Morgunblaðið - 23.12.2000, Blaðsíða 27

MORGUNBLAÐIÐ
LAUGARDAGUR 23. DESEMBER 2000 27
LISTIR
Minnið er eigin-
leikinn að gleyma
BÆKIJR
Þjdd skáldsaga
FÁFRÆÐIN
eftir Milan Kundera. Friðrik Rafns-
son þýddi. Mál og menning, Reykja-
vfk 2000.153 síður.
MINNIÐ er eiginleikinn að
gleyma, sagði glöggur maður. Sem
betur fer, segja sumir, enda hvern-
ig færi fyrir manni sem myndi allt
sem á misjafna daga hans hefði
drifið. Hinir metnaðarfullu eru ef
til vill ekki jafn glaðir.
Nýjasta skáldsaga Milans Kund-
era, Fáfræðin, fjallar um þetta
tvíeggjaða eðli minnisins. Hún
fjallar um það hvernig takmarkanir
þess gera manninn að manni en
ekki vél. Einstaklingurinn mótast
af minni sínu eða minnisleysi.
Kundera fjallar um hinn brottflutta
í þessu ljósi. Hvað man hinn brott-
flutti og hvernig hafa minningar
hans áhrif á tilfinningar hans til
heimahaganna, heimþrána og sökn-
uðinn.
Aðalsöguhetjurnar, írena og
Jósef, eru landflótta Tékkar eins
og Kundera sjálfur. Þau hafa búið
erlendis í tuttugu ár, árin frá því
að kommúnískri hernámsstjórn var
komið á eftir innrás Rússa 1968
fram til falls kommúnismans 1989.
Þau eru bæði á leiðinni heim í
fyrsta sinn þetta ár og hittast af
tilviljun á flugvelli. Þau höfðu
kynnst stuttlega í heimalandinu og
það blossa upp gamlar ástríður. En
ekkert er eins og það var. Ekkert
er eins og þau minnti. Og þau
muna ekkert eins heldur. Þótt þau
hafi myndað tengsl þegar þau
kynntust fyrst þá hefur tíminn og
fjarlægðin og götóttar minningarn-
ar gert þau að ókunnum mann-
eskjum nú; sameiginleg reynsla og
forn tengsl eru ekki nóg því „þau
eiga ekki sömu minningar“.
Á sama hátt hafa tengsl þeirra
við heimalandið rofnað. Irena og
Jósef átta sig á því að þau eru orð-
in útlendingar í eigin landi, ókunn
og framandi þeim sem þau áður
tengdust. Söknuðurinn sem hafði
rekið að minnsta kosti írenu heim
aftur var ekki endurgoldinn af
þeim sem heima sátu, ekki frekar
en í sögunni um Odysseif. Og í því
afhjúpast einn af leyndardómum
saknaðarins: „Þau tuttugu ár sem
Odysseifur var í burtu áttu íbúar
Iþöku heilmargar minningar um
hann en söknuðu hans ekkert. Hins
vegar þjáðist Ódysseifur af söknuði
en mundi nánast ekki neitt.“ Og
eins og Ódysseifur komast írena
og Jósef að því að líf þeirra og fjár-
sjóður voru ekki fólgin í „Heim-
ferðinni miklu", sem hlaðin er
menningarsögulegu en að því er
virðist fölsku gildi, heldur í flakk-
inu sem þau höfðu verið á í tuttugu
ár, í hrakningnum.
Það eru fjölmargir túlkunar-
möguleikar í þessari sögu Kund-
era. Auðvitað er freistandi að lesa
þessar pælingar um hraknings-
menn nútímans allt frá Ódysseifi til
Irenu og Jósefs saman við Kund-
era sjálfan sem eins konar flökku-
skálds eða hrakningsskálds, rithöf-
undar sem hefur í raun hafnað
sinni íþöku og sínu íþökumáli til
þess að segja okkur „dolföllnum
Fekeum" frá ævintýrum sínum.
Samkvæmt reynslu Ódysseifs verð-
ur nefnilega enginn skáld í heima-
landi sínu, enda aðeins útlendingar
sem krafðir eru sagna.
Inn í þessa sögu fléttar Kundera
svo öðrum sögum og hugleiðingum
um tengd efni, aðferð sem hefur
einkennt skáldsögur hans lengi en
er nú útfærð á róttækari hátt en
áður. Auk minnisins og náskyldrar
fáfræðinnar, saknaðarins og heim-
þrárinnar er tíminn mikilvægt
þema í bókinni og spurningin um
endurtekninguna, möguleika henn-
ar eða ómöguleika. I henni er svo
óvæntur útúrdúr um Jónas Hall-
grímsson og danska slátrarann
sem jarðaður var í stað hans á
Þingvöllum.
Fáfræðin er þriðja bók Kundera
sem rituð er í því knappa formi
sem rúmast hefur ágætlega í
Syrtluflokki Máls og menningar.
Knappleikinn virðist henta þessum
annars margorða höfundi vel en
vefur þessara þriggja bóka hefur
verið afar þéttur. í Fáfræðinni
leikur Kundera sér með vísanir
innan textans, endurtekningar og
leiðarstef sem virka eins og lím á
milli frásagnarinnar og ritgerða-
hluta hennar. Einnig má Ijóst vera
að þessar knöppu sögur eru mun
aðgengilegri en hinar löngu. Kund-
era er því í góðum ham í Fáfræð-
inni og ætti að uppfylla allar óskir
og kröfur áhangenda sinna hér á
landi.
Þýðing Friðriks Rafnssonar er
afbragðs góð. Það er engum blöð-
um um það að fletta að náið sam-
starf hans við höfundinn er dýr-
mætt, bæði þeim og okkur
lesendum. Hins vegar eru óvenju
margar innsláttarvillur í bókinni ef
mið er tekið af því sem gengur og
gerist í bókum Máls og menningar.
Þröstur Helgason
Nýjar bækur
• Nýjustu fréttir er „saga fjölmiðl-
unar á íslandi frá upphafi til vorra
daga“ eftir Guð-
jón Friðriksson.
Bókin er afmæl-
isrit Blaða-
mannafélags Is-
lands í tengsium
við 100 ára af-
mæli félagsins
1997.
í formála út-
gáfunefndar seg-
ir meðal annars:
„Markmið þessarar viðamiklu út-
gáfu er fyrst og fremst að halda til
haga fróðleik og vitneskju um það
mikilsverða starf, sem blaðamenn og
annað fjölmiðlafólk hefur unnið í ís-
lensku þjóðlífi og ekki síður hlutverk
og stöðu innlendra fjölmiðla í sam-
félaginu hverju sinni.
Hér er rakin saga blaða- og frétta-
mennsku á Islandi allt frá útgáfu
fyrsta íslenska tímaritsins árið 1773
fram til síðustu hræringa og tækni-
byltinga í samfélagi nútímafjölmiðl-
unar. Efniskaflar ritverksins eru á
sjötta tug talsins, hátt í eitt þúsund
myndir og heimildarskrá er upp á
nær 1.500 tölusetta liði.“
í útgáfunefndinni sátu; Björn
Vignir Sigurpálsson, Lúðvík Geirs-
son, Sigurjón Jóluinnsson, Þorbjörn
Guðmundsson, Kári Jónasson, Sig-
urður Hreiðar og Vilborg Harðar-
dóttir.
Bókin er 340 blaðsíður í stóru
broti. Iðunn gefur út.
• Lífs míns sól er titill ljóðabókar
sem Björn Guðni Guðjónsson hef-
ur gefið út. í bókinni eru nær 50
ljóð og kvæði, öll ort á síðustu
Guðjón
Friðriksson
Listamaðurinn Joyce
BÆKUR
Þjdd skáldsaga
ÆSKUMYND LISTA-
MANNSIN S
eftir James Joyce. Sigurður A.
Magnússon íslenskaði. Mál og
menning, Reykjavík 2000. 240 bls.
ÆSKUMYND hstamannsins sem
fyrst kom út árið 1916 var þriðja
skáldverk James Joyce og hans
fyrsta skáldsaga. Áður hafði hann
sent frá sér ljóðabók og smásagna-
safnið I Dyflinni. Sú síðamefnda kom
út á íslensku árið 1982 í þýðingu Sig-
urðar A Magnússonar sem síðar
réðst í það mikla verkefni að þýða
Odysseif, frægasta og mesta verk
Joyce. Vai- þar frækið afrek unnið því
þýðingin er afburðagóð. Sigurður
heldur nú áfram og sendir frá sér
fyrmefnda skáldsögu, Æskumynd
listamannsins, og er þar með langt
kominn með að þýða höfundarverk
stórskáldsins írska í heild sinni.
Hér er á ferðinni persónulegasta
verk Joyee, bók sem byggist að vem-
legu leyti á sjálfsævisögulegum þátt-
um og persónulegri reynslu höfundar
sem hann þó umbreytir og færir í
skáldlegan búning með söguhetjunni
Stephen Dedalus, en meginviðfangs-
efni skáldsögunnai’ er vitsmunalegur
og listrænn þroski hans. Lesandi fylg-
ist með lífi Stephens frá barnæsku
þar til hann verður ungur maður, og
þess má geta að Joyce heldur sögu
Stephens áfram í Ódysseifi, en þar
leikur hann annað aðalhlutverkið
ásamt Leopold nokkmm Bloom.
Ef hægt er að tala um gmndvall-
artogstreitu í verkinu þá er það milli
tilfinningalífs Stephens, hans innri
vemleika, og ytri aðstæðna. Stephen
þráir frelsi til að „móta í smiðju eigin
sálar óskapaða samvisku kynstofns-
ins“, eins og hann orðar það sjálfrn-
undir lokin, en til þess þarf hann að
gera uppreisn gegn ríkjandi gildum
æskuára sinna, sem einkennast einna
helst af blindri þjóðemisást og
strangkaþólskum kreddum. Bókin
hefst á fyrstu minningum Stephens
sem endursagðar em á hálfgerðu
barnamáli, sem einnig era tærasta
birtingarmynd impressjónískra stíl-
bragða sögunnar, og henni lýkur þeg-
ar hann tuttugu og tveggja ára gamall
er um það bil að leggja land undir fót
og yfirgefa ættjörðina.
Reyndar má staðsetja frásagnar-
aðferð bókarinnar mitt á milli ofur-
raunsæis I Dyflinni og þeirrar ná-
lægðar við hugarheim persónanna
sem einkennir síðar Ódysseif. Þannig
gætir í Æskumýnd listmannsins vísis
að þeirri frásagnaraðferð sem Joyce
gerði fræga og kennd er við vitund-
arflæði. Þar er átt við þá sérstöku stíl-
tveimur árum.
Að sögn höf-
undar kviknaði
áhugi hans
snemma á vísna-
gerð og voru
bræður hans og
frændur snjallir
hagyrðingar.
Sjálfur lét hann
þó af allri vísna-
gerð þegar kom
fram á fullorðinsár en tók aftur
upp þráðinn fyrir tveimur árum
og afraksturinn gefur að líta í Lífs
míns sól.
Útgefandi er Björn Guðni Guð-
jónsson, umbrot annaðist Björk
Guðmundsdóttir, forsíðumynd
gerði Elín Anna Þórisdóttir og
prentun for fram í Svansprenti.
Bókin er 59 bls.
tækni þar sem leitast er við að birta
hugsun og skynjun sögupersónunnar
sem flæði sem ekki er miðlað af „ut-
anaðkomandi sögumanni". En þótt
Joeye beiti ekki beinlínis þessari frá-
sagnaraðferð í Æskumynd lista-
mannsins er um að ræða þriðju per-
sónu frásögn sem á stundum fer mjög
nálægt vitund söguhetjunnar og
skapar höfundur með því frásagnar-
máta sem dregur lesandann inn í at-
burðarásina og upp að persónum
verksins.
Bókinni er skipt í fimm hluta sem
hver greinir frá ólíkum atburðum í lífi
Stephens og nær sínu dramatíska há-
marki í lokin. I þeim fyrsta fylgjumst
við með því þegar Stephen hefur
skólagöngu og því hvemig hann verð-
ur fyrir aðkasti skólafélaga sinna
vegna þess að nafn hans hljómar
annkannanlega í eyram þeirra. Sér-
staklega eftirnafnið en það er að sjálf-
sögðu vísun Joyce til þúsundþjala-
smiðsins Dedalosar í grísku goð-
sögunum. Hið fyrra vísar til kristna
píslarvottsins heilags Stefáns. Er
þetta reyndar lýsandi fyrir frásagn-
araðferð Joyce sem er lærð og skír-
skotar vítt og breitt í menningarsög-
una. En inn í þessa frásögn af
skólagöngu Stephens fléttast pólitísk
umræða bókarinnar, en sögutíminn
em miklii- umbrotatímar í frskum
stjómmálum. Sjálfstæðissinninn
Charles Stewart Pamell lést 6. októ-
ber 1891, og er það á táknrænan hátt
fyrsta dagsetningin sem Stephen
minnist í bókinni. Nærvera Pamells
er mjög áberandi í fyrri hlutanum og
segja má að pólitísk deilumál sögunn-
ar kjamist í rifrildi um Pamell sem
faðir hans á við Dante Riordan,
frænku Stephens, þegai' hann fer
heim til sín úr skólanum í jólafrí. Fað-
irinn heldur því fram að Pamell sé í
raun að frelsa írland og losa það und-
an oki prestanna, en Dante telur að
málum sé öfugt farið. Rifrildið hefur
mildl áhrif á Stephen og þegar fram
líða stundir þarf hann sjálfur að taka
afstöðu til þessa deilumáls sem allt að
því klauf þjóðina í tvennt, og sem
reyndar þjakar hann enn þegar við
hittum hann á ný í Ódysseifi.
Þegar lengra er komið inn í söguna
víkur þó pólitískur bakgrannurinn
fyrir trúarlegum vangaveltum sem
haldast í hendur við kynferðislega
vakningu sögupersónunnar. Þar á
milli eiga sér stað mestu átök sögunn-
ar, syndahugtakið vegur þungt og
Stephen fyllist iðran eftir samvera-
stundir sínar með vændiskonum.
Hann ákveður að gera yfirbót og tog-
streita líkama og anda er meginefni
þriðja hluta bókarinnar. Hann íhugar
að ganga veg kirkjunnar en lista-
mannsdraumamir verða ofan á og
hann tekur að móta skáldskaparfræði
sín. Þessi skáldskaparfræði hafa
reyndar eignast sjálfstætt líf utan
skáldsögunnar og allt að því orðið að
viðteknum hugmyndum um fagur-
fræði módemismans. En seinni hluti
bókarinnar, sem er mun erfiðari yf-
irferðar en sá fyrri, greinir sem sagt
frá vitsmunalegri vöknun Stephens
og vaxandi þörf hans til að skilja sig
frá umhverfi sínu og aðstæðum.
Æskumynd listamannsins er
þroskasaga og ásamt Raunum
Werthers unga eftir Goethe og Gjöf-
inni eftir Nabokov er óhætt að telja
hana með mestu bókum sinnar teg-
undar. Það er reyndar engum ofsög-
um sagt að orðspor Joyce í nútfrna-
bókmenntum er allt að því
yfirþyrmandi, og þótt hann sé sann-
arlega fjöregg bókmenntarannsókna
í háskólasamfélaginu væri það sorg-
legt ef almennir lesendur létu það
vaxa sér í augum því hér er á ferðinni
listaverk sem erindi á til allra sem
unna góðum bókmenntum. Sigurðui-
hefur áunnið sér fágætan skilning á
höfundinum og þýðingin ber þess öll
merki að hér er vanur maður í Joyce á
ferð. í rauninni er ekkert meira um
það að segja annað en að óska Sigurði
til hamingju og varpa fram spuming-
unni um hvort hann sé nú reiðubúinn
að takast á við síðasta verk Joyce, og
hugsanlega erfiðasta þýðingarverk-
efni sem fyrirfinnst í bókmenntasögu
aldarinnar, Finnegan’s Wake.
Björn Þór Vilhjálmsson
Tilvalin

jolagjof
1.995 kr.
Moulinex gufustraujárn
1400 W, álbotn
Gufuþrýstingur 15g/min
HUSASMIDJAN
Sími 525 3000 • www.husa.is
Er myndlist betri fjárfesting en verðbréf?
3 Rauðarárstíg 14-16
-a: nrr sími 551 0400
s: li og Kringlunni
sími 546 0400
—1 www.myndlist.is
1 AKT 6ALLEIT