Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1954, Blaðsíða 22

26
mátt leggja niður kirkju, sem þegar haiði verið reist, nema sérstakt
bæri til. „Kirkja hver skal standa í sama stað sem vígð er, ef það má
fyrir skriðum eða vatnagangi eða eldsgangi eða ofviðri eða héruð eyði
úr afdölum eða útströndum“ (Kristinréttur hinn fomi).
Það mun vera álit fræðimanna, að flestar alkirkjur á landinu hafi
verið reistar þegar á 11. öld, eða fyrr en sóknarskipan komst á. Það
er því skiljanlegt, að úr vöndu hefir verið að ráða fyrir biskup, þegar
kom að því að skipa bæjum til þeirra. Enda hefði fullur jöfnuður þar
á aldrei getað orðið, hvort sem var. Staðhættir bönnuðu það. Kirkja,
sem fáir bæir lágu til, gat í sumum tilfellum átt eins mikinn rétt á sér
sem önnur með miklu fleiri. Þá skipti það og eigi miklu máli fyrir störf
prestsins, hversu margir bæir lágu til kirkjunnar. I þann tíma skyldi
að jafnaði sungnar tíðir við allar alkirkjur hvern helgan dag ársins,
en að hálfkirkjum annan hvern, og að bænhúsum, sem víða voru
mörg, einu sinni í mánuði. Þetta krafði mikinn kennimannafjölda,
svo að við fjölmargar kirkjur voru þá tveir, þrír og jafnvel fjórir kenni-
menn, prestar og djáknar, og verður þó sums staðar ekki séð, hvernig
þeir hafa komizt yfir störfin.
I annan stað má telja það alveg víst, að bæjatalan í hinum fornu
máldögum kirknanna sé ekki tæmandi. Þar munu aðeins koma fram
hinar sjálfstæðu jarðir, eða lögbýlin, en ekki hjáleigur eða afbýli
jarða. Þau hafa tíundazt með heimajörðinni og talizt til hennar, er
um tollskyldu var að ræða. Getur það ekki á annan veg verið, þar eð
þeir máldagar, sem getið verður hér síðar og ná yfir hartnær tvær
aldir, sýna yfirleitt mjög jafna bæjatölu. En það er einmitt það tíma-
bil, sem hjáleigurnar í þeirri mynd, sem þær hafa haft síðari aldirnar,
eiga helzt að hafa orðið til á, eftir allveigamiklum líkum, sem fyrir því
hafa verið færðar.1) En um leið, að almennu áliti, guldu byggðir
landsins á þessum tíma hið mesta afhroð, sem nokkurn tíma hefir
orðið. Hvorugt þetta virðist hafa nein veruleg áhrif á bæjatöluna. Fer
því ekki hjá því, að hjáleigurnar, eða smábýlin, hafa aldrei talizt
þarna með, hvorki þær, sem kunna að hafa verið til áður en máldag-
arnir hefjast, og því síður hinar, sem orðið hafa til eftir það. Og hins
vegar, að hafi varanleg landauðn orðið í svartadauða, þá hefir það
nær eingöngu gengið út yfir smábýlin, þau, sem aldrei náðu því sjálf-
stæði að vera talin með í máldögum.
Vér verðum því engu fróðari um þennan flokk hinna fornu býla af
þessum heimildum. En efalaust hafá hjáleigur, eða hvaða nöfn vér
1) Ól. Lárusson, prófessor: Byggð og saga. •