Dagblaðið Vísir - DV - 10.12.1983, Page 25

Dagblaðið Vísir - DV - 10.12.1983, Page 25
24 DV. LAUGARDAGUR10. DESEMBER1983. DV. LAUGARDAGUR10. DESEMBER1983. 25 E£ kjarnorkusprengja spryngi í 100—200 kílómetra hæd y£ir norðurhöfum myndi hiín ekki valda beinum spjöllum á mönnum né mannvirkjum og övíst að almenningur yrði hennar var í fyrstu. En höggbylgjan hr æðilega myndi á sekúndubroti valda gífurlegu tjóni á fjarskiptakerfi landsmanna og orkukerfi, auk þesssem hverskynsra£bnnaður myndi skemmast og verða önothæf ur Högg byigj an hræði lega Hvaö gerist ef upp úr sýöur milli stórvelda heimsins og þau fara í hár saman? Munu þau beita kjamorku- vopnum til þess aö klekkja hvert á ööru og hver mun þá fara meö sigur af hólmi? Og síðast en ekki síst: hvemig myndi landiö okkar, Island, sleppa úr þeim válega hildarleik? ,,I kjarnorkustríði sigrar enginn,” sagöi Reagan nýlega en þaö er ekki alveg víst að þetta sé rétt hjá honum. íslenska sjónvarpiö sýndi þriöju- daginn 29. nóvember geysilega fróö- legan heimildaþátt um vígbúnaö stór- veldanna og þar kom meöal annars fram að sá sem verður fyrri til í kjam- orkustyrjöld hlýtur vissan ávinning og hann ekki lítinn. Ýmsilegt annaö merkilegt kom fram í þessum sjónvarpsþætti; þaö var til dæmis drepið á einn þátt nútíma kjam- orkuhernaðar sem valda myndi óumræðilegum spjöllum en þaö er höggbylgjan hræöilega, electro- magnetic pulse, skammstafaðEMP. Þótt ótrúlegt megi viröast er varla nema liölega áratugur síðan her- foringjar Vesturlanda geröu sér ljósa grein fyrir eöli höggbylgjunnar og ægilegum afleiðingum hennar; þaö er h'ka ýmislegt sem bendir til þess aö sovéski herinn hafi lengi vitaö betur en þeir um áhrif hennar og jafnframt veriö betur í stakk búinn til þess aö standast hana. Ef til átaka drægi í heiminum og öflug kjamorkusprengja yröi sprengd í háloftunum yfir Islandi myndi síma- kerfi landsins fara í rúst, svo og allur fjarskiptabúnaöur annar, orkuhnur myndu lamast, tölvur eyöileggjast, heimilistæki og farartæki hætta aö virka og svo framvegis — ekki vegna þeirra áhrifa af kjarnorkusprenging- um sem við þekkjum best af frásögn- um og útskýringum, heldur vegna höggbylgjunnar hræöilegu. Höggbylgjan er raffræöilegt fyrir- brigöi; hún laskar rafbúnaö og málm- hluti en veldur engu beinu tjóni á mönnum eöa dýrum. Engu að síður er fyrirsjáanlegt aö fjöldi manna myndi slasast vegna nálægðar viö málmhluti, raftæki og fjarskiptabúnað og þó svo aö fæstir vilji hugsa þá hugsun til enda aö til kjarnorkustyrjaldar kunni aö draga er samt rétt og skylt aö íhuga 3DEKTPOMArHMTHblíil MMnYHbC ”*&*&*>*■ * * 'fcfr'L v . * AMÝlMHAK **&<XK***«i3l*i*.,A TAKJKÍ **á*0*W>»«****í. *ÁC«*Cæ?>****!*S«#fc* MA l&nhmm Texti: Baldur Her m annsson hvemig menn gætu helst komiö viö einhverjum vörnum. Eitt júlíkvöld á Hawaii Júhkvöld nokkurt sprengdu Banda- ríkjamenn öfluga kjamorkusprengju hátt yfir Kyrrahafi, 1200 kílómetra suövestur af Hawaii, 400 kílómetrum ofarsjávarmáli. Þetta var sprengja upp á 1,4 mega- tonn. Hún gekk undir gælunafninu Starfish Prime og um þaö bil einni sekúndu eftir aö hún sprakk uröu fer- legar rafmagnstmfianir á Hawau, óra- langt í burtu. Orkuhnur glötuöu mætti sínum. Þjófabjöllur hringdu án afláts þótt engir misindismenn væra á ferh. 300 götuljós slokknuöu samkvæmt æöri skipan. Þessar rafmagnstruflanir komu sér- fræöingum hersins í opna skjöldu og þeir höföu vissa tilhneigingu til þess að humma hana fram af sér. Fáum mánuðum síöar undirrituðu Kennedy forseti og Krústjoff, fyrirliöi Sovét- manna, samkomulag um aö hætta kjarnorkutilraunum í háloftunum og þess vegna gafst ekki hinum sérfróöu drengjum í Pentagon færi til þess að kanna nánar hvaöa öfl vom aö verki suður á Hawaii þetta sumarkvöld fyrir tveimuráratugum. Það leiö nærri hálft annað ár uns eðlisfræöingar hersins höföu reiknaö út hinar réttu skýringar og þær voru ekki ýkja uppörvandi. Kjamorkusprenging veldur gífur- legri útgeislun eins og vel er kunnugt, en þegar hún verður skammt yfir jörðu gleypir andrúmsloftiö fljótlega hina orkumiklu geisla og takmarkar áhrif þeirra. Annaö verður hins vegar uppi á teningnum þegar sprengingin verður uppi í háloftunum þar sem andrúms- loftið er oröið örþunnt og truflar ekki för geislanna í sama mæli. Orkugeislarnir æða þá hindrunar- laust með hraöa ljóssins gífurlegar vegalengdir, svipta ógrynni rafeinda út úr sameindum sem á leið þeirra veröa á strjáhngi og þessi volduga raf- eindahersing fer síöan á skriö eftir afl- línum segulsviösins, geysist um hvolf- in og stafar frá sér ógurlegri rafsegul- bylgju, sem ríður yfir löndin eins og rokna kjaftshögg af himnum ofan. Tíðnisvið þessarar höggbylgju nær allt frá núhi upp í 100 Megahertz og spannar þar meö allt frá lágtíöni orku- Unanna upp í tíðnibil, AM og FM rása hljóðvarps og sjónvarpsrása. Spenna höggbylgjunnar er talin nærri 50.000 volt á metra en franskir sérfræöingar áhta aö hún kunni aö veröa allt aö, 100.000 voltum á metra. >:>♦■♦• *»'>«* »»«1» « ' ■! ■>* ♦» * ♦* * * í*«*v>*** * «:♦<♦ : ***♦•*« <* ’1 ♦ •5íy»x ♦*.««>♦ * «♦» { ♦» »!!*»!«« : {>«♦««»>» í>* )*.«•#» ; *»«». 1 hræðilega gerir út af viö kenninguna um takmarkaða kjarnorkustyrjöld, • sem ýmsir bandarískir frammámenn, þar á meöal vamarmálaráðherrann Caspar Weinberger, hafa verið aö viöra á seinni tímum. Sú kenning gerir ráö fyrir því aö hinir stríöandi aðilar beiti aö vísu kjamorkuvopnum en þó innan vissra takmarka og stríðið geti þar af leiðandi staöiö vikum saman, jafnvel mánuöum saman. Þessi kenning er hin mesta firra. Til þess aö heyja langvinnt stríö veröa menn aö halda uppi ákveönu skipulagi innan hersveitanna og milh banda- manna þannig aö hægri höndin viti hvaö sú vinstri er aö aðhafast en örfáar særmlega öflugar kjamorku- sprengingar í háloftunum myndu nægja tU þess aö gereyðileggja lung- ann úr fjarskiptabúnaði herjanna og koma í veg fyrir samskipti mannanna. Herforingjar veröa aö samhæfa sveitir sínar til sóknar og varnar en sam- skiptalausir eru þeir einskis megnugir og þá er ansi hætt viö því aö einhver óbUgjarn náungi veröi tU þess aö fyrir- skipa allsherjar kjarnorkuskothríö á óvininn heldur en aö Uggja út af Upplýsingablað sem rússnesk stjórnvöld hafa látið gera um höggbylgj- una hræðilegu og áhrif hennar. Talið er að vanþróaður tæknibúnaður Rússa sé betur tilþess fallinn að standast höggið en háþróaður rafeinda- búnaður Vesturlanda. Eitt unaðslegt júlíkvöld 1962 sprengdu Bandaríkjamenn 1,4 megatonna kjarnorkusprengju i400 kílómetra hæð yfir sjávarmáli, 1200 kilómetra suðvestur af Hawaii. Sekúndu siðar urðu stór- felldar rafmagnstruflanir á Hawaii, fjarskiptabúnaður eyðilagðist og orkulinur biluðu. Þetta var i fyrsta skipti sem sérfræðingum Bandarikjahers varð Ijóst að kjarnorkusprengjan bjó yfir enn meiri og óútreiknanlegri eyðileggingarmætti en menn höfðu almennt vitað til þessa. Mynd úr Science, febrúar 1983. Einnig er stuðst við ítarlega grein um efnið íþviblaði. Kjarnorkusprenging yfir íslandi Nú er eðli málmhluta þannig farið að þeir drekka í sig orku þeirra rafsegul- bylgja sem yfir þá líöa og svo er einnig um orku höggbylgjunnar hræöilegu. AUir þekkja af eigin raun hvernig málmþráður eöa málmstöng er notuð tU þess að fanga upp útsendingar hljóö- varps og sjónvarps, en orka höggbylgj- unnar er shk aö málmhna á lengd við LaugardalsvöU myndi fanga nægUega orku til þess að lýsa upp 100 kerta peru i 1.500 reykvískum heimilum. Því umfangsmeiri sem málmhluturinn er því meiri orku dregur hann til sín og þaö má nærri geta hvaö orkulínur og símaUnur landsins myndu veiða upp af höggbylg ju sem riöi yfir Island. Ef kjamorkusprengja yröi sprengd í 100—200 kílómetra hæð yfú- íslandi myndi hún ekki valda neinum spjöUum á mönnum eöa mannvirkjum og fróöir menn hafa tjáð mér aö almenningur yröi tæpast var við hana, nema þá að nóttu tU eöa kvöldi, þegar sprengingin lýsti upp himinhvolfið. En viö myndum fljótlega veröa áþreifanlega vör viö höggbylgju kjarnorkusprengjunnar. Hún myndi á sekúndubroti bræða sundur hinar fíngeröu rafrásir i tölv- um landsins, gereyöUeggja útvarps- tæki, sjónvarpstæki, fjarskiptabúnaö, símalínur, orkulínur, kæliskápa, elda- vélar, kveUtjubúnaö í bifreiðum og öörum farartækjum og þannig mætti lengi telja. Auðvitað kynni svo aö fara aö ýmis- konar búnaöur hér og hvar myndi sleppa óskaddaöur, en heildarmyndin yröi samt sú aö hiö tæknivædda þjóð- félag sem viö Islendingar höfum komiö á fót með æmum fyrirgangi myndi líða undir lok á örskammri stundu með ófyrirsjáanlegum afleiðingum. Tilraunapallur Bandarikjahers þar sem verið er að kanna áhrif og afleiðingar höggbylgjunnar hræðilegu. Nauðsynlegar varúðarráðstafanir En tU hvers ættum viö aö hugleiöa þessi sérstöku áhrif kjarnorkuspreng- ingar í háloftunum? Er ekki hvort sem er líklegt aö mannlíf aUt hverfi úr heiminum ef tU kjamorkustyrjaldar dregur? Hvaöa gagn er í því aö velta vöngum yfir smáatriöunum? Þessar spumingar eru dáhtið vUl- andi því aö enginn veit fyrir hve langt menn myndu ganga í kjamorkustyrj- öld og þar fyrir utan er alls ekki ljóst hvernig veröldin yröi útleikin aö henni lokinni. Þaö er vel hugsanlegt aö eitt hinna öfluga stórvelda heimsins eöa fleiri myndu láta þar viö sitja aö farga fjarskiptakerfi andstæðinganna meö þeirri höggbylgju sem hér hefur veriö lýst í stórum dráttum en kærðu sig ekki um að leggja borgir í rúst og fórna mannslífum. Það er hka tU í dæminu að íslend- ingar myndu sleppa skár en margar aörar þjóöir við hörmungar kjarnorku- styrjaldar, aö ööru leyti en því aö höggbylgjur háloftanna myndu valda þeim spjöUum sem lýst er áður. Sovéska hemum væri til dæmis enginn akkur í því aö skemma byggð lands- manna en foringjar hans teldu kannski ráölegt aö gera ratsjárbúnaö, eftirhts- kerfi og fjarskiptabúnað óvirka með höggbylgju. Eins mætti hugsa sér aö Bandaríkjamenn myndu skjóta niöur eldflaug óvmahersms einhvers staöar hér á norðurslóð meö fyrrgreindum afleiðingum. Hvernig sem á máliö er litiö er þaö ljóst aö ekki veröur hjá því komist aö hugleiða þessa hluti og reyna aö sjá . ■ « J. Hér má lita hvernig höggbylgjan bræðir sundur hinar fingerðu rafrásir i tölvum og tækjum nútímans. Höggbylgjan myndi lama fjarskipti, upplýsingamiðlun og orkudreifingu á augabragði. Fyrsta bandariska vetnissprengjan. Þegar slik sprengja er sprengd langt uppi i háloftunum kemur hún af stað rafseguláhrifum sem riða yfir löndin eins og högg og lama fjarskipti og orkumiðlun. fyrir hvemig viö gætum reynt aö búa svo um hnúta aö þjóðfélagiö gæti haldið áfram aö starfa aö einhverju leyti þótt stórveldin stígi þaö ólánsspor aö berast á banaspjót. Slys á mönnum Gleggstu ummerki höggbylgjunnar hræðilegu eru þær skemmdir sem hún veldur á hverskyns málmbúnaöi en Uf- andi skepnur myndu þó ekki fara alveg varhluta af afli hennar. Nálægð ýmiskonar málmhluta gæti valdiö mönnum brunasárum eöa losti og því stærri sem hluturinn væri því öflugra yröi lostið. Einkum væri mönn- um skaövænlegt aö handfjalla heimilistæki eöa símtól er höggbylgjan riöi yfir því aö orkulínur og símalínur safna saman orku hennar eins og snurpinót síldartorfu og miðlar henni síöan af banvænu örlæti út um aUar hugsanlegar tengingar. Þá væri ekki ýkja fýsilegt aö vera í óöa önn aö strauja skyrtur sínar, gera viö sjónvarpstækið, tala í símann eða hlusta á Boy George meö heyrnartól á höfðinu. Meira að segja baökerið er ekki óhultur staöur því aö vatnsleiösl- umar safna einnig gífurlegri orku og gætu orsakað bráöan dauða. Ef til vill myndi höggbylgjan aðeins deyöa eöa skadda lítið brot þjóöar- innar á þennan máta, kannski 1—2 af hundraði, en jafnvel lítiö brot er alltof stór fjöldi — eitt prósent samsvarar 2.400 manns á öliu landinu — og þaö liggur í augum uppi hvílíkt ógnar- ástand kynni aö skapast í landinu þó svo aö bókstaflega enginn yröi var viö kjarnorkusprenginguna sjálfa. Firra Weinbergers En hvaö þá um styrjaldarreksturinn sjálfan? Verður hann ekki fyrir skakkaföllum af völdum höggbylgj- unnar? Staöreyndin er sú aö höggbylgjan aögerðalaus og vita ekkert hvaö um er aövera. Hin tæknivædda veröld nútímans yrði nánast óstarfhæf á fyrstu mínút- um kjamorkustyrjaldar og þaö er ein- mitt vel hugsaniegt aö sá aðili sem hyggst verða fyrri til muni byrja á því aö sprengja fimaöfluga sprengju hátt yfir löndum andstæöinganna til þess að koma á fullkominni ringulreiö en fara síðan af staö meö ailsherjar árás með eldflaugum, kafbátum og flug- vélum. Yfir meginlandi Ameríku sveima löngum sovésk gervitungl og taka gnótt ljósmynda af mannvirkjum þeim sem rússneska herforingja fýsir aö íhuga. Ef eitt slíkt gervitungl yröi búiö nokkrum kílóum af plútóníum í staö ljósmyndatækja, þá væri þeim í lófa lagið aö koma Bandaríkjamönnum í opna skjöldu. Herðing rafbúnaðar I sjónvarpsþættinum fróölega, sem fyrr er getiö, sáum viö hvernig Reagan forseti hyggst koma á víötæku vamar- kerfi gervitungla og leysigeisla til þess aö hrinda sovéskri kjamorkuárás en nú er þess aö gæta, aö gervitungl eru alls ekki óhult fyrir höggbylgjunni hræöilegu. Lengi vel ályktuðu sérfræöingar Bandaríkjahers að gervihnettirnir, hinir málmblikandi farfuglar himin- geimsins, myndu sleppa viö þessa forynju rafsegulfræöinnar, en þaö er ööru nær. Aö vísu má segja að fyrir- brigöið hagi sér á nokkuð annan veg svo f jarri jörðu, en afleiðingarnar yröu hinar sömu: truflanir, skemmdir og eyðilegging. I sjónvarpsþættinum var einnig greint frá tilraunapalli nokkmm þar sem vísindamenn á vegum Pentagon eru aö kanna eðli höggbylgjunnar og reyna aö finna varnir gegn henni. Aöferö þeirra er sú aö framleiða eins konar eftirlíkingu höggbylgjunnar og freista þess síðan aö heröa ýmiskonar f jarskiptatæki og farartæki gegn högg- inu, en þær tilraunir sækjast vægast sagt nokkuö seint og er þó varið til þeirra gífurlegum fjármunum. Mönnum er nú orðið ljóst aö unnt er aö verja ýmiskonar litla hluti, svo sem sendistöðvar og útvarpsviðtæki, meö því aö setja þau í málmhylki eins og hin heföbundnu lögmál eðlisfræöinnar gera ráö fyrir. Þessi aðferð gengur þó aöeins í reynd meö tiltölulega litla hluti því aö ekki þarf nema örlitlar glufur til þess aö hleypa ófreskjunni inn og einnig er þess aö gæta aö vilji menn beita þessari vöm verða þeir aö hafa fyrirliggjandi varatæki í slíkum geymslum, því aldrei er aö vita hvenær voðinn veröur. Eins og kunnugt er notast menn nú oröið við leiöslur úr gervigleri til fjar- skipta ýmiskonar og upplýsingamiöl- unar og þessi efni hafa þann kost um- fram málmþræöi aö draga ekki til sín orku höggbylgjunnar. Þó er tæknin ekki lengra komin aö sinni en svo aö allar skiptistöðvar og stýrikerfi eru hönnuö upp á gamla móöinn og þær myndu því eyðileggjast umsvifalaust af höggi bylgjunnar miklu. Sovéski herinn betur búinn Við vitum aö hin vestræna tækni stendurákaflega höllumfætigagnvart áhrifum höggbylgjunnar en hvað þá um Sovétmenn og sovéska herinn sér í lagi? Þótt ótrúlegt megi virðast standa Rússar sumpart betur aö vígi en Vesturlandamenn. Smáratæknin (solid state devices etc) er engan veg- inn eins allsráðandi hjá þeim eins og okkur, heldur notast þeir víöa enn viö gömlu góöu tómhylkin (vacuum tubes) sem Vesturlandamenn hafa yfirleitt varpað fyrir ofurborð. Tómhylkin standast höggbylgjuna miklu betur en hinn fíngerði og háþróaöi tæknibún- aður lýöræöisríkjanna — sérfræðingar telja þau milljón sinnum þolnari — og allt bendir lika til þess aö Rússum hafi gefist fleiri tækifæri til þess aö kanna áhrif hennar heldur en Bandaríkja- mönnum. Rússar sprengdu nefnilega sínar há- loftasprengjur yfir Miö-Asíu og þó aö byggðin sé þar víöa strjál þá finnast þar þorp og borgir meö orkunetum og símalínum, svo aö ekki fer hjá því aö þeir hafi orðiö varir viö höggbylgjuna og náö aö kanna hana aö nokkm leyti. Sú spurning hefur því vaknaö í mörgum brjóstum, hvort kjamorku- styrjöld heföi ekki æxlast á allt annan veg en herforingjar Vesturlanda höföu gert ráö fyrir í áætlunum sínum og svariö hlýtur aö vera játandi. Sumir telja jafnvel aö Rússar hefðu látið til skarar skríöa ef þeim heföi ekki verið kunnugt um aö áhrif högg- bylgjunnar eru óútreiknanleg og alls ekki tryggt aö öll fjarskipti banda- manna hefðu rofnað til þeirra muna aö markviss vöm og gagnárás heföi fariö útumþúfur. „1 kjamorkustyrjöld sigrar enginn,” sagöi Reagan eins og fyrr er getiö en menn geta sloppið mismunandi sárt leiknir úr hinum vonda hildarleik, ef til hans dregur, og þaö er yfirvöldum hverrar þjóöar skylt aö búa svo um varnir sinna undirsáta aö lífsvonin skáni eins og kostir gefast — en hvaö hafa íslensk yfirvöld aðhafst í þessu máli? Baldur Hermannsson eölisfræöingur.

x

Dagblaðið Vísir - DV

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Dagblaðið Vísir - DV
https://timarit.is/publication/255

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.