Dagblaðið Vísir - DV - 22.10.1986, Blaðsíða 12

12
MIÐVIKUDAGUR 22. OKTÓBER 1986.
Neytendur________________________________________________________________pv
Frá þingi Neytendasamtakanna:
Frjáls félagasamtök vinna
að málefnum neytenda
Við erum áratugum á eftir Svíum í neytendavemd
Laila Freivalds, forstööumaöur sænsku Neytendamálastofnunarinnar og umboösmaður sænskra neytenda.
DV-mynd KAE
Þrátt íyrir langa hefð á neytenda-
starfi í Svíþjóð og ýmsa sigra sem
þar hafa unnist í baráttunni fyrir
betri skipan á málum neytenda virð-
ast íslendingar hafa betrn- í saman-
burði við Svia á einu þröngu sviði
neytendamála. Hér á landi eru vörur
í búðargluggum betur verðmerktar
en í Svíþjóð.
Þetta sagði Laila Freivalds, for-
stöðumaður sænsku neytendamála-
stofnunarinnar og umboðsmaður
sænskra neytenda, í upphafi mjög
fróðlegs erindis sem hún flutti á
þingi íslensku Neytendasamtakanna
sl. laugardag.
Það er því miður víst ekki mikið
meira sem við getum státað af í neyt-
endamálum hér á Islandi. I ræðu
manna á þingi NS kom fram að Is-
lendingar eru áratugum á eftir
öðrum vestrænum þjóðum í þessum
málum. Laila útskýrði hvemig þró-
un neytendastarfs hefur orðið í
Svíþjóð.
Þar em ekki starfandi sérstök
neytendafélög eins og hér á landi.
Þar er þetta starf í höndum Neyt-
endamálastofnunarinnar, Konsu-
mentverket. Sú stofnun starfar í
mjög nánum tengslum við fijáls fé-
lagasamtök, kvenfélög, samtök elli-
lífeyrisþega, öryrkja ásamt
verkalýðshreyfingunni en þessi félög
vinna að neytendamálum út frá sér-
stökum vandamálum sinna félags-
manna. Það vom í rauninni þessi
félagasamtök sem lögðu gmnninn
að bættri neytendalöggjöf sem Svíar
hafa í dag. Neytendalöggjöfin þróað-
ist á áttunda áratugnum, ný embætti
vom stofnuð og neytendalöggjöfin
sett.
Neytendastofnun á vegum
hins opinbera
Neytendastofnun hefúr umsjón
með öllu neytendastarfi á vegum
hins opinbera. Meðal hlutverka
stofhunarinnar er að aðstoða heimil-
in við að ná sem hagkvæmustum
heimilisrekstri, styrkja stöðu neyt-
enda á hinum almenna markaði. Það
er gert m.a. með því að rannsaka og
fylgjast með stöðu neytenda, prófa
og rannsaka vöm og þjónustu, fylgj-
ast með viðskiptaháttum fyrirtækja,
veita upplýsingar og gangast fyrir
námskeiðahaldi.
Laila Freivald nefhdi sem dæmi
um prófun stofnunarinnar á heimil-
istækjum að könnun á þvottavélum
á sænskum markaði hefði leitt til
þess að nú væm ekki til lélegar
þvottavélar í Svíþjóð. Engum
þvottavélasala dytti í hug að bjóða
neytendum annað en fyrsta flokks
þvottavélar.
Akveðin neytendamál tilheyra sér-
stökum embættum. Framleiðsla og
dreifing matvæla er undir eftirliti
sérstakrar stofnunar, önnur hefur
eftirlit með heilbrigðiskerfi og lyfja-
framleiðslu. Enn önnur fylgist með
framleiðslu á efnavörum, o.fl.
I flestum sveitarfélögum er rekin
neytendaþjónusta á kostnað sveitar-
félaganna sjálfra. Þar fá einstakling-
ar aðstoð og ráðgjöf. Á undanfomum
árum hefur það færst í vöxt að neyt-
endur fái aðstoð við að skipuleggja
fjármál heimilanna, koma fjárhag
sínum á réttan kjöl þegar of miklu
hefur verið eytt með notkun
greiðslukorta.
Fræðslustarfið mikils virði
í mörgum sveitarfélögum er mikil
vinna lögð í dreifingu upplýsinga og
fræðslu til almennings, félaga og í
skólum. Laila sagði að áhersla væri
lögð á gerð myndbanda með fræðslu-
efni. Komið hefur í ljós að ótrúleg
fáfræði er ríkjandi meðal t.d. kenn-
ara á því hvað raunverulega er
neytendamál og á hvem hátt neyt-
endafræðsla ætti að fara fram. Þegar
þeim hefur orðið þetta Ijóst em þeir
hins vegar mjög áhugasamir um að
koma slíkri fræðslu til skila á áhuga-
verðan hátt.
Laila nefhdi dæmi um stærðfræði-
tíma. Bömin vom öll send sitt í
hveija áttina til þess að gera verð-
kannanir í verslunum. Svo komu
þau aftur, báru saman bækur sínar,
bjuggu til h'nurit og samanburðar-
töflur. Þegar tímanum var lokið kom
snáði, sem fannst reikningur hund-
leiðinlegt fag, til kennarans ogsagði:
En hvað það var gott að losna við
reikning í þessum tíma!
Laila nefhdi einnig dæmi um nauð-
syn þess að neytendur kynnu skil á
ótrúlegustu málum, t.d. á efnafræði,
þeir verða að vita hvemig hin ýmsu
efni vinna eins og t.d. hvaða áhrif
hin ýmsu þvottaefni hafa á vefnaðar-
vöm o.s.frv. Þá hefur Neytenda-
málastofhun á takteinum fræðslu-
efni um vasapeninga, kaup á
gömlum bílum o.fl. Efni þetta er selt
til skólanna.
Neytendaþjónusta sveitarfélag-
anna hefur árlega samband við 260
þúsund einstaklinga, en íbúar í Sví-
þjóð em 8 milljónir.
Úrlausn kvörtunarmála
Laila gat um að það væri mikið
vandamál þegar neytendur kvarta
yfir vöm og fá ekki úrlausn sinna
mála. Oft getur neytendaþjónusta
sveitarfélaganna hjálpað til og leyst
slík vandamál en ef það er ekki
hægt geta neytendur snúið til sér
Kvörtunarþjónustu ríkisins.
Þetta er ekki dómstóll en sker úr
deilumálum hratt og auðveldlega.
Ákvörðun Kvörtunarþjónustunnar
er aðeins tilmæli en flest fyrirtæki
fara eftir niðurstöðum hennar. Það
kostar ekkert að notfæra sér þessa
þjónustu.
Þess má geta að svipuð starfsemi
er að fara í gang hér á landi en á
vegum Neytendasamtakanna,
Kaupmannasamtakanna og SIS i
stað þess að í Svíþjóð er þessi starf-
semi á vegum hins opinbera.
Ef ágreiningurinn er utan vald-
sviðs kvörtunarþjónustunnar eða ef
fyrirtæki neita að fara eftir ákvörð-
unum hennar geta neytendur snúið
sér til dómstóla. I héraðsdómi er
hægt að fá einfaldari afgreiðslu í
málum er snerta neytendur. Þau mál
ganga hratt fyrir sig og þarfnast
ekki hjálpar lögfræðings. Skylda
liggur á herðum dómara að hjálpa
einstaklingum að flytja mál sín.
Umboðsmaður neytenda
Laila Freivald er auk þess að vera
yfirmaður Neytendamálastofnunar-
innar umboðsmaður neytenda. í
hans verksviði er m.a. að hafa áhrif
á starfshætti fyrirtækja. Ef t.d. fyrir-
tæki neitar að breyta auglýsingu eða
vöru getur umboðsmaðurinn lagt
málið fyrir markaðsdómstólinn og
farið þess á leit að fyrirtækinu verði
gert að bæta ráð sitt.
Þau lög sem umboðsmaðurinn
styður sig við eru lög um óréttmæta
viðskiptahætti og lög um samnings-
bundin kaup.
Samkvæmt þeim er hægt að banna
fyrirtækjum að villa um fyrir neyt-
endum með auglýsingum eða annars
konar sölumennsku. Ekki má villa
um fyrir neytendum með t.d. útliti
sem ekki svarar til raunveruleikans.
Bannað að fullyrða með stóra letrinu
eitthvað sem síðan er dregið til baka
með smáa letrinu. Sönnunarskylda
hvílir á fyrirtækjunum.
Árlega eru 3 þúsund auglýsingar
sem neytendur telja vafasamar eða
rangar kærðar til Neytendamála-
stofhunarinnar. I langflestum tilfell-
um fallast fyrirtækin á að breyta
viðskiptaháttum sinum samkvæmt
tillögum stofnunarinnar. Aðeins 20
mál á ári koma til kasta verslunar-
dómsins.
En það eru ekki aðeins villandi
söluaðferðir sem eru vandamál hjá
neytendum. Enn alvarlegri er skort-
urinn á upplýsingum. Neytandinn
fær ekki þær upplýsingar sem hann
þarf í raun og veru á að halda. Hann
fær ekki upplýsingar um efhi og eig-
inleika vörunnar, hvort fatnaður láti
lit eða hvort nauðsynlegt sé að fá
fagmann til þess að tengja ákveðið
rafmagnstæki. Algengasta krafan er
að verð vöru sé gefið upp. Af ein-
hverri undarlegri ástæðu, sagði
Laila, eru sænsk fyrirtæki ekki sér-
staklega fús á að auglýsa verð á
vöru og þjónustu.
íslenskir neytendur kannast vel
við þetta. Það atriði virðist mjög
útbreiddur kvilli þeirra sem auglýsa
vöru og þjónustu, að þeir vilja
ógjaman að verð komi frarn í auglýs-
ingum!
Hættulegir hlutir burt af mark-
aðinum
Sænsku lögin um óréttmæta við-
skiptahætti gefa einnig möguleika á
að banna hættulegar vörur, sem geta
hugsanlega valdið slysum á fólki.
Þannig hafa sænskir neytendur
losnað við af markaðinum lélega
bamabílstóla, hættuleg leikfóng, lé-
leg slökkvitæki, stiga sem ekki
standast lágmarkskröfur o.m.fl.
Vegna þess hve lögin um órétt-
mæta viðskiptahætti em með
almennu orðalagi er það túlkun lag-
anna sem hefúr ákveðið þær kröfur
sem gerðar em til auglýsinga og
vöm. Neytendamálastofhunin gefúr
árlega út fjöldann allan af leiðbein-
andi reglum sem kveða á um hvað
stofhunin álítur eðlilegar kröfur. Þar
er að finna t.d. reglur um póstkröfu-
auglýsingar og póstvörulista, hvað
átt er við með tilboðsverði, hvemig
upplýsingar skulu gefnar um elds-
neytisnotkun bíla, hvemig upplýs-
ingar skulu gefnar vegna kostnaðar
við lánsviðskipti, öryggiskröfur fyrir
leikfong, húsgögn handa bömum,
reykskynjara og stiga o.fl. Til em
um 50 leiðbeinandi reglur fyrir hinar
ýmsu verslunargreinar. Flestar Ijalla
um kröfur til upplýsinga í öryggis-
skyni.
Lög um samningsbundin kaup em
önnur af tveimur þýðingaimestu
lögunum í Svíþjóð sem starfsemi
Nejhendanefndarinnar styðst við.
Þau hafa gert kleift að koma í veg
fyrir óaðgengileg skilyrði í kaup-
samningum fyrirtækja. í dag er búið
að fara yfir samningsskilmála bíla-
sala, sjónvarps- og hljómflutnings-
tækjasala, raftækjasala og
byggingarfyrirtækja.
Verslun fyrir alla
Eitt af verkefrium Neytendastofn-
unarinnar er „verslun fyrir alla“.
Það felur í sér að ganga úr skugga
um hve aðgengilegar verslanir em
fyrir eldra fólk og fatlaða. Er mælst
til þess við verslunareigendur að
þeir fjarlægi skilti eða annað sem
er til óþæginda fyrir sjóndapra eða
hindrar fólk í hjólastólum að komast
auðveldlega leiðar sinnar.
Þá hefúr stofnunin samvinnu við
aðrar stofnanir ríkisins og fyrirtæki
við að kanna íbúðir sem gerir eldra
fólki kleift að bjarga sér sjálft í stað
þess að þurfa að flytja á elliheimili.
Unnið er að þvi í samvinnu við sam-
tök kaupmanna að verslanir í dreif-
býli þurfi ekki að hætta rekstri en
slíkt getur gert fólki ókleift að búa
í dreifbýli.
Laila benti á að þeir sem em ung-
ir og hafa bíl til umráða geta keypt
inn hvar sem verslanir em staðsett-
ar. Þeir sem em annaðhvort aldraðir
eða fatlaðir geta ekki farið langar
leiðir til þess að versla. Ef verslun á
einhverjum stað leggst niður þýðir
það að byggð getur hugsanlega lagst
niður einnig.
Laila lauk máli sínu á því að geta
þess að í Svíþjóð væri gott ástand í
neytendavemd á alþjóðlegan mæli-
kvarða. En hún sagðist ekki telja
að lög og reglur væri þýðingarmest
í þessum málaflokki heldur væri það
áhugi almennings. Ef neytendur
vilja ekki öðlast þekkingu, reynslu
og möguleikann til þess að hafa áhrif
er neytendavemd lítils virði, sagði
Laila. Hún sagði að hún vildi ráð-
leggja íslendingum að sníða sér
neytendalöggjöf eftir íslenskum
þörfum en ekki eingöngu eftir
sænskri fyrirmynd.
Hún sagði einnig að það gleddi
hana sannarlega að sjá að á þingi
Neytendasamtakanna væri saman-
komið ungt og áhugasamt fólk sem
ynni að neytendamálum í sínum frí-
tíma. Og ekki síst gladdi það þennan
sænska neytendamálafrömuð að sjá
að meðal íslenskra áhugamanna um
neytendamál em íjölmargir ungir
karlmenn.
Lauslegri þýðingu á fyrirlestri La-
ilu Freivalds var útbýtt á þinginu
en þýðinguna annaðist Steinar
Harðarson, stjómarmaður NS.
-A.BJ.