Dagblaðið Vísir - DV - 21.06.1983, Page 14

14
DV. ÞRIÐJUDAGUR21. JÚNI1983.
Menning
Menning
Menning
Menning

ÞAÐSEMEKKI
MATTISEGJA
Hannibal Valdimarsson:
Bannfœrð sjónarmið
öm og örlygur 1983
Aö líkindum hefur aldrei verið
meiri einhugur um nokkurt mál á Is-
landi en þegar ákveðið var að slíta
sambandinu við Dani og stofna hér
lýðveldi árið 1944. Rúmlega 98%
„Sjaldan eða aldrei hygg ég,
að orðið hafi þrengra um
skoðanafrelsi á Íslandi, en
meðan skilnaðarmálið við
Dani vará dagskrá" eru upp-
hafsorð bókar Hannibals
Valdimarssonar, Bannfærð
sjónarmið.
þjóöarinnar tóku þá þátt í þjóðarat-
kvæðagreiðslu og samþykktu 97,4%
að fella niður sambandslagasamn-
inginn frá 1918 og 95% samþykktu
stjómarskrá lýðveldisins.
En það gekk ekki átakalaust fyrir
sig að kalla fram þessa niöurstöðu.
Þótt fullyrða megi aö nær öll þjóðin
hafi veriö sammála um að stofna lýð-
veldi hér á landi þegar gildistíma
sambandslagasamningsins lauk árið
1943 voru það ár sérstakar aöstæður í
heiminum. Heimsstyrjöldin var í al-
gleymingi, Danmörkhernuminogls-
land hersetið. Islendingar höfðu
þurft að færa konungsvaldið inn í
landið í hendur ríkisstjóra árið 1940.
Þá þegar voru uppi hugmyndir um
að stofna lýðveldi strax. Röksemdir
þess fólust í svonefndri vanefnda-
kenningu, en samkvæmt henni var
sambandslagasamningurinn úr gildi
fallinn þar sem Danir gátu ekki efnt
sinn hluta samningsins vegna her-
námsins. Aðrir töldu það ódrengilegt
að setja konunginn af á meðan hann
var fangi Þjóðverja í eigin landi og
vildu bíða þar til samningaviðræður
gætu farið fram við Dani að stríðinu
loknu. Hinir fyrrnefndu voru nefndir
hraðskilnaðarmenn en hinir síðar-
nefndu lögskilnaðarmenn.
Þröngt um
skoðanafrelsið
Átök þessara hópa er viðfangsefni
bókar Hannibals Valdimarssonar,
Bannfærð sjónarmið. Bókin er gefin
út að frumkvæði Alþýðusambands
Islands í tilefni af áttræðisafmæli
Hannibals á þessu ári. Flestum hefði
vafalaust komið í hug að í slíka bók
veldust greinar og ræöur um verka-
lýðsmál. En það segir sína sögu að
hin bannfærðu sjónarmið, sem urðu
undir í deilunum um lýðveldis-
stofnunina, skyldu vera þessum
aldna baráttumanni enn svo ofarlega
ihuga.
Bókin er aö mestu leyti þannig
uppbyggð að endurprentaðar eru
greinar úr Isafjarðarblaðinu Skutli
sem gefið var út af Alþýðusambandi
Vestfjarða undir ritstjórn Hannibals
sem þá var forseti þess. Hannibal
var eindreginn lögskilnaöarmaöur í
samræmi við stefnu Alþýðuflokksins
á þeim tíma. Réð þar mestu tengsl
flokksins viö danska sósíaldemó-
krata. Hannibal hélt þó við sína af-
stöðu eftir að Alþýðuflokkurinn hafði
fallist á samkomulag við hina
flokkana um lýðveldisstofnun. Hann
var einnig eindregið á móti lýðveldis-
stjórnarskránni og hvatti kjósendur
til aö hafna henni i þjóðaratkvæða-
greiðslunni.
Það vekur nokkra undrun hversu
hatrömm þessi deila hefur verið þau
ár sem hún stóö yfir. I upphafsorðum
bókarinnar segir Hannibai:
„Sjaldan eða aldrei hygg ég, að orðið
hafi þrengra um skoðanafrelsi á Is-
landi, en meðan skilnaðarmálið við
—s
“S
Gamalmennabókmenntir
— Síðari grein—
Frásögn er
sagnaskemmtun
Ritlist íslenzku þjóöarinnar á öllum
öldum er fyrst og fremst sagna-
skemmtun. Undirstöðuatriði ritaðrar
sögu er munnleg frásögn samofin feg-
urð máls og stíls. Þetta kemur skýr-
lega fram í Islendingasögum, riddara-
sögum og þjóðsögum. Frásagnargleði
höfundarins er samofin efni og stíl-
brögðum. Fremstu rithöfundar okkar á
öllum öldum eru leiknir og fimir í leik-
andi orðlist tungunnar og frásagnar-
lipurð.
Islenzk ritmenning er glögg í fagur-
legum gripum um strengi og ljóðræna
kynngi máls og forms. Fegurö og leikni
ritlistarinnar er föst og ljóðræn í formi
málsins, jafnt í einfaldri stöku eöa
mansöngsvísu til skáldgyðjunnar. Or-
ustuvísa úr rímum við Svoldur eða
Hlaðir eru kynngimagnaðar, hrifnæm-
ur fagurkeraskáldskapur eins og best
veröur á kosið. Orðkynngi skáldsins
grípur leiknum og fimum hugtökum
um streng boga ljóðagyðjunnar svo að
ekki verður betur á kosið. Orðkynngi,
frásagnagleði í fomsögum, frásögnum
af miklum atburöum eöa stílhreinum
ævisögum er hvergi til lýta. Þar er allt
fært í bönd formsins, meitlað og fest
eftir f östustu f ormum hörpunnar.
Islenzk þjóðaréinkenni eru glögg og
fóst í fagurbókmenntum alþýðunnar á
liönum öldum. Þar eru mörg stórbrotin
verk, rituð og bókfest við erfiðar að-
stæður, ljósleysi, kulda og bókfells-
skort.
Þúsund ára þrautir íslenzkrar
alþýðu eru festar og skilgreindar á
bókfell aldanna. Á stundum var málið
mótað um of af erlendum áhrifum en
átti alltaf hin snjöllu einkenni íslenzkr-
ar tungu, án ambaga og skripiyrða.
En munum endurnýjun
aldamóta-
kynslóðarinnar
Á síðustu öld reis í landinu meðvit-
und um betra og hreinna mál. Dönsk-
um slettum og lélegu máli var reynt aö
útrýma. Árangurinn varð mikill. Alda-
mótakynslóðin lyfti grettistaki í þess-
um efnum. Með tilkomu skóla, blaða
og útvarps var þessu verki haldiö
áfram af miklum þrótti.
Margir ómenntaöir alþýðuhöfundar
lögöu hér hönd á plóginn og sýndu i
verki að liðveizla þeirra var mikils
virði. Þeir kunnu alþýðumálið, mál
sagnaskemmtunarinnar, eins og það
var best í íslenzkum baðstofum á
kvöldvökum og í verbúðum og ver-
stöðvum í landlegum og á ferð úr og í
ver. Islenzkar þjóösögur eru hér bezta
og skýrasta dæmiö. Lífið er starf í
strjálbýlu landi, það er feát og mótað í
sagnageymd og sagnfestu. Það sem
ungur nemur sér gamaU temur. En á
síöustu áratugum hefur verið fariö
skakkt að í þessum efnum og verður að
því vikið.
aö gamlir menn, komnir jafnvel á sjö-
tugsaldur eöa áttræðis, hefja rithöf-
undarferU, gefa út bækur um marg-
slungin efni. Það er augljóst mál að
svo gamlir menn ná aldrei leikni í
máU, stíl né ritleikni. Þar eru dæmi
skýr í slíkum ritum og eru furðuleg og
hörmuleg á aUa lund. Þetta er þvi ber-
ara að hinir öldnu höfundar rita um
margbreytUeg efni sem sum eru lítt á
valdi þeirra aö þekkingu né skipan.
Ritleikni þeirra er bjöguð, mál þeirra
slæmt og sanngUdi frásagna þeirra
langt af vegi raunveruleikans.
Aöalviðfangsefni þeirra eru endur-
minningar þeirra sjálfra eða minning-
ar ritaðar eftir frásögn annarra. Þeir
Bókmenntir
Jón Gíslason
AJdnir vilja
verða ungir áný
Á síðustu árum hefur það farið í vöxt
rita þetta auövitaö í þeim tUgangi aö
greina rétt og sannferðuglega frá. En
staðreyndimar eru allt aðrar. Fræði
þeirra verður afkáraleg og fuU af
smekkleysum, rangminni og skekkj-
um. Söguefni þeirra verður ófrjótt og
endurminningar merla mýrartýru
óraunveruleikans. Þeir kunna ekki að
nota ritaðar heimUdir tU að sanna mál
sitt og því síður að leita að samanburði
frá öðrum eftir munnlegum leiöum. Af
þessum sökum veröur saga þeirra og
frásögn afskræmi. I einni shkri ævi-
sögu greinir höfundur af ferð sinni um
stuttan spöl sem vel er þekktur og
margir þekkja.
Hann er einn á ferð og í góðu færi.
Venjulegur maöur gengur þennan spöl
á þremur timum án kapps. En sögu-
maður segist hafa verið þessa leið sex
tíma og orðið mjög þreyttur. Hér eru
órar öldrunarinnar að verki. Hann
skynjar ekki lengur staðreyndimar
sem voru honum ljósar í æsku. Karl-
mennska og æskufjör er aö hniga að
viði og ljómi þess liðna verður að undr-
um vitundar gamals manns.
Fleira verður afskræmilegt hjá öldn-
um rithöfundi. Hann reynir að gera al-
gild sannindi að þokuprýddum djásn-
um vanskynjunar. Hann segir frá
landamerkjum á eignarjörð föður síns
og kann ekki lengur skilgreininguna
sem hann vissi ungur. Hann brestur
minni, kunnáttu og víðsýni æsku
sinnar. Vanmegna órar sækja að hon-
um og færa hann sjálfan nær því
óskynjanlega. Slík sagnaskemmtun
eða frásögn er ekki í þeim anda sem er
íslenzkrar alþýðu frá öndverðri tilurð
hennar ílandinu.
Það hrífst af vel unnu dagsverki. En
hjá sumum gamalmennarithöfundum
skekkist þetta í því að fara í gegnum
ritvélina, og stráist gliti grárrar elli.
Afrek í athafnalifi verður að smámun-
um en smáframkvæmdir að stórum.
Þetta eru undur, langt af vegi þess
rétta.
Oft skiptir
umlitoglag
Búskapur og búraunir
eru viðfangsefni
Flestir gamalmennarithöfundar
undanfarinna ára, eru aldamótamenn
í þeim eina og rétta skilningi. Þeir hafa
því fylgst með breytingum og hlut-
hvörfum atvinnubyltingarinnar miklu
er oröið hefur á þessari öld. Þeir hafa
séð í raun tekin í notkun ný tæki,
nýjar vinnuaðferðir, breyttar sam-
göngur og jafnframt orðið þátttakend-
ur í betra og ánægjulegu mannlífi. Hjá
venjulegu öldruðu fólki verður þetta í
endurminningum til gleði og ánægju.
Oft er svo í gamalmennabókmennt-
um að það sem var grænt á líðandi
stund verður á þeirri næstu grátt.
Breytingin verður án venjulegra raka.
Harmleikur meðferðar hinna svörtu
tákna prentlistarinnar verður ekki
samkvæmt venju til ánægju og fróð-
leiks heldur kaldhamraðar skynvillur
rangrar sögu. Svört skíma nætur
breiðist yfir sögusvið er átti að verða
ljóst og skýrt. Þeir hafa náttúruna á
valdi sínu, breyta gömlum og þekktum
örnefnum, bæjamöfnum og sveita-.
Flest verður rangt sem hægt er að
rugla.
Veður verður að afkáralegum skyn-
villum, yrsjandi muldur slævandi
regns að austrænum flatvindum er-
lendra stefna. Hvergi örlarfyrir fagur-
list þjóðsögunnar, hvergi gætir orð-
heppni né fleygra setninga. Flatneskj-
an er ráðandi í veldi sínu fullu.
Stundin erhröð
Islenzka þjóðin er fundvís á smekk-
leg örnefni og eru þaö einkenni frá
fyrstu sögu hennar. Landið er prýtt
fögrum nöfnum og lýsa oft miklum
andstæðum í landslagi og veöurfari.