Dagblaðið Vísir - DV - 06.02.1989, Síða 15

MÁNUDAGUR 6. FEBRÚAR 1989.
15
Hagsveifla, hand
afl og vextir
Hagsveiflur eru óhjákvæmilegar
en hættulegasta afleiöing frjálsar
hagstjórnar. Þær ógna stundum
sjálfu lýðræðinu. Við höfum nýlega
orðið vitni að einni slíkri sveiflu.
Efnahagsleg bjartsýni myndaðist,
framleiðsla og viðskipti jukust,
verðlag og laun hækkuðu, lántökur
mögnuðust og skammtímaskuld-
bindingar urðu tíðari og fyrirtækin
um leið viðkvæmari fyrir óhjá-
kvæmilegum samdrætti.
Við fallið tekur svártsýni við af
bjartsýni, fjöldi fyrirtækja lendir í
vandræðum, mörg steypast á haus-
inn, atvinna dregst saman, tekjur
lækka, kaupmáttur minnkar.
Bankar kippa að sér hendinni, fyr-
irtæki draga úr lántökum, umsvif
í þjóðfélaginu minnka og haldast
niðri þar til bjartsýnin fer að segja
til sín aftur.
Hagsveiflur óhjákvæmilegar
Sósíalisk úrræði við hagsveiflum
áttu nokkru fylgi að fagna á Vest-
urlöndum um skeið eða þar til
mönnum varð ljóst að ágallar
þeirra voru meiri en kostirnir. Við-
hlítandi lausnir hafa ekki fundist
þótt sumar kenningar hafi reynst
notadrýgri en aðrar. Ástæðulaust
er að fara út í einstök atriði þessa
ágreiningsmáls. Persónulega geng
ég út frá því að hagsveiflur séu
óhjákvæmilegar í kerfi sem byggir
á hagnaði. Efnahagslegu lögmáhn
eru til og úrræðin lögmálsbundin
en beiting þeirra fremur í ætt við
hst en vísindi.
Ekkert þjóðfélag getur lifað lengi
Kjallaiiim
Ásmundur Einarsson
útgáfustjóri
í trássi við efnahagslögmálin. Stal-
ín skrifaði fræga ritgerð í Bolsvík-
ann 1952 og tjáði undirsátum sínum
að þeir gætu ekki til eilífðar búið í
einangruðu hagkerfi, og virt efna-
hagslögmáhn að vettugi. Einangr-
að hagkerfi getur náð vissum ár-
angri en viðurkenning á lögmálum
efnahagslífsins er forsenda end-
umýjandi þróunar til lengri tíma
Utið. Við erum um þessar mundir
fjarlæg vitni að umbótatilraunum
Sovétmanna og það er í vissum
skilningi í allra þágu að þær takist
eins og best verður á kosið.
Sjálfir eigum við fuflt í fangi með
að brjóta okkur út úr einangrun-
arhugmyndum, sögulegum, stjóm-
málalegum, efnahagslegum, land-
fræðilegum og þekkingarlegum
hugmyndum. Við reynum þetta
þótt einangrun sé okkur styrkur
upp að vissu marki, ekki síður en
Sovétríkjunum og Bandaríkjunum
á þeirra vaxtarskeiði. En þótt við
teljum okkur vera að ijúfa einangr-
un á einum stað er líklegt að við
forum á sama tíma á braut inn í
aðra tegund einangrunar.
Uthugsuð einangrun
Gott dæmi um sefjun af völdum
úthugsaðrar einangrunar er að
finna í leiðaraskrifum Tímans,
a.m.k. öðru hvoru. Mér er minnis-
stæður leiðari blaðsins þegar sér-
fræðingar voru sakaðir um að hafa
ekki komið með skýringar á orsök-
um íslenskrar óðaverðbólgu. Ef
eitthvað hefur ekki skort er það
einmitt útskýringar af því tagi.
Nýlega var sagt í sama blaði að
verðbólgan væri sorgarsaga og
ekki ástæða til að gera Utið úr verð-
bólgu „Framsóknaráratugarins"
eftir 1971. Og svo kom þessi guU-
væga setning: „Einn þáttur í þess-
ari sorgarsögu er hlutur banka og
efnahagssérfræðinga á þessu tíma-
biU hvað varðar úrræði til þess að
halda verðgUdi sparifjár. Banka-
kerfið virðist ekki ráða við þann
vanda að tryggja hag sparifjáreig-
enda á þessu tímabiU." Við þessu
er aðeins eitt svar, tU að komast
hjá löngu máU: Það var ekki ætlast
tU þess af þeim.
Einnig segir Tíminn: „í rauninni
viðurkenna allir, að svo lokað lána-
kerfi eins og er á íslandi, krefst
miðstýringar framar því sem gerist
í stærri markaðsþjóðfélögum."
Ekki veit undirritaður hvað
Tíminn á við með „miðstýringu“
en sem kunnugt er þá hefur banda-
ríski seðlabankinn reynst eitt
sterkasta miðstýringarafl í pen-
ingamálum síðustu áratuga.
Loks segir Tíminn eftir að hafa
skrifað um „lokað lánakerfi einsog
er á íslandi“, að búið sé „að opna
aUar gáttir fyrir gróðabralh á lána-
markaðnum". Hvort er kerfið opið
eða lokað, að dómi Tímans?
Blaðið talar um þá „örgu“ viUu
að „taka upp óhefta hávaxta-
stefnu“. Hvað skyldi Tíminn kaUa
það þegar afíoll af skuldabréfum
„Ef ríkisstjórnin vill frysta lánskjara-
vísitöluna í þrjá mánuði til að ná niður
verðbólgu og útrýma verðbótum og
stuðla þannig að sterkari rekstrarstöðu
fyrirtækjanna er út af fyrir sig eðlilegt
að „handafli“ sé beitt.“
voru 55% og stundum gott betur
og okurlög í fullu gUdi?
Frysting lánskjaravísitölu
MUúl afföfl og háir vextir verða
ekki til af sjálfu sér. Steingrímur
Hermannsson sagði nýlega á Stöð
2 að fjármagnskostnaðurinn hefði
ekki verið vandamál þar tU 1986 og
réttilega. Síðan kom margfræg
þensla 1986, kosningaþensla 1987
og því miður ekki fullnægjandi
gagnráðstafanir svo vextir hækk-
uðu. En þegar faUið kom hlutu
vextir að lækka eins og annað, þó
að því tílskildu að ríkisstjómin
eyddi óvissu um stefnu sína í efna-
hagsmálum.
Ef ríkisstjórnin vUl frysta láns-
kjaravísitöluna í þrjá mánuði til að
ná niður verðbólgu og útrýma
verðbótum og stuðla þannig að
sterkari rekstrarstöðu fyrirtækj1
anna er út af fyrir sig eðhlegt að
„handafli" sé beitt. En ef miðstýr-
ingin og handaflið er ekki þáttur í
markvissri stefnumótun og
skammtímatæki verður að hta svo
á að tilhneigingar til einangrunar
hafi sótt á landsstjómina og að fyr-
irtækjum hafi rétt einu sinni enn
verið „bjargað“ en þjóðin tapað.
Ásmundur Einarsson
„Persónulega geng ég út frá þvi
að hagsveiflur séu óhjákvæmileg-
ar í kerfi sem byggir á hagnaði,"
segir m.a. í greininni.
Því vígbúumst við í þíðunni?
Það er venja fjölmiðla að spyrja
fólk um áramót hvað því var minn-
isstæðast frá árinu sem var að líða.
Um síðustu áramót var eftirtektar-
vert hve margir minntust og fógn-
uðu þeim áfóngum sem náðst hafa
í afvopnunarmálum stórveldanna.
Vilji erallt sem þarf
Sá langþráði pólitíski vUji til að
draga úr vígbúnaði, sem komið
hefur fram hjá stórveldunum, hef-
ur greitt fyrir samningum um víð-
tæka afvopnun, bæði á sviði kjarn-
orkuvopna og einnig á sviði hefð-
bundins vígbúnaðar. Þíðan í sam-
skiptum stórveldanna endurspegl-
ar einlægar óskir almennings um
friðsamleg samskipti þjóöa, um
veröld án kjarnorkuvopna. Þessar
óskir hafa verið ötullega bornar
fram af friðarhreyfmgum um
margra ára skeið; þær hafa verið
tjáðar í skoðanakönnunum í mörg-
um löndum og loks virðast þær
hafa borist valdhöfum til eyma.
Fjárveitingar tU hermála hafa nú
þegar gengið nokkuð nærri ríkis-
sjóðum stórveldanna og seUst svo
djúpt að glöggt sér á. Efnahags-
vandinn, skuldirnar, fátæktin,
ungbarnadauðinn, sjúkdómarnir,
ólæsið og atvinnuleysið er ekki
lengur fyrst og fremst ógæfa þriðja
heimsins. Þessi vandi hefur læðst
inn um bakdyr stórveldanna og
grafið um sig í því vanrækslunnar
tómarúmi sem velferð manna er
búin þegar vígbúnaður er meðal
forgangsverkefna.
Aukinn vígbúnaður hefur því
ekki aukið öryggi þess almennings
sem stendur straum af kostnaði
hans. Þvert á móti, færri njóta ör-
yggis í daglegu lífi en áður. Vand-
inn heima fyrir hefur knúið vald-
hafa stórveldanna tU að hlusta bet-
ur á almenning og einnig hvor á
annan. Og almenningur hefur
fagnað þeirri nýju hugsun sem
KjaUarinn
Guðrún Agnarsdóttir
þingkona Kvennalistans
birtist í frumkvæði Gorbatsjovs og
jákvæðum undirtektum Reagans
þar sem hver nánast ótrúlegur
áfanginn rekur annan. Það sem
áður reyndist ókleift virðist nú fyr-
irhafnarlítið og sannast þar hin
fleygu orð: V-Uji er allt sem þarf.
Frost á íslandi, þíða erlendis
Það skýtur því skökku við þegar
við erum minnt á þaö óþyrmilega
nú á dögunum hvernig vígbúnaði
er háttað í okkar eigin landi, af
fréttamönnum sem fóru í heim-
sókn í herstöðina á Keflavíkurflug-
velli.
Vaxandi vígbúnaðaruppbygging
hérlendis án tUlits tU þeirrar þró-
unar sem nú er orðin á alþjóðavett-
vangi vekur sígUdar og nýjar
spumingar um hlutverk, stöðu og
rétt okkar íslendinga í samfélagi
þjóðanna. Hún vekur umhugsun
um þá ímynd sem við höfum af
okkur sjálfum sem þjóð, um vilja
okkar tU að ráða eigin málum, til
að vera sjálfstæð, friðsöm þjóð.
Hún vekur einnig hugleiðingar um
þá framtíðarsýn sem við eygjum í
draumi okkar um veruleikann.
Hún leiðir okkur þó ótvírætt fyrir
sjónir að samkomulag um eyðingu
skammdræ'gra vopna og takmörk-
un vígbúnaðar hefur ekki enn haft
áhrif á vígbúnaðaruppbyggingu í
N-Atlantshafi. Við erum líkt og við-
skUa við þíðuna og hina jákvæðu
þróun eins og við værum ekki sjálf-
ráð, geymd en ekki gleymd á gömlu
leiksviði kalda stríðsins.
Og við verðum stöðugt háðari
hernaðarleiknum, efnahagslega og
atvinnulega, en árleg greiðsla her-
Uðsins til Islendinga slagar hátt
upp í núverandi fiárlagahaUa.
Þess verður ekki langt að bíða að
hér búi færri íslendingar sem
muna herlaust ísland en þeir sem
alist hafa upp með her í landinu.
Vaxandi vígbúnaðaruppbygging
fær okkur tU að leita og krefiast
svara viö því hvemig ákvarðanir
eru í raun teknar um þessi mál
fyrir íslands hönd, t.d. um vara-
flugvöll, stjórnstöðvar, hUðarflug-
brautir og fleira sem virðist
krauma í deiglunni. Hyerjir taka
þessar ákvarðanir? í umboði
hverra? Hvaða hæfni og þekkingu
hafa þeir tU þess að meta hlut ein-
stakra þátta sem taka þarf afstöðu
tU í margslunginni langtímahern-
aðaráætlun? Hversu breytanlegar
eru slíkar áætlanir í ljósi gjör-
breyttra aöstæðna á alþjóðavett-
vangi? Hvemig hyggjast íslenskir
ráðamenn bregðast við þeirri þró-
un sem getur orðið afleiðing af-
vopnunarsamninganna, þ.e.a.s.
aukning vígbúnaðar í höfunum?
Það þarf tæplega að minnast á þá
hættu sem hrygningarsvæöum og
gjöfulum fiskimiðum okkar er búin
afjafnvel minni háttar slysi í kjarn-
orkukafbáti.
Frumkvæði friðsamrar
smáþjóðar
Sendinefnd norrænna þing-
manna fór á sl. hausti bæði til
Bandaríkjanna og Sovétríkjanna tU
að kynna hugmyndir' sínar um
kjamorkuvopnalaust svæði á
Norðurlöndum fyrir fuUtrúum
stórveldanna. Stoltenberg, utan-
ríkisráðherra Noregs, ásamt öðr-
um norrænum þingmönnum er nú
að ræða við Yasser Arafat um
stofnun sérstaks ríkis Palestínu og
lausn á langvinnum og ógnarlegum
vandamálum fyrir botni Miðjarð-
arhafs. Staðreyndin er sú að nor-
rænar þjóðir njóta velvUdar og
trausts á alþjóðavettvangi og frum-
kvæði þeirra í friðar- og afvopnun-
armálum hefur oft borið góðan ár-
angur. í þessum hópi á ísland tví-
mælalaust heima og þannig hljót-
um við að vUja beita kröftum okkar
í stað þess að fljóta með köldum
stríðsstraumi, hálsHðamjúk að
hoffmanna siö.
í kjölfar leiðtogafundarins, sem
haldinn var hérlendis, hafa kvikn-
að hugmyndir um griðland á ís-
landi þar sem fulltrúar erlendra
ríkja gætu hist til að ræða ágrein-
ingsmál og vonandi að ná sáttum.
Hvernig hafa menn hugsaö sér
framtíð og framkvæmd þessarar
ágætu hugmyndar í því landi Evr-
ópu þar sem vígbúnaðaruppbygg-
ing fer vaxandi þegar úr henni er
dregið annars staðar?
Ég átti þess kost í október sl. að
sækja ráðstefnu í Kanada um mál-
efni noröurslóða; heimskauta-
svæöisins. Hún var haldin á vegum
háskólans í Toronto. Þangað komu
vísindamenn, stjórnmálafræðingar
og fulltrúar aUra þeirra landa sem
liggja á þessu svæði eða eiga landa-
mæri að því.
Fjallað var um landafræöi, haf-
fræði, veðurfar, auðlindir, vist-
kerfi, málefni frumbyggja og
marga aðra þætti sem varða þetta
viðkvæma en mikilvæga svæði.
Umfram aHt var megintilgangur
ráðstefnunnar að leita leiða til að
efla friðsamleg samskipti miUi
þjóða á norðurslóðum á sviði
menningar, vísinda og viðskipta,
svo eitthvað sé nefnt, í þeirri von
að sá styrkur og þau tengsl, sem
þannig mynduðust milh manna og
þjóða, gætu unnið gegn vaxandi
vígbúnaöaruppbyggingu á svæð-
inu.
Við þessum þjóðum og reyndar
öllum þjóðum, sem byggja þorpið
jörð, blasir umhverfisvandi eins og
uppblástur jarðvegs, mengun
lands, lofts og sjávar, eyðing óson-
lagsins og fleiri ógnir sem virða
engin landamæri.
Lausn þessa vanda krefst sam-
stöðu og samvinnu þjóða þvert á
landamærin. Slíkt býður upp á
ærin og verðugari verkefni fyrir
friðsama smáþjóð en þátttaka í víg-
búnaðarbrölti.
Guðrún Agnarsdóttir
„Vaxandi vígbúnaðaruppbygging hér-
lendis án tillits til þeirrar þróunar sem
nú er orðin á alþjóðavettvangi vekur
sígildar og nýjar spurningar um hlut-
verk, stöðu og rétt okkar Islendinga í
samfélagi þjóðanna.“