægt er að fá margskonar sveppa-
lyf, meðal annars púður, úða og
krem sem fæst án Iýfseðils.
Sveppurinn þrífst best í hita,
svita og raka og er algengt að
hann berist frá gólfum, t.d. í bún-
ingsherbergjum, baðstöðum og
gufuböðum eða frá sokkum, skóm
og handklæðum. Þess vegna er
mikilvægt að nota baðskó, þurrka
sér vel á milli tánna og skipta oft
um skó og sokka. Því er gott að
ganga í opnum skóm til að lofta
um fætur. Æskilegt er að nota við-
eigandi rakakrem en varast ber að
nota það á milli tánna.
Fótaaðgerðafræðingur er oft
fyrstur til að sjá sveppasýkingu og
þá áður en sjúklingurinn sjálfur
áttar sig á sýkingunni. Meðferð er
ætíð einstaklingsbundin og tekur
mislangan tíma. Fótaaðgerðafræð-
ingur hreinsar upp sýkta svæðið
hvort sem um er að ræða á nöglum
eða annars staðar á fætinum og
gefur viðeigandi ráðleggingar. Til
að viðhalda heilbrigði fóta og fyrir-
byggja meinsemdir er æskilegt að
koma í reglubundna meðferð og
eftirlit til fótaaðgerðafræðings.
Höfundar eru löggiltir fótaaðgerða-
fræðingar.