Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1992, Blaðsíða 74

78
ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS
á að skoða samhengi forms og tíma (þ.e. útlit eða gerð muna og mann-
virkja á mismunandi tímum). Aðaláherslan hefur legið á að greina breyt-
ingar sem geta verið til marks um þróun einhverra fyrirbæra. Það er hvorki
tilviljun né vangá að þetta viðfangsefni hefur hlotið mesta umfjöllun.
Ástæðan er sú að um það er hægt að ræða innan ramma hefðbundinnar
söguhugsunar; það fellur vel að viðteknum áhugamálum fortíðarfræða og
krefst ekki sjálfstæðs hugmyndakerfis. Öðru máli gegnir um samhengi
rúms og forms. Um það er erfitt að fjalla vegna þess að það krefst þess að
orsök og afleiðing mannlegrar hegðunar sé skilin á forsendum rúms en
ekki tíma. Ekki er lengra síðan en 30 ár að erlendir fornleifafræðingar fóru
að sinna þessu viðfangsefni, og þá undir beinum áhrifum félagsvísinda,
sem buðu upp á hugmyndakerfi og hugtök til að fjalla um hegðun manns-
ins án tilvísunar til tíma. Vandi fornleifafræðinnar er sá að hún hefur orð-
ið að laga orðræðu félagsvísindanna að sínum sérkennum, sem eru fyrst
og fremst að gögnin eru aldrei fullkomin og vægi þeirra er oftast óþekkt.
Þessvegna er sjaldnast hægt að nota aðferðir félagsvísindanna beint, held-
ur verður að sníða þær til og þróa sjálfstæða aðferðafræði um hvernig
túlka megi niðurstöður.
Þessi vandi er tvíþættur og koma báðar hliðar hans vel fram í grein
Bjarna. Vandamálið er annarsvegar að til þess að hægt sé að tala um þessi
mál á skynsamlegan hátt verður að hafa skýr og skiljanleg hugtök og
heildstæð hugtakakerfi. Það er ekki hægt að taka hugtök beint úr sálfræði,
félagsfræði eða landafræði og nota þau athugasemdalaust í fornleifafræði-
legri umræðu, einfaldlega vegna þess að grunnurinn er annar (þ.e. ófull-
kominn) og þar með eru forsendur umræðunnar aðrar. Það er alveg ljóst
hvað t.d. mannfræðingar eiga við þegar þeir tala um það sem Bjarni kallar
„trúarbundið atferli"; það er einhver sú hegðun sem stjórnast af trúarhug-
myndum manna, og um þetta geta þeir talað af því að þeir hafa aðgang
bæði að trúarhugmyndunum og geta virt fyrir sér hegðun lifandi fólks.
Hvorugt gerist í fornleifafræði og þó að við finnum stundum minjar sem
með góðum rökum má telja merki um einhverja trúarhætti, þá eru mögu-
leikar okkar á að sýna í hverju þessir trúarhættir fólust takmarkaðir og lík-
indin á að við getum endurgert hugmyndirnar sem að baki lágu nánast
engar. Það er nauðsynlegt að geta fjallað skynsamlega um trúarhætti horf-
inna samfélaga (af því að við vitum að þeir skiptu máli), en ályktanirnar
sem við getum dregið af fornleifaheimildum um slík mál hljóta alltaf að
verða annars eðlis og umfangs en t.d. mannfræðingar geta leyft sér. Það á
þessvegna ekki við að nota sömu hugtök í báðum þessum fræðigreinum,
og ef menn þurfa endilega að nota sömu orð (sem vel má), þá er ástæða til
að krefjast þess að skilgreint sé hvað átt er við. Ef það er ekki gert, þá er