Dagblaðið Vísir - DV - 21.06.1983, Blaðsíða 15

DV. ÞRIÐJUDAGUR21. JUNI1983.
15
Menning Menning
íning
Dani var á dagskrá.” (bls. 11) Hann
rökstyður þetta með dæmum síðar í
bókinni og bera þau því vitni aö
ýmsir aðilar hafa ekki sést fyrir í
ákafa sínum við að sameina þjóðina
um að stofna lýðveldi á Islandi 17.
júní 1944 og ekki síðar.
Dæmi eru nefnd um að Áma Páls-
syni prófessor og Tómasi Guðmunds-
syni skáldi hafi verið meinað að
halda fyrirlestra fyrir stúdenta í Há-
skólanum, þar sem þeir ætluðu að
reifa skoðanir sínar á skilnaðarmál-
inu. Dagblöðin fluttu aðeins einhliöa
áróður fyrir hraðskilnaði og útvarpiö
einnig, en þegar það brá eitt sinn út
af þeirri braut var það átalið á Al-
þingi. Sigurði Nordal var ekki leyft
að halda útvarpserindi um málið á
sama tima og hraðskilnaðarmenn
áttu þar greiðan aðgang. Svo langt
gekk ritskoðunin að svohljóðandi til-
kynningu frá Alþýðusambandi Vest-
f jarða var neitað um birtingu í Ríkis-
útvarpinu: „Vestfirsk alþýða. Vertu
trú — vertu sterk. Hlýddu engu nema
samvisku þinni viö þjóðaratkvæða-
greiösluna.”
„Gestapo"
beitir „terror"
Og skoöanakúgunin gekk lengra.
Alþýðusamband Islands lýsti því yfir
að Skutull væri ASI og verkalýðs-
hreyfingunni óviðkomandi vegna
þess að með skrif um sínum hafi blað-
ið brotið algjörlega gegn stefnu
þessara aðila í lýðveldismálinu.
Skoraði ASI á Alþýðusamband Vest-
fjaröa aö stööva útkomu blaösins
undir sínu nafni. ASV svaraði þessu
með því að endurk jósa Hannibal sem
forseta sinn og afhenda honum
Skutul til eignar.
Bréf Olafs Björnssonar síðar
prófessors til Hannibals, sem birt er
í bókinni, gefur einnig athyglisverða
mynd. Þar segir: ... hraöskilnaöar-
liðið (hefur) hvergi beitt öðrum eins
„terror” og hér í Reykjavík gegn
andstæðingum sínum. Nafnkunnari
lögskilnaðarmenn hafa t.d. mátt
eiga von á því að vera hringdir upp
um miöjar nætur af „Gestapo” hrað-
skilnaðarliðsins, og hefir þá verið
ausið yfir þá ókvæðisorðum — kall-
aöir kvislingar, landráðamenn
o.þv.u.l.” (bls. 150) Þessar lýsingar
eru sjálfsagt mörgum nokkurt ný-
næmi, enda er þeim ekki haldið á
lofti í frásögnum af aödraganda lýð-
veldisstofnunar.
Það rýrir gildi þessarar bókar
ákaflega mikið aö í henni skuli
einungis vera endurprentaðar
greinar meö það eitt í huga að endur-
segja allt sem ritað var í Skutul um
skilnaðarmáliö. Bókin hefði orðið
mun markvissari ef greinar hefðu
verið endursagðar að hluta en aðeins
birtir orðréttir þeir kaflar sem nauð-
synlegir væru til að skýra sjónarmið
greinarhöfundar. Innskot milli
greinanna eru mjög takmörkuð og
gefa lesandanum varla nægilega
yfirsýn yfir málstað andstæðinganna
og atburðarásina verður að fella
saman úr þeim brotum sem koma
fram í greinunum. I raun virðist gert
ráð fyrir að lesandinn hafi þekkingu
Bókmenntir
Ólafur E. Friðriksson
á baksviðinu og aödraganda að lýð-
veldisstofnuninni.
Síðan þessar greinar voru skrifað-
ar hafa verið unnar margíir sagn-
fræðilegar rannsóknir um þetta
tímabil. Varpað hefur verið nýju
ljósi á þátt Bretlands og Banda-
ríkjanna í lýðveldisstofnuninni og í
ævisögum og endurminningum
stjórnmálamanna hafa komið fram
upplýsingar sem ástæða hefði verið
að taka afstöðu til. Þess í stað hefði
mátt sleppa að endurprenta langar
útskýringar sem byggðar eru á mis-
skilningi. Þannig segir í grein í maí
1944 að einungis liggi fyrir viður-
kenning Sovétríkjanna á lýðveldinu
og spurt er: „Hver vill stofna lýð-
veldi með virðingu Sovét-Rússlands
eins i bakhöndínni.” (bls. 131—132).
Sovétríkin voru þegar hér var
komið sögu ekki búin að viðurkenna
lýðveldið, en það voru hins vegar
Unaðsdalur á Snæfjallaströnd. Slit-
vindstaðir í Staðarsveit og Svalvogar.
En í sumum gamalmennabókmennt-
um síðustu ára duga þessi nöfn
skammt. Nöfnin eru rangfærð og af-
bökuð. Þetta er hættuleg ritaðferð óg
verður að stemma stigu fyrir áfram-
hald hennar. I riti einu er kom út á síð-
astliðnu ári eftir slíkan höfund er
mikill fjöldi jarðanafna afskræmdur
og afbakaöur. Islenzk jarða- og bæja-
nöfn varðveita eldfoma málmenningu
þjóðarinnar.
I framburði þeirra er fegurð og
hljómfagur kliður, merking þeirra er
hvort tveggja í senn tengd atvinnu- og
menningarsögu þjóðarinnar á liðnum
öldum. Eignarréttur jarða í vissum
hluta landsins tengist þessu og á sér-
stæöa og merkilega sögu, tengda fomri
löggjöf og skipulagi bænda, endur-
nýjaður og efldur af breyttum háttum í
atvinnusögu landsins. En þrátt fyrir
þetta em til menn á líöandi öld sem
ekki skilja þetta og hafa sett fram
skilning sinn sem er andstæður hags-
munum bænda. Slíkt hefur jafnvel
komist á prent í bókum gamalmenna-
rithöfunda.
Og í beinu framhaldi af þessu má
minnast þess að gamalmennahöf undur
hefur sett fram einkennilega f jarstæðu
um landamerki á eignarjörð föður
síns, þvert ofan í fornar skjallegar
heimildir og munnlega geymd. Þannig
leitar kölkunin á þennan mann og er í
fullu samræmi við annaö í minningum
hans. Fleira mætti telja upp af slíku,
en einhvers staðar verður aö nema
staðar.
Mikið ermargt
íbiáma sögunnar
Flestir gamalmennarithöfundar líð-
andi ára eru aldamótamenn og hafa
því lifað mikið framfara- og breytinga-
skeið í sögu þjóðarinnar. Framfarir
fyrstu áratugi líðandi aldar voru oft á
tíðum misheppnaðar og stóðust ekki
próf reynslunnar né urðu til nota sem
þeim var ætlaö. Sumar af þessum
framkvæmdum voru reistar af stórhug
og eru leifar þeirra enn til sjónar í
landinu og má lesa út úr þeim sögu
mistaka og skammsýni.
Mér er ofarlega í huga frásögn
gamalmennis í riti þess í nýútkominni
bók. Þar er lýst kostnaðarsamri fram-
kvæmd er byggð var á röngum grunni
og misheppnaðist því gjörsamlega.
Bændumir sem að henni stóðu voru illa
í stakk búnir að greiða kostnaðinn en
urðu svo heppnir að önnur framkvæmd
líks eðlis var hafin í héraðinu og var
hún látin bera baggann.
Höfundurinn varpar miklum ljóma á
framkvæmdina en minnist lítt á þá
sem að gagni varð og má jafhvel skilja
frásögn hans svo að hún hafi oröiö að
litlu gagni. Hér er um annað af tvennu
aö ræða aö hann hefur fengið rangar
upplýsingar hjá sögumönnum sínum-
eöa hitt að hann gerist sekur um sögu-
fölsun. Misminni er ekki um að ræða
því að hann var ekki kunnugur þessu
af raun. En hitt er alveg augljóst að
hann leitar sér ekki upplýsinga af
heimildum um þessi efni, sem lá þó
beinast fyrir.
Efniviðurinn
ergóður en smíðin
klambur
Það er greinilegt að sumir þeirra
manna er rita endurminningar sínar
og annað efni, þegar þeir eru komnir á
gamalsaldur, búa yfir miklu og nýtu
efni til frásagna fengju þeir aðstoð hjá
kunnáttumönnum. En þeim bregst
bogalistin þegar þeir fara sjálfir að
gerast rithöfundar á elliárum, án þess
að kunna til verka, án þess að hafa
vald á tungunni, stíl hennar né almenn-
um formsatriðum. Reynsluleysi þeirra
verður þeim f jötur um fót og þá skortir
gagnrýni á sjálfa sig. Verk þeirra eru
því fyrirfram dæmd til að verða ónýt
ogmisheppnuö.
A Islandi er prentfrelsi og er það vel.
Hér fá allir að gefa út bækur og rit hafi
þeir á annað borð áhuga á því. Þeir eru
frjálsir aö gefa út slíkt hafi þeir efni á
því. En hitt er annað mál þegar útgáfu-
fyrirtæki eiga i hlut. Þau ættu aö vera
bæði Bretland og Bandaríkin. Fleiri
dæmi af þessu tagi má finna.
Hvað hefði
Kristján 10. gert?
Hins vegar heföi veriö ástæða til aö
ræða önnur atriði sem fram koma í
bókinni nánar. Þannig er eftsinnis
vikið að því að gögnum hafi verið
haidið frá þjóöinni, án þess að það sé
skýrt frekar. Þá er nefnt að ýmsir
vafasamir hagsmunir ráði ákefð
sumra manna að skiljast við Dani.
Olafur Björnsson víkur að þessu í
fyrrnefndu bréfi og segir: „Eg er
heldur ekki viss um það að einlæg
sjálfstæðisþrá hafi vakað fyrir þeim
aðilum er staðið hafa í fylkingar-
brjósti hraðskilnaðarliðsins, en það
eru kommúnistar og klíka þeirra
manna í Sjálfstæöisflokknum, er
undanfarið hafa matað mest krókinn
á Ameríkuviö'skiptum. Gæti ekki
verið, að ákefö þessara aðila í það,
að slíta tengsl Danmerkur og Is-
lands, stafaöi af löngun til þess að
komast undirverndarvæng annarra
stærri ríkja?” (bls. 160—161) Fleiri
lágu undir þessum ásökunum, þar á
meðal Hriflu-Jónas og Vilhjálmur
Þór.
Þá hefði einnig verið forvitnilegt ef
Hannibal hefði gert upp við tönn
tímans. Hvernig standast röksemdir
lögskilnaöarmanna ef hafðir eru til
hliðsjónar þeir fjórir áratugir sem
liðnir eru frá lýðveldisstofnun? I
málflutningi þeirra kom fram að
skilnaður án undangenginna samn-
ingaviðræðna við Dani væri ekki
einungis ódrengilegur heldur og
hættulegur. I veði var norræn sam-
vinna, traust íslensku þjóðarinnar
við gerð milliríkjasamninga og ekki
síst endurheimt handritanna. Þá
hefði mátt reyna aö ráða í þá gátu
hvað hefði gerst ef beðið hefði verið
fram yfir stríö og Kristján 10. hefði
endurheimt konungsvald sitt yfir Is-
landi úr höndum ríkisstjóra. Hefði
hann þá lagt niður konungdóm af
fúsum og frjálsum vilja, eins og
Hannibal spáir í einni greininni, eða
hefði þá verið auðveldara aö setja
hann af? Þetta er auðvitað lykil-
spumingin.
það sómakær að greina illt frá nýtilegu.
Islenzkri menningu, islenzkri sögu
og íslenzku máli er gerður mikill
ógreiði með útgáfu slíkra rita. Slæmar
bækur á röngu og illu máli eru hættu-
legar, og sérstaklega skaðlegar æsku
landsins. Utgefendur í landinu þurfa
að taka upp nýja stefnu í þessum
málum, vanda val sitt betur á bókum
tilútgáfu.
Þetta er því verra að það stingur
mjög í stúf við fyrri bókmenntir í
þessum greinum, því þar er um að
ræða reglulega góðar bækur. Nefni ég
þar ævisögur frá fyrri tímum eins og
Jóns Indíafara, Áma Magnússonar frá
Geitastekk, Jóns Steingrímssonar eld-
klerks og Indriða Einarssonar.
Jafnframt þessu hafa margir þekkt-
ir og frægir rithöfundar þjóðarinnar
ritað ævisögur eftir merku fólki, og
tekizt það með afbrigðum vel. Vil ég
þar nefna: Þórberg Þórðarson,
Guðmund G. Hagalín og Jóhannes
Helga. Þeir hafa allir haldið uppi hinni
fornu sagnaskemmtun þjóöarinnar
með snjöilum frásögnum á fögru og lit-
ríku máli.
Enginn rhhöfundur
verður án gagnrýni
Ef til vill finnst þér, lesandi minn, að
ég deiii of fast á aldna rithöfunda. En
það er misskilningur. Ég er vinur gam-
als fólks og ég kýs ekkert f rekar en þaö
fái verkefni við sitt hæfi. En verði við-
fangsefnin þannig að það valdi því ekki
get ég ekki annað en gagnrýnt það. Og
fyrst og fremst þegar það ritar bækur
sem em skaðlegar máli og sögu.
Eg ber engan kul til gamalmenna al-
mennt. Eg ber virðingu fyrir ellinni sé
hún eðiileg í venjulegri kölkun. En
þegar kalkað gamalmenni fer að reyna
að inna af hendi löngunarverk sín frá
æskuárunum, án æfingar og þekking-
ar, er ég andvígur sliku. En ég virði
lífsstarf þeir ra eins og það var á mann-
dómsárunum og þjóðfélaginu ber aö
meta það og virða þeim til ánægju og
lífsfyllingar.
Endir.
tiUHU rt AMC
tlLL VILHJÁLMSSON HF
SMIÐJUVEGI 4, KÓPAVOGI
Símar 77200 - 77202.
| Dodge Royal Monaco I
Brougham
Árg. 1976 til sölu, 8 cyl., sjálfskiptur, afl-
stýri, aflbremsur, klassabíll, ekinn 41.000
km. Einn eigandi, skipti möguleg.
Upplýsingar í síma 40254.
síaukinna vinsælda hjá ungum sem öldnum.
Einnig framleiðum við 5 tonna fiskibáta sem reynst
hafa mjög vel við íslenskar aðstæður. Hringið í síma
okkar, 77588, og þið fáið nánari upplýsingar.
n
J)lasigcrðin
3ÉP