Dagblaðið Vísir - DV - 17.03.1990, Síða 12

12
LAUGARDAGUR17. MARS 1,990.
Reykjavlk fyrr og nú
Allt frá því fyrstu tómthúsbýlin sáu
dagsins ljós í Skuggahverfinu á síð-
ustu öld hefur hverfið verið ibúða-
hverfi í orðsins víðustu merkingu.
Engu að síður hefur þróunin á
þessari öld gert hverfið fjölbreyti-
legra að húsagcrð og mannlífi cn
dæmi eru til annars staðar í borg-
inni.
Hverfi
fjölbreytileikans
Til skamms tíma var Skuggahverf-
ið skemmtileg blanda af steinbæjum
sem byggðir voru þó nokkru fyrir
aldamót, séríslenskum, bárujárns-
kla'ddum timburhúsum sem einkum
risu á fyrstu fimmtán árum aldar-
innar og stórum steinhúsum sem
byggð voru á árunum 1920-50. Nú eru
hins vegar ekki nema tveir eða þrír
steinbæir eftir í hverfinu, bráðfeigir
að sjálfsögðu, og timburhúsin týna
þar tölunni þessa dagana og sigla
suður í Vatnsmýri þar sem verið er
að „byggja“ „gamalt" hverfi.
Fjölbreytni Skuggahverfisins var
þó ekki síðri á sviöi mannlífsins en
híbýla og kemur þá einkum tvennt
til. Jafnframt því sem hverfiö hefur
verið íbúðahverfi frá upphafi, hreiðr-
aði þar um sig tvenns konar mis-
munandi starfsemi.
Snemma á þessari öld varð nyrsti
hluti hverfisins að verksmiðju- og
iðnaðarhverfi eftir endilangri síðari
tíma Skúlagötu en skömmu síðar
komu skriffinnar og aðrir opinberir
starfsmenn sér fyrir vestast í hverf-
inu. Þessar myndir eru einmitt tekn-
ar yfir vestasta hluta Skuggahverfis-
ins sem nú er öðrum svæöum fremur
vettvangur ráðuneyta og annarra
opinberra stofnana.
Sennilega eru það tvö atriði sem
réðu mestu um þetta staðarval opin-
berra skrifstoíubygginga. Arnar-
hólsland (sem auövitað náði miklu
lengra í austur en núverandi Arnar-
hóll) var í aldaraðir í konungseign
og síðan íslenskri ríkiseign. Þegar
íslenska ríkið tók loks að byggja yfir
stofnanir sínar þótti flestum sjálfsagt
að það byggði á sínum eigin lóðum.
Þess vegna m.a. var ákveðið að reisa
meðal möppudýra
lands, Búnaðarbankann, Skipaút- hæðir hússins.
gerð ríkisins, skrifstofu vegamála- Húsið var byggt 1938 og var þar
stjóra, landlæknis, fræðslumála- lengst af Grænmetisverslun land-
stjóra, ríkisféhirðis og ríkisbókhalds, búnaðarins. Fyrir tæpum þremur
DV-mynd Brynjar Gauti
Alþingishúsið þar sem nú eru gatna-
mót Bankastrætis og Ingólfsstrætis.
Byrjaö var að grafa þar fyrir Al-
þingishúsinu en síðan horfið frá því
staðarvali eins og alþjóð veit. Safna-
húsið (Landsbókasafnið) reis hins
vegar í Arnarhólslandi við Hverfis-
götu 1906-1909 og var það fyrsta opin-
bera byggingin á þessu svæöi.
Jónasfrá Hriflu
og næsta nágrenni
Á seinni hluta annars áratugarins
voru upp áform um járnbrautarstöð
fyrir neðan Sölvhólsgötu. Um sama
leyti voru samvinnumenn að svipast
um eftir hentugri lóð undir aðal-
stöðvar sínar í höfuðstaðnum. Þeim
þótti þá ekki ónýtt að byggja við Sölv-
hólsgötu í nágrenni fyrirhugaörar
járnbrautarstöðvar og nýgerðrar
stærstu hafnar landsins. Elsti hluti
Sambahdshúsanna við Sölvhólsgötu
reis af grunni 1919-1920 en þar var
Samvinnuskólinn til húsa og þar bjó
I&ngst af skólastjóri hans, Jónas
Jónsson frá Hriflu. Jónas var svo
menntamálaráðherra á árunum
1927-32 og sem slíkur var hann öðr-
um atkvæðameiri um staðarval Arn-
arhvols og Þjóðleikhússins. Allmikl-
ar deilur stóðu um staðarvalið í báð-
um tilfellum en pólitiskir andstæð-
ingar Jónasar sökuðu hann um þann
ásetning, fyrst og fremst, að vilja
hafa þessi opinberu stórhýsi í næsta
nágrenni við sig.
Eldri myndin er að öllum líkindum
tekin árið 1938. Þess má geta að Lind-
argatan var malbikuð í stríðslok og
jafnframt hækkuð verulega frá Ing-
ólfsstræti austur að Klapparstíg.
Eldri myndin sýnir glöggt að Arnar-
Umsjón:
Kjartan Gunnar
Kjartansson
hvoll hefur verið byggður í slakka
og að Lindargatan endar í brekku að
Ingólfsstræti.
Sennilega er aukning opinbers
skrifstofuhúsnæðis áþreifanlegasta
vísbendingin um útþenslu ríkis-
báknsins. Eldri hluti Arnarhvols var
reistur á árunum 1929-30, eftir teikn-
ingu Guðjóns Samúelssonar. Húsið
kostaði þrjú hundruð og þrjátíu þús-
und krónur enda hefði lítið þýtt að
segja mönnum þá að hönnun á breyt-
ingum Þjóðleikhússins kostaði tæpar
hundrað milljónir í dag.
í upphafi rúmaði húsið sjötíu skrif-
stofuherbergi en það hýsti flestar
opinberár stofnanir þess tíma. Má
þar nefna skrifstofur Áfengisversl-
unar ríkisins, Brunabótafélag ís-
tollstjóraskrifstofuna, lögreglustöð-
ina og skrifstofu lögmanns.
í byrjun seinni heimsstyrjaldar-
innar ílutti stjórnarráðið mikinn
hluta starfsemi sinnar í Arnarhvol,
jafnframt því sem aðrar opinberar
skrifstofur fluttu úr húsinu. Byggt
var við húsið að austanverðu með-
fram Lindargötu 1945, auk þess sem
þá var byggt dómhús Hæstaréttar við
austurgaflinn. Nú eru í Arnarhvoli
einungis ráðuneyti iðnaðar, við-
skipta, fjármála og dóms- og kirkju-
mála. Ugglaust er engu að síöur
þröngt setið á þeim bæ.
Launadeild fjármálráðuneytisins
er annað sláandi dæmi um útþenslu
ríkisins í steyptum fermetrafjölda.
Sú var tíðin að tveir menn sáu um
starfsemi launadeildarinnar í einu
herbergi í Arnarhvoli. En deildin
stækkar með síauknum fjölda ríkis-
starfsmanna og fyrir nokkrum árum
flutti hún sig aö Sölvhólsgötu 7, hús-
ið sem sést vinstra megin á myndun-
um. Þar lagði deildin undir sig báðar
árum kom svo í ljós að launadeildin
þurfti enn að stækka við sig en þá
voru byggðar tvær hæðir ofan á Sölv-
hólsgötu 7. En viðbyggingin er engu
að síður hin glæsilegasta, til prýði
fyrir umhverfið og sóma fyrir arki-
tektana, þá Ásmund Harðarson og
Karl Erik Rocksén.
Tómthúsbýlið Höfn
Á horni Ingólfsstrætis og Skúla-
götu sér í Höfn, hús Fiskifélagsins
sem byggt var 1932. Fram að þeim
tíma og frá 1886 stóð þar tómthús-
býhð Höfn, en síðustu árin sem býlið
stóð bjó þar Oddur sterki af Skagan-
um.
Sænska frystihúsið og Seðlabank-
ann er rétt að geyma til betri tíma.
Þó má geta þess hér í lokin um Seðla-
bankann á Arnarhóli að þar ræður
húsum, öðrum fremur, Jóhannes
nokkur Nordal, afkomandi Tómasar,
bónda á Arnarhóli, Bergsteinssonar,
ættfóður Arnarhólsættarinnar.
Grandið ekki gömlum ljósmyndum, þær geta haft ómetanlegt gildi. - Ljósmyndasafn Reykjavíkurborgar
Vísnaþáttur
öllum leik
Ellin
Jón Ólafsson, skáld og ritstjóri, og
Páll Ólafsson voru, eins og flestir
vita, hálfhræður, samfeðra. Jón gaf
út í tveim bindum ljóðmæli Páls þeg-
ar sá síðamefndi var 72 ára. Fyrr
hafði ekkert verið gefið út eftir hann.
Var þetta um aldamótaárin 1899-
1900. Páll f. 1827, d. 1905. Jón var
mjög umdeildur maður þótt mikil-
hæfur væri. Ýmislegt þóttust sam-
tímamenn geta fundiö að þessari út-
gáfú. Jafnvel Páll gamli gat ekki stillt
sig um að yrkja og vísan flaug lengra
en hann ætlaði:
Þá varð gremja og þjóðarkur,
þjóðskáld varð að flóni,
þegar Páll var prentaður
á pappírinn frá Jóni.
Næst varð það ekki fyrr en 1944 að
Gunnar skáld Gunnarsson tók sig til
og safnaði í ljóðasafn eftir Pál. Sú bók
kom út á vegum Helgafells i Reykja-
vik, síðar komu tvö ný ljóðasöfn áður
óprentaðra vísna og ljóða 1955, enn
þriðja safnið eftir lok síðari heims-
styijaldar. Hafði handritið lent í
hershöndum og bjargast meö ævin-
týralegum hætti.
Páll fór ekkert dult með það að
hann væri drykkju- og kvennamað-
ur. Alkunna var að fyrra hjónaband
hans varð ekki nema svipur hjá sjón
hallar
við það sem vera átti og seinna konu-
efnið var orðið meira en vinur þegar
dauðinn batt enda á það.
í formála segir Gunnar Gunnars-
son: „Hversu heitt sem Páll elskaði
Ragnhildi, konu sína, þá kom þaö þó
fyrir að henni þótti hann líta of blítt
til annarra kvenna. Eitt sinn, er hún
átaldi hann fyrir stimamýkt viö vin-
konu hennar eina, ansaði hann:
Aldrei skal ég elska neina
auðartróðu
aðra en þig á þessu láði,
það er að segja: að nokkru ráði.“
Páll orti um allt milli himins og jarð-
ar. Ósjálfrátt munu flest bréf hans
hafa orðið að ljóðum. Ástir, vín og
hestar munu þó frægust yrkisefna
hans.
Þegar Grímur Thomsen var alflutt-
ur frá Danmörku til íslands settist
hann, eins og allir vita, að á Bessa-
stöðum. Hann vantaði þá konu og
gerði bónorðsfor sína alla leið að
prestsetrinu að Hólmum í Reyðar-
firði. Jakobína, systir prestsins þar,
var þá ekki ung lengur en mann-
kostakona talin. Páll var meðal brúð-
kaupsgesta og orti:
Kænn er Hólmaklerkurinn,
karhnn veit hvað hlýðir,
kann að gylla gömul skinn,
svo gangi þau út um síðir.
Gunnar skáld greinir einnig svo frá
í formála sínum:
„Frá Presthólum er vísan um Ólöfu
Hjálmarsdóttur:
Hænsnin eru mesta mein
mitt og allra á bænum,
þó er verri Ólöf ein
áttatíu hænum.“
Þrjár vísur um einn af uppáhalds-
hestum Páls.
Yfir dali, ár og fljót,
illa og góða vegi,
láttu, Bleikur, fiman fót
feta á þessum degi.
Vertu hress, þótt löng sé leið,
láttu sjá hvað getur.
Fyrir þessi förin greið
færðu strá í vetur.
Elhn hallar öllum leik,
eg þarf valla að státa.
Hún mun alla eins og Bleik
eitt sinn falla láta.
Hér eru sýnishorn úr Fundnum ljóð-
um:
Nú er mér svo illt og allt
amar að hjarta mínu,
svo þú varla vænta skalt
vel kveöinnar línu.
Að þú leggur hönd um háls
hjarta mínu aö svala,
mér er kærra en mararbáls
mörg þúsundir dala.
Svona er þó ég sofni blund
sama og þá ég vaki,
hjartað um þig hverja stund
heldur dauðataki.
Útgáfa Gunnars Gunnarssonar á
ljóðum Páls var kölluð úrval, sama
einkennisheiti fékk og það bindi sem
út kom 1955 og Páll Hermannsson
alþingismaöur safnaði til, áður
óprentað efni. Fundin ljóð, 1971,
óþekkt kvæði og vísur, flest ort til
konu skáldsins. En hefur efni fyrri
bókanna þá veriö borið saman við
útgáfu Jóns Ólafssonar? Það skyldi
maður ætla. Þegar Ljóðmælin 44
komu út var þar birt kvæöið Bleiks-
vísur í tveim hlutum. Ég man ekki
betur en að þjóðkunnur rithöfundur
birti þá athugasemd og fullyrti að
ellivísan væri eftir ömmu sína, þin-
geyska, sem þá var látin, og að um
þetta yrðu blaðaskrif. Kann nokkur
frekar frá þessu að segja?
En nú bregðum við okkur í lokin í
Kópavoginn: í fjölbýlishúsi þar búa
tveir aldraðir rithöfundar. Saman-
lagður aldur þeirra er 163 ár. Ekki
er því undarlegt þótt þeir spyrji hvor
Vísnaþáttur
annan, þegar þeir mætast á góðviör-
isdegi á stéttum við hús sitt, hvernig
heilsan sé. Nú fyrir skömmu svaraði
annar þeirra með eftirfarandi vísu:
Ellin hallar öllum leik,
eins og fyrr var kveðið.
Döpur von og dauðableik
dregst um vesalt geðið.
Jón úr Vör
Fannborg 7, Kópavogi