Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1954, Blaðsíða 40

44
af þeim, hvort allar þessar jarðir hafa verið í stöðugri byggð á þessu
tímabili eða ekki. Þannig skortir oss alla vitneskju um það fyrstu
50—60 árin eftir svartadauða. Og víst hafa þessar sóknir sloppið vel
frá þeirri plágu, hafi engar lögbýlisjarðir þar farið í eyði í bili. Og ef
til vill hefir ekki þurft svartadauða þar til. Drepsóttir og ógnarár riðu
hér yfir á 14. öld auk svartadauða og síðari plágunnar. Má þar nefna
krefðu- eða kynjaveturinn 1426, þegar ,,bæði varð aldeyða hross og
sauðfé fyrir norðan land“ (Lögmannsannáll), bólusóttin mikla 1430
eða 1431, en þá varð ,,mikið mannfall um allt land, svo víða eyddust
bæir“ (Setbergsannáll), „ódæmi og ógnanir af eldsgangi, sandfalli,
öskumyrkrum og ógurlegum drunum“ um 1477, svo að fénaður
þreifst ekki, þótt snjólaus væri jörð, og gerðu þá Eyfirðingar heit-
bréf, ef létta mætti þessum voða við það (Fbrs. VI, 104—107).
Sýnilegt er, að þarna hefir verið um að ræða mikið eldgos, sem eytt
hefir jarðargróðri og eitrað, líkt og Skaftáreldar gerðu. Annálar geta
þó ekki þessa goss. Fleira mætti og nefna, sem fer í þessa átt.
Hér að framan hafa verið tilfærð rök, er sanna, að bæði Bústaðir
og Skatastaðir voru í eyði um eitthvert skeið fyrir og eftir aldamótin
1500. Athyglisvert er og það, að um 1490 vantar bæði Ánastaði og
Tunguháls á meðal þeirra jarða, sem taldar eru að liggi undir Goð-
dalakirkju, og gátu þær þó ekki legið undir aðra, þar sem þetta eru
næstu bæir við Goðdali. Tunguháls var eign kirkjunnar að Goðdöl-
um og má vera, að hún hafi þá verið höfð með heimajörðinni og því
ekki talin með. En skýringin á því, að Ánastaði vantar þarna, er
naumast önnur en sú, að jörðin hafi verið í eyði þá. Er líkast því, að
Skagafjarðardalir hafi af einhverjum ástæðum verið hart leiknir á
síðari hluta 15. aldar, ef til vill á sama tíma og Eyfirðingar gerðu
heitbréf sitt og af sömu orsökum, sem þar eru greindar.1)
En hvað um það. Þó að einhverjar af þessum jörðum í framsókn-
um Skagafjarðar, þeim sem hér hafa verið teknar til athugunar, kunni
að hafa beðið eitthvert áfall í bili við fólksfækkunina, sem varð í
svartadauða, þá hefir það ekki riðið þeim að fullu, né heldur fyrri
eða síðari plágur, sem yfir hafa gengið, af hvaða toga sem þær voru
spunnar. Þær héldu enn velli um 1700, að tveimur eða þremur undan-
skildum, og svo er enn um langflestar þeirra.
Ljóst er, að þessi athugun nær yfir of lítið svæði til að byggja megi
á henni ályktun um örlög og sögu íslenzkra bæja og byggða almennt
1) Þess skal getið, að bæjatalið í Goðdalakirkjumáldaga Ólafs Rögnvalds-
sonar virðist hafa verið gert fyrir 1475.