Dagblaðið Vísir - DV - 15.08.1984, Side 14

14
DV. MIÐVIKUDAGUR15. ÁGtJST 1984.
Menning Menning Menning Menning
Jón Thoroddsen.
Piltur og stúlka.
Dálftil frósaga.
Almonna bókafólagið, 1983.
Á dögunum varð mér litið í nýja út-
gáfu á fyrsta íslenska rómaninum,
PUti og stúlku eftir Jón Thoroddsen.
Þessi útgáfa kom út í fyrra á vegum
bókaklúbbs Almenna bókafélagsins.
Saga Jóns er löngu orðin sígilt verk
sem m.a. má marka af því að sumar
persónur hennar hafa brotist úr sam-
hengi sínu og kviknað tU sjálfstæðs
lífs með þjóðinni. Nægir að nefna
Bárð á BúrfelU og Gróu á Leiti.
PUtur og stúlka hefur Ufað af tím-
ana tvenna, óUkt mörgum öðrum
sögum sem uxu úr og lýstu gamla
sveitasamfélaginu; enn er hún lesin
á sama tíma og verk eins og Aðal-
steinn eftir Pál Sigurösson eru að
kaUa má faUin í gleymsku. Vinsældir
sögunnar stafa Uklega fyrst og
fremst af kímnigáfu höfundarins.
Hann var skyggnari á skoplegar
hUðar mannlífsins en flestir aðrir,
lífssýn hans nógu frumleg tU að
brjóta af sér viðjar hefðbundinna
söguefna og heimsmyndar. Saga
Jóns er ekkert snUldarverk í
byggingu en þjóðlífsmynd hennar er
fersk og ber vott um aö höfundur
hefur gjörþekkt það umhverfi sem
hann lýsir, mannlýsingar hans eru
skopnæmar og hnittnar, ýktar en um
leiö dæmigerðar fyrir ýmis þjóðar-
einkenni Islendinga. Þessu efni býr
hann síðan rómantískt ástarsögu-
form: ytri aðstæður skUja að ást-
fangin ungmenni, sem ráfa hvort sína
leið, lenda í margs konar raunum en
ná að lokum saman, giftast og hef ja
búskap.
Úr sælureit
til Babýlonar
I byrjun sögunnar er alþekkt frá-
sögn af hjásetu þeirra Indriða og Sig-
ríðar. MyndmáUð minnir í mörgu á
hjarðskáldskap. Lítil börn gæta fjár-
hópa sem bíta blómgresi í gróður-
sælu og fögru umhverfi. Græni litur-
inn er ráðandi ásamt bláum og hvít-
um: litir grósku, sakleysis og
draums. öðrum þræði er þetta dul-
kynjaöur heimur þar sem ævintýri
og veruleiki renna samn. I fyrstu vex
Indriöi út úr náttúrunni Ukt og huldu-
vera fyrir augum Sigríðar, tekur
síðan á sig jarðneska mynd. Bæði
eru saklaus og ósnortin Ukt og frum-
foreldramir fyrir syndafaU. (Adam
og Eva tákna ekki aðeins bernsku
mannkynsins áður en þaö öölaðist
vitund um dauöann, dæmt til sárs-
auka og strits; þau dæmigera líka
bernskuskeið hvers manns.) Hrein-
leiki bamanna er undirstrikaöur
með á sem skUur þau að og hindrar
Ukamlega snertingu.
Þessi upphafslýsing er gegnsýrð af
kristUegum táknum, einnig sögulok-
in en þá eru þau Sigríður og Indriði,
fuHþroska og reynslunni ríkari,
komin á sömu slóöir og í upphafi tU
aö nema land og reisa bú. Þannig
hverfa þau á vissan hátt tU „paradís-
ar” bernskunnar; munurinn sá að
áin skilur ekki lengur að, samband
þeirra fullnað Ukamlega og til-
finningalega.
En í miUitíðinni hefur margt gerst.
Elskendumir hafa týnt hvor öörum,
einangrast úr samfélagi sínu og bor-
ist á möUna. Aðskilnaður þeirra
tekur lUcingu af „syndafaUi”: þau
rekast inn í veröld sársauka og
spiUingar þar sem reynir mjög á
siðferðileg þolrif þeirra, en þroskast
jafnframt, öðlast reynslu og
þekkingu á Ufinu. Landafræði sög-
unnar skiptir nuklu máli í þessu
sambandi því ein meginandstæða
hennar er á miUi sveitarinnar í norö-
austri og borgarinnar í suðvestri.
Sveitin er igUdi hins náttúrlega
„garðs” en borgin hefur á sér svip-
mót hinnar vondu Babýlonar.
ReykjavíkurUfið einkennist af spiU-
ingu og samræmisleysi á öUum
sviðum; þar eru kristUeg UfsgUdi
fyrir borð borin, Ufsmátinn „ónáttúr-
legur, siðferðilegt los og drykkju-
skapur almennur; aðalatvinnu-
vegurinn virðist vera verslunar-
brask, íbúarnir smjaöra fyrir öUu
sem danskt er og geta varla sagt
Bókmenntir
Matthías Viðar
Sæmundsson
óbjagaða setningu á íslensku.
Eins og í öðrum rómantiskum
ástarsögum flokkast þær persónur,
sem söguhetjurnar kynnast, í tvo
hópa eftir afstööu þeirra gagnvart
ástarsambandi þeirra. Helstu and-
stæðingarnir í ReykjavDc eru MöUer
kaupmaður, sem er ímynd freistar-
ans sjálfs, og vinnukonan Guðrún,
lauslætisdrós og tildurrófa af Suður-
nesjum. (Það er athygUsvert að í
skáldverkum 19du aldar virðist
Guðrúnarnafnið oftast nær tengjast
Ukamlegum ljótleika eða siðferöUeg-
um slappleika). Þau leggja snörur
fyrir Sigriði svo meydómur hennar
kemst í hann krappan. Hún týnir
næstum sjálfri sér í soUinn, klæðist
dönskum búningi, sækir dansleik og
kyssir kölska; nánast hún svUci upp-
runa sinn og helgustu tilfinningar.
Indriði kemst einnig í hann krappan
því ástarsorgin sest svo á sinni hans
aö liggur við sturlun. Hann gengur um
stræti huldu höfði sem minnir dáh'tið
á fornar sögur um svaðUfara sem
koma dulbúnir heim að loknum ævin-
týrum. önnur er þó ekki líkingin meö
þeimlndriða.
1 sögunni verða hvörf þegar
elskendumir hittast á nýjan leik við
dymar hjá MöUer kaupmanni. Þar
hafði Sigríður hangið um stund viö
drykkju og hlustað agndofa á ástar-
raus kaupmanns; Indriði aftur á
móti á glugganum, eins og svört
flyksa eða dula, og fylgst gjörla meö
því sem fram fór án þess að grípa til
vopna — og þykir sumum það merki-
leg hógværð. Kaupmaður L leysir
síöan máUn með því að ryðjast inn tU
drekans og bjarga hreinlæti hennar á
siöustu stundu. Síðan halda Indriði
og Sigríöur aftur heim í daUnn sinn.
Ingveldur, hin Ula móðir, iðrast, eins
og þrjótum er tamt á banastundu
þegar þeir hafa engu að tapa lengur,
samfélagið verður heUt á nýjan leik,
þaö sem sundur var brotið safnast í
einamynd.
Heilt og klofið
Steingrímur Þorsteinsson, sem
ítarlegast hefur skrifað um söguna,
telur að gildir þræðir Uggi á miUi
hennar og reynslu Jóns Thoroddsens
sjálfs. Þykist Steingrímur kenna
svip af ástarsögu hans i vandræðum
þeirra Indriða og Sigríöar, þó í um-
mynduðu formi því Jón segir ekki sög-
una eins og hún var heldur eins og
hún hefði átt að vera. Samkvæmt
þessu hefur Jón skapað sér í hugar-
heimum þá hamingju sem veruleik-
inn neitaöi honum um, breytt harm-
leiknum í gleöUeik með afli
ímyndunarinnar. I sögu sinni dregur
hann upp mynd af samfélagi sem í
grunni er heUt, líkast lUcama sem
einstaklingarnir eru limir á. 1 því
verður draumur manns að veru-
leika; ástriðan leiðir til fullnunar,
sælu, magnaöra lífs. Að þessu leyti
var Jón gjörólíkur raunsæismönnum
eins og Gesti Pálssyni og Þorgils
gjaUanda. Þeir kenndu djúpsettan
klofning á mUU mannlegra þarfa og
siðalögmála samfélagsins, skrifuðu
verk þar sem ástriöan leiðir til
skorts, harms og andlegrar/líkam-
legrar glötunar. Ástæðan fyrir
þessum mismun er hugmyndafræði-
leg. Gestur og ÞorgUs Utu svo á að
manneskjan væri ekki sjálfri sér ráð-
andi nema að takmörkuðu leyti, hún
væri afsprengi félagslegs umhverfis,
mótuð af ytri öflum. Söguhetjur
þeú-ra eru lfca gjarnan Utihnagnar
sem sUgast undan félagslegu hlut-
skipti sínu. HeUnur Jóns er af öðru
tagi. Hann er í föstum skorðum,
eUistaklingurinn frjáls og allar
andstæður sættanlegar. Hið Ula á sér
ekki félagslega rót heldur siðlega og
ebistaklUigsbundna. I sögu(m) hans
er einstakUngurinn fær um að sigr-
ast á mótlætinu og laga umhverfið að
þörfumsínum.
MVS.
Á f jölum Þjóðleikhússins fyrir 30 árum.
ÁSTAMÁL Á
NÍTJÁNDU ÖLD
Verslunarstéttin veitir
nauðsynlega þjónustu
Bókmenntir
Hannes H. Gissurarson
Vilhjálmur Egilsson:
Af Guömundi Gústavssyni hugsjónamanni.
Dœmisaga um hlutverk verslunar f þjóöfólag-
inu.
Útg. Viöskipti og verslun, Reykjavfk, júlí 1983.
ÞeU- eru margir tU, sem trúa því,
að verslunarstéttm sé afæta á al-
menningi, álagning kaupmanna sé
hU-t af neytendum með emhverjum
óeðlUegum hætti, „mUUUðagróöinn”
sé tU marks um skefjálaust arðrán.
Dr. VUhjálmur EgUsson hagfræðmg-
ur snýst gegn þessari trú, eða öUu
heldur hjátrú, í bæklingi, sem sam-
tökin Viðskipti og verslun gáfu út á
síðasta ári.
Milliliðir lækka
leitar- og geymslukostnað
VUhjálmur kemur i bæklUignum
að kjarna málsins: ef miUUiðimU'
eru óþarfir, þá hlýtur vöruverö að
lækka við fækkun þeirra — með því
að tengja framleiðendur beint viö
neytendur. VilhjáUnur segir því sögu
af hugsjónamanninum Guðmundi
Gústafssyni, sem stofnar fram-
leiðslufýrirtæki. Guðmundur þessi er
mjög á móti mUUUðagróðanum eins
og aðrir hugsjónamenn og hyggst
kaupa beint frá framleiðendum og
selja beint tU neytenda.
Guðmundur lendir í hinum mestu
raunum, því að hann verður að
leggja í langar og kostnaöarsamar
innkaupaferöir tU útlanda, en fram-
leiðendur þar eru einnig ófúsir til að
selja honum eins Utla vöruskammta
og hann biður um. Hvernig stendur á
þessu?
Ástæðumar eru augljósar eft-
ir nokkra umhugsun. Verslunarfyrir-
tæki lækkar leitarkostnað fóUcs með
því aö safna vörum frá mörgum
framleiðslufyrirtækjum saman á
einn staö. Þaö sparar fólki sporin í
eiginlegasta skilningi. Og slíkt versl-
unarfyrirtæki tekur einnig á sig
geymslukostnaö, því að tími getur
Uðið frá því að vara er framleidd,
þangað tU hennar er neytt, ef svo má
segja.
Milliliðir lækka
upplýsingakostnað
Sagan af Guðmundi Gústafssyni er
ekki öU. Að loknum innkaupunum
tekur hann til við að framleiða vöm
sina. En hann verður að vita, hvað
neytendur þurfa, og neytendur verða
að vita, hvaða vöm hann hefur á boð-
stólum. Hann verður því að auglýsa
vöru sína. VUhjálmur bendir á,
hverslu nauðsynlegar auglýsingar
em í hagkerfinu. Þær eru upplýsing-
ar um, hvaða vömr eru til og hvemig
þær eru. Og Guðmundur verður
einnig að auðvelda væntanlegum
kaupendum aögang að vöm sinni. En
gaUinn er sá, að þetta getur venju-
legt verslunarfyrirtæki gert miklu
betur en framleiðslufyrirtæki. Það
auglýsir vöruna, neytendur geta bor-
iö hana saman við aðrar vörur að því
ógleymdu, að slUct fyrirtæki aflar sér
smám saman sérstakrar þekkingar
á kaupum og sölu, sem öðrum er ekki
tiltæk. SUkt verslunarfyrirtæki lækk-
ar upplýsingakostnaðinn.
Boðskapurinn í dæmisögu Vil-
Vilhjálmur Egilsson.
hjálms er einfaldur. Verslunarstétt-
in veitir þjónustu, sem er ómissandi í
hagkerfi víðtækrar verkaskiptingar,
og sjálfsagt er, aö hún fái greitt fyrir
þessa þjónustu. Hún flytur vöruna
frá framleiðanda til neytenda, auð-
veldar báðum við skiptin, sparar
báðum fyrirhöfn. Hún lækkar með
öðrum orðum viðskiptakostnaðlnn.
Læsilegt og
alþýðlegt rit
AUt það, sem Vilhjálmur segir, er
augljóst, þegar á það hefur verið
bent. Ef mUUUðir em óþarfir, þá
hljóta einhverjir að hafa hag af því
að stytta sér leið fram hjá þeim.
Hvers vegna selja bændur ekki egg
beint tU neytenda? Vegna þess að
það borgar sig ekki. Skynsamlegra
er fyrir bændur að nota tíma sinn tU
að framleiða fleiri egg en tU að finna
kaupendur, því að það geta mUUUð-
irnirgertbetur.
Þetta er augljóst, en þó er nauð-
synlegt að benda mönnum á það, svo
hætt sem þeim er við að missa sjónar
á því. Þetta tekst Vilhjálmi ágæt-
lega, rit hans er læsilegt og alþýð-
legt.
Hannes H. Gissurarson.