Dagblaðið Vísir - DV - 27.10.1990, Qupperneq 15

LAUGARDAGUR 27. OKTÓBER 1990.
15
Kosningarnar munu að verulegu leyti snúast um þjóðarsáttina
Reynsla af þjóðarsátt
Sínum augum lítur hver á silfrið.
Þannig er um títtnefnda þjóðarsátt,
sem enn er efst á baugi og verður
það fram til næstu kjarasamninga
hinna stóru. Þjóðarsáttin á eftir að
verða aðalumræðuefni fyrir þing-
kosningarnar. Þar munu menn til
dæmis rífast um, hvort ríkisstjórn-
in skuli fá plús fyrir sáttina eða
bara mínus, af því að ráðherrarnir
hafi ekki staðið fyrir sáttinni, held-
ur annað fólk. Ennfremur nýtur sú
skoðun auðvitað fylgis, að í síðustu
kjarasamningum hafi verið of
miklu fórnað, sem sé fátæka fólk-
inu, sem hafi orðið enn fátækara.
Á aö þakka fyrir?
Margt gengur vel í efnahagsmál-
um um þessar mundir, en sumt illa.
Verðbólgan er komin niður í það,
sem gerist í sambærilegum grann-
ríkjum okkar, og er langt síðan svo
hefur verið. Þetta er mikiU árang-
ur. Hann helgast auðvitað af þjóð-
arsáttinni, þar sem samið var um
litlar krónutöluhækkanir á kaupi.
Útgerð og fiskvinnsla eru reknar
með umtalsverðum hagnaði, og
hagur iðnaðar er þokkalegur.
Einnig það rekur rætur tii þess,
hversu lítið kaup hefur hækkað.
Með því varð unnt að halda geng-
inu nokkuð stöðugu. Krónan hefur
styrkzt gagnvart Bandaríkjadollar.
Við þær aðstæður er merkilegt og
óvenjulegt, að í stefnir, að þetta
gengi haldi eitthvað. Það, sem gæti
kollvarpað genginu, yrðu hækkan-
ir ohuverðs. Fróðir menn telja, að
verðið á útflutningsafurðum okkar
erlendis muni halda. Við eigum að
geta þolað, hve illa gengur með
. síldarsölu. Atvinnuleysi hefur ver-
ið um tvö prósent að meðaltali í ár,
meira en síðan í kreppunni 1968-69,
en atvinnuleysið var aðeins eitt
prósent í september. Við getum
ekki tahð atvinnuleysið mikið,
enda er það ofreiknað. Fyrirtæki
auglýsa stöðugt eftir fólki í vinnu
og fá stundum ekki, og htið er gert
til þess að koma hinum atvinnu-
lausu tii vinnu, hafi þeir eitthvaö
við það að athuga. Allt þetta hefur
gerzt í framhaldi þjóöarsáttarinn-
ar. Þrátt fyrir gjaldþrot og vanda
margra hafa fyrirtækin yfirleitt
getað staðizt, af því að kaup hækk-
aði svo lítið og af því aö verðbólgan
, hefur ekki rokið upp.
Nú er það áht hinna vísu stjórn-
málamanna flestra, landsfeðra og
verðandi landsfeðra, að gaman sé
að skoða svona tölur um efnahags-
máhn, þær séu af hinu góða.
Spurningin er bara sú, hverjum
eða hveiju það sé að þakka. Sjálf-
stæðismenn nefna auðvitað, að
svokallaðar ytri aðstæður hafi
komið til og hjálpað upp á sakim-
ar. Verðið á útflutningsafurðum
okkar á erlendum mörkuðum er
nú hærra en nokkru sinni fyrr.
Gengisþróunin erlendis er okkur
hagstæð. Við höfum hagnazt á því,
sem gerzt hefur í vaxtamálum er-
lendis. Þetta er allt rétt, og þessi
rök gera það að verkum, að við
getum ekki þakkað landanum aht,
sem gerzt hefur í efnahagsmálum.
Þó komast jafnvel sjáifstæðismenn
ekki hjá því að bera þakklæti á ein-
hverja íslendinga vegna ástandsins
í efnahagsmálum. Sem sé: Þótt við
höfum hagnazt á þróun mála er-
lendis, stendur eftir, að.hér á landi
þurfti að plægja akurinh, þannig
að uppskera fengist.
Landsmenn mega því spyrja sig:
Er þetta ríkisstjórninni að þakka
eða einhverjum öðrum?
Landsmenn vita, hvernig þjóðar-
sáttin í síðustu kjarasamningum
var til komin. Hún var fyrst og
fremst verk stóru samtakanna,
Vinnuveitendasambandsins og Al-
þýðusambandsins, og fulltrúar
bænda voru með. Menn þekkja tal-
ið um bjargvættinn, Einar Odd
Kristjánsson, formann vinnuveit-
enda. Hugmyndin var hans og
nokkurra annarra. Aiþýðusam-
handið og Bandalag starfsmanna
ríkis og bæja slógust með í fórina.
Með þeim hætti varð þjóðarsáttin
til. Síðan þurfti ríkisstjórnin að
taka á sig ákveðna pósta, sem hún
geröi. Það ber auðvitað að þakka,
að ríkisstjórnin skyldi ekki bregða
fæti fyrir samningana. Margir
Laugardagspistill
Haukur Helgason
aðstoðarritstjóri
stjórnarliðar gera mikið úr þessu.
En við gætum varla hugsað okkur,
að nokkur ríkisstjórn nokkurra
flokka heíði farið öðruvísi að ráði
sínu. Stjórnin fékk þarna gullið
tækifæri til að láta efnahaginn
batna, og auðvitað greip hún það.
Ríkisstjórnin var lengi grunuð
um að standa ekki við sinn hluta.
Menn óttuðust verðhækkanir og
aðrar sprengingar. Nú fer árið að
líða, og verðbólgan er enn lítil. Þó
hafa verðhækkunartilefni safnazt
fyrir, og gæti þar enn orðið spreng-
ing, sem yki verðbólguna. Búizt er
til dæmis við ýmsum frekari hækk-
unum hjá ríki og borg. En að sam-
anlögðu getum við þokkalega við
unað, hvemig gengið hefur. Þá
stöðvaði ríkið hækkun hjá Banda-
lagi háskólamanna, sem hefði orðið
meiri en aðrir höfðú fengið í ár.
Með því gekk ríkisstjórnin gegn
fyrirheitum og samningum frá 1988
um slíkar hækkanir til háskóla-
manna. Þetta voru því svik á lof-
orðum. Menn eiga ekki að svíkja
loforð sín. En þjóðin þekkir, að það
hefði hrint af stað miklum kaup-
hækkunarkröfum í þjóðfélaginu,
hefðu háskólamenn fengið sitt.
Slíkt hefði sprengt þjóðarsáttina,
sem kölluð er. Ríkisstjórnin hefur
því nokkra afsökun. Mikið var í
húfi. En auðvitað standa þá há-
skólamenn, sem starfa hjá ríkinu,
utan við svonefnda þjóðarsátt. Illt
er, að loforð skuli svikin, en aldrei
átti að gera samningana 1988.
Þannig heldur þjóðarsáttin í
stóruum dráttum, hvort sem fólki
líkar betur eða verr.
Mistökvið
þjóðarsátt
En þjóðarsáttin hefur ekki verið
fullkomin lausn. Síður en svo.
Nefna má í fyrsta lagi þau alvar-
legu mistök, að hinir efnaminnstu
voru skildir eftir úti í kuldanum.
Þá skortir mikið á, að lífskjör séu
tryggð tii frambúðar. Hagvöxtur
verður lítill næsta ár, en þá ættum
við að komast úr kreppunni, að
minnsta kosti að nafninu til. En
allt skortir, að ríkisstjórnin hafi
gert það, sem gera þurfti til að
byggja upp efnahagslegar fram-
farir til frambúðar. Við vitum, að
ekki stoðar að hugsa um fiskeldi
og loðdýrarækt eða önnur þess
konar gæluverkefni. Hér þyrfti að
koma til stórefling iönaðar, sem
máli skipti, og ættum við að ein-
beita okkur að hátækni. En nánast
ekkert hefur verið gert. Líta ber svo
á, að þjóðarsáttin hafi gert mögu-
legan þann hagvöxt, sem nú verð-
ur. - Sjá meðfylgjandi graf. - Án
þjóðarsáttarinnar yrði þessi hag-
vöxtur ekki. Þjóðin hefði þá enn
einu sinni kaffærzt í mikilli verð-
bólgu, miklum launahækkunum og
gengisfelhngum. Við þær aðstæður
er ekki að vænta framfara, heldur
hnignunar. Við sjáum á línuritinu,
hvernig kúrfan hefur farið niður
síðustu ár og framleiðslan minnk-
að. Við sjáum, hvernig þetta smá-
breytist, sem er í framhaldi þjóðar-
■ sáttarinnar.
En þetta hefur kostað miklar
fórnir. Heildarsamtök flestra laun-
þega samþykktu með þjóðarsátt-
inni, aö kaupmáttur launa mætti
minnka í takt við það, sem fram-
leiðsla og þjóðartekjur minnkuðu,
þannig að kaupmáttur tekna eftir
skatta hefur nú minnkað um 15
prósent á tveimur árum, meðal
annars vegna þjóðarsáttarinnar.
Og þetta hefur ekki skipzt jafnt.
Hinir efnaðri hafa margir hverjir
getað bætt kjör sín með launa-
skriði, kauphækkunum umfram
samninga, meðan hinir efnaminni
hafa yfirleitt ekki átt slíkra kosta
völ. Það sem meira er. Hinir efna-
minni máttu auðvitað ekki við
kjaraskerðingu þjóðarsáttarinnar,
meðan hinir ríkari gátu þolað
skerðingu. Þetta er mikil vöntun í
þjóðarsátt. HinirTátækari urðu fá-
tækari. Fleiri en áður komust á
vonarvöl. Jafnvel hafa orðið dæmi
þess, að fullvinnandi fóik hefur
þurft að leita tii félagsmálastofn-
ana. Gjaldþrot hafa verið tíð, þegar
skuldir hafa verið miklar. Með
kjaraskerðingunni var þvi þúsund-
um gert ókleift að halda í horfinu.
Sálrænn vandi margra hefur verið
mikill. Þannig er ljóst, að í þjóðar-
sáttinni hefði þurft að bæta hag
hinna lægstlaunuðu meira en var.
Við annað hefði ekki mátt una.
Þjóðarsáttin var því í stórum drátt-
um rétt, en á henni voru óviðun-
andi vankantar.
C-þjóð?
Þjóðarsáttin tryggir ekki hagvöxt
næstu ár. Þetta kemur nú fram
víða, jafnvel hjá forsætisráðherra.
Viö megum vænta slæmra kjara.
Við getum fallið niður í röö C-þjóða
í heiminum, úr flokki A-þjóða.
Flestir ráðamenn trúa, að álverið
bjargi þessu við. Það er umdeilt,
eins og allir þekkja. í þessu efni er
auðvitað ékki við forystumenn á
vinnumarkaðinum að sakast, held-
ur má gagnrýna valdhafana al-
mennt fyrir að nýta ekki tækifærin,
sem gáfust.
Ríkisstjórnin hefur misst af lest-
inni. Hana á að gagnrýna fyrir
ýmislegt annað, sem dregur úr gildi
þjóðarsáttarinnar. Ekki gengur að
halda áfram hallarekstri á ríkis-
sjóði og skuldasöfnun. Slíkt er
verðbólguhvati. Sett hefur verið
íslandsmet í söfnun erlendra
skulda. Þær eru nú 50 prósent af
framleiðslu í landinu, en höfðu áð-
ur verið nálægt 40 prósent. Hallinn
á fjárlögum á að vera um fjórir
milljaröar á næsta ári. Þessar tölur
eru ljótar og segja okkur, að ríkis-
stjórnin hefur í mjög mörgu staðið
sig býsna ilia. Hún hefur í mörgu
spillt fyrir því, að kostir þjóðarsátt-
arinnar yrðu gildandi.
Haukur Helgason
Verq landsframleiðsla 1945-1991
1945
1950 1955
1960 1 965
1970
1990
Grafið sýnir, hvernig framleiðsla í landinu hefur minnkað eða aukizt.
Síðustu árin hefur verið mikið hrap, en nú er aftur vöxtur.